Prof. Fatos Tarifa
Në dekadat e fundit, të drejtat e njeriut dhe debati mbi to janë bërë një tipar themelor i kulturës publike globale bashkëkohore. Siç shkruan Raymond Wacks në librin e tij Filozofia e së drejtës (2006), sot jetojmë në “epokën e të drejtave” – “the Age of Rights”. Të tjerë autorë e karakterizojnë periudhën e sotme si atë të një “revolucioni në të drejtat e njeriut”. Të drejtat e njeriut luajnë një rol qendror në debatin publik, politik dhe juridik bashkëkohor. Shihni lajmet në TV dhe lexoni gazetat: çështjet e të drejtave të njeriut janë kudo. Kjo ndodh për shkak se çdonjëri nga ne, si qënie njerëzore, pavarësisht racës, fesë, gjinisë, ose moshës, gëzon privilegjin e disa të drejtave themelore e të patjetërsueshme – thjesht për shkak se të gjithë i përkasim së njëjtës racë njerëzore. Të drejtat e njeriut janë bërë, pra, një çështje që s’mund të injorohet, ose të nënvleftësohet. Kush, në fund të fundit, mund të thotë sot se është kundër të drejtave të njeriut? Ky proces ndërgjegjësimi mbi të drejtat e njeriut në kohën tonë dhe kërkesat për respektimin dhe mbrojtjen e tyre në shkallë globale shpjegohen, veç të tjerash, edhe me faktin që, në një shoqëri të globalizuar, si kjo e sotmja, ne jetojmë në atë që Peter Singer e quan “Nje Botë” (One World).
Fatos Tarifa
Hartimi dhe miratimi, më 1948, nga Kombet e Bashkuara, i Deklaratës Universale të të Drejtave të Njeriut, si një “standard dhe arritje e përbashkët për të gjithë popujt dhe kombet”, si dhe Konventat Ndërkombëtare për të Drejtat Civile dhe Politike dhe të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore më 1976, dëshmojnë sensibilitetin e vaçantë dhe një dedikim në rritje të komunitetit ndërkombëtar për mbrojtjen universale të të drejtave të njeriut.
Humaniteti, baza e të drejtave njerëzore
Koncepti (ose doktrina) mbi të drejtat e njeriut është ngritur mbi premisën se njerëzit, pavarësisht dallimeve mes tyre, kanë të përbashkët një gjë esenciale – humanitetin – të qënit, pra, qënie njerëzore dhe të pasurit e aspiratave njerëzore. Kjo premisë presupozon ndërvarësinë e qënieve njerëzore si të tilla dhe dinjitetin njerëzor të çdo individi. Kuptimi në këtë mënyrë i të drejtave të njeriut përmban tre aspekte të dallueshëm nga njëri-tjetri, por edhe të lidhur ngushtë me njëri-tjetrin: (a) barazinë mes njerëzve, (b) konsideratën për Tjetrin dhe (c) solidaritetin njerëzor, i cili arrihet me demokratizimin e vazhdueshëm të shoqërisë. Siç theksonte Hannah Arendt, të drejtat e njeriut bazohen në idenë e barazisë, dhe kjo kërkon që ne, gjithmonë, të mendojmë për dikë tjetër si një qënie tjetër njerëzore. Kjo do të thotë se, është pikërisht ajo çfarë është e ndryshme te tjetri ajo që i afron dhe i lidh njerëzit së bashku përmes gjuhës dhe fjalës, përmes konsideratës për njëri-tjetrin, si dhe përmes përgjegjësisë dhe reciprocitetit ndaj njëri-tjetrit. Siç shkruante Jean-François Lyotard, baza e solidaritetit njerëzor qëndron në faktin se ne respektojmë të drejtat e tjetrit.
Koncepti mbi të drejtat e njeriut nuk i vlerëson individët njerëzorë në varësi të pozitës që ata zënë në strukturën e shoqërisë dhe të roleve që ata luajnë në sferën e politikës apo të ekonomisë, por niset nga supozimi se njerëzit kanë identitete unikë, të cilët krijohen biologjikisht, shoqërisht dhe kulturalisht dhe shprehen si në fushën e politikës, ashtu dhe në fushën e ekonomisë. Po të shprehemi me gjuhën e Marksit, “Jo njerëzit si qënie abstrakte, por individët e veçantë, realë, të gjallë, janë ata që përbëjnë komunitetin”.
Tri gjenerata të të drejtave njerëzore
Koncepti mbi të drejtat e njeriut nuk është zhvilluar lehtë dhe në një periudhë të caktuar. Ai mund të thuhet se është zhvilluar në tre “gjenerata”.
“Gjenerata” e parë përbëhej kryesisht nga të drejtat civile dhe politike, siç konceptoheshin ato në shekujt e 17-të dhe 18-të nga filozofë të tillë si Thomas Hobbes, John Locke dhe John Stuart Mill dhe siç u formuluan ato në Angli, në Shtetet e Bashkuara, në Francë dhe në Hollandë – të tilla si liria e pronës, e mendimit apo e fjalës.
“Gjenerata” e dytë përfshin esencialisht ato të drejta që kanë të bëjnë me sigurinë e jetesës, si të drejtat ekonomike (e drejta për të pasur punë dhe ushqim), të drejtat sociale dhe kulturore (e drejta për arsim, e drejta e indetitetit, apo e drejta për kujdes shëndetsor).
“Gjenerata” e tretë e të drejtave të njeriut ka të bëjë kryesisht me të drejtat kolektive, të cilat janë parashikuar në Paragrafin 28 të Deklaratës Universale, që thekson se, “çdo njeri gëzon të drejtën që të bëjë pjesë në një rend social dhe ndërkombëtar, në të cilin, të drejtat e përcaktuara në këtë Deklaratë mund të realizohen plotësisht”. Këto të drejta solidariteti përfshijnë të drejtën për zhvillim social dhe ekonomik, apo të drejtën për të marrë pjesë dhe për të përfituar nga resurset e tokës e të hapësirës, nga informacioni teknologjik e shkencor, si dhe të drejtën për të jetuar në një mjedis të shëndetshëm e në paqë.
Studimi dhe mbrojtja e të drejtave të njeriut
Të drejtat e njeriut janë bërë dhe po bëhen gjithnjë e më shumë fokusi i kërkimeve dhe i debatit në fushën e shkencave sociale, veçanërisht në sociologji, disiplinë kjo, e cila, duke filluar nga mesi i viteve 1990, por veçanërisht gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, ka formuluar këndvështrime dhe agjenda të reja analitike dhe empirike për studimin e të drejtave të njeriut, si dhe të kompleksitetit, të praktikave e të rolit të institucioneve që kanë të bëjnë me këto të drejta. Sociologë nga më të njohurit në fushën e të drejtave të njeriut, si Michael Burawoy, Judith Blau, Bryan Turner etj., janë përpjekur të argumentojnë se sociologjia, e cila gjithnjë e më shumë po e orienton kërkimin dhe debatin brenda nëndisiplinave të shumta të saj në realitetin shoqëror global, apo në atë, së cilës rëndom i referohemi si “shoqëri ndërkombëtare” (international society), mund të ofrojë koncepte dhe teori, të cilat bëjnë kuptim dhe funksionojnë përtej kornizave konceptuale ose kufijve territorialë shtetërorë. Në një artikull të titulluar “Sociologjia globale dhe natyra e të drejtave” (2006), Bryan Turner argumenton dallimin- dhe ndërveprimin- mes të drejtave individuale të njeriut dhe të drejtave sociale të qytetarëve në një botë, në të cilën globalizimi e kufizon gjithnjë e më shumë rolin qendror të shtetit nacional.
Me thellimin dhe përshpejtimin e procesit të globalizimit në vitet 1990, i cili, përpos avantazheve ekonomike e sociale vuri asimetrikisht në rrezik popullsi dhe kultura të tëra në vendet e pazhvilluara, shumica e shteteve kanë inkorporuar në kushtetutat e tyre norma për respektimin dhe mbrojtjen e të drejtave të njeriut. Nga 165 kushtetuta, për të cilat ekziston një version i përkthyer në anglisht, 122 përmbajnë norma mbi mbrojtjen e të drejtave social-eknomike (të tilla si, e drejta për një punë dinjitoze, apo e drejta për strehim dhe ushqim të sigurt); 134 prej tyre kanë adoptuar kërkesa për respektimin dhe mbrojtjen e të drejtave të grave; 89 kanë adoptuar kërkesa mbi të drejtën për kujdes shëndetsor dhe 105 prej tyre përmbajnë kërkesa për respektimin dhe mbrojtjen e të drejtave të minoriteteve.
Kjo “valë” reformimesh kushtetuese ka ndodhur në kontekstin e – dhe si përgjigje ndaj – globalizimit ekonomik të shoqërisë së sotme, proces ky, i cili, ndërsa ka nxjerrë nga varfëria qindramilionë njerëz në shumë prej vendeve në zhvillim (si në Kinë, Indi, Brazil, Meksikë, etj), e ka thelluar varfërinë për qindramilionë të tjerë në këta vende dhe në rajone të tjera të “Botës së Tretë”, ka çuar në një imigrim masiv të krahut të punës, në pauperizimin e popullsisë fshatare në këta vende dhe në një përkeqësim të vazhdueshëm të mjedisit, duke destabilizuar komunitete të tëra në shumë vende dhe rajone të botës. Në kushte të tilla, krahas mbrojtjes së të drejtave politike dhe lirive civile të individëve nga dora e fuqishme e shtetit, globalizimi ekonomik e kulturor ka bërë të domosdoshëm afirmimin e atyre ç’ka Amartya Sen, ekonomisti i shquar indian (i lauruar me Çmimin Nobel më 1998), i quan si të drejta dhe liri të individit për zhvillim, çka do të thotë, sipas tij, “të drejta të plota për të zhvilluar kapacitetet dhe talentet e tyre në shkallën më të lartë të mundur”.
Të drejtat humane si preokupim i sociologjisë
Ku hyjnë në punë këtu shkencat sociale, sociologjia veçanërisht, dhe cili është apo mund të jetë roli i tyre?
Përgjithësisht, pranohet se shkolla të tilla, si Marksizmi Perëndimor, feminizmi, analizat që mbështeten në teorinë mbi Sistemet e Botës (të formuluar nga Immanuel Wallerstein), ose teoria kritike mbi racat, ofrojnë për studjuesit e shkencave sociale perspektiva të ndryshme teorike për analizën – dhe kritikën – e institucioneve shoqërore, edhe pse ato kanë kufizimet e tyre epistemologjike, të cilat e vështirësojnë mendimin racional kritik. Siç ka venë në dukje vetë Wallerstein, në librin e tij të njohur Të pasigurtat e dijes (2004), kornizat teorike dhe, në veçanti, shkencat sociale perëndimore, duke qenë të ndikuara fort nga ndarja trimodale e dijes në shkenca natyrore, disiplina humanitare dhe shkenca sociale, shpesh na japin një vizion të gabuar mbi botën sociale në të cilën jetojmë. Këtu, pikërisht, vjen në ndihmë ajo që C. Wright Mills e quante “imagjinatë sociologjike”, e cila, sipas tij, është e domosdoshme për të kuptuar shoqërinë në nivel makrosocial. Alberto Moncada dhe Judith Blau, nga ana e tyre, e shpien këtë arsyetim edhe më tutje, duke theksuar se aleanca individësh dhe grupesh socialë në shkallë globale mund të përdorin imagjinatat e tyre sociologjike për të përmirësuar shoqëritë në të cilat jetojnë, duke u bërë pjesëmarës në realizimin e ëndrrave të tyre.
Duke u ndarë nga vizioni i tyre utopik, i cili, edhe pse i admirueshëm, është, sidoqoftë, larg realitetit të shoqërisë së sotme, unë dëshiroj t’i kthehem pikëpamjes që ka shprehur, në vitin 2004, Michael Burawoy, një prej sociologëve më të njohur në Shtetet e Bashkuara sot, mbi atë që ai e quan sociologji publike dhe mbi rolin e sociologëve publikë në çështjen e mbrojtjes së të drejtave të njeriut. Burawoy ve në dukje se, në qendër të interesimeve të sociologjisë duhet të jetë “preokupimi për shoqërinë si të tillë, mbrojtja e atyre marrëdhënieve shoqërore, përmes të cilave ne njohim dhe vlerësojmë njëri-tjetrin si qënie humane” dhe se janë pikërisht respektimi dhe mbrojtja e të drejtave themelore të njeriut ato që bëjnë të mundur komunitetin njerëzor. Një kuptim i tillë, sipas tij, kërkon një “sociologji publike efektive të të drejtave të njeriut”, e cila, e informuar mbi baza profesionale, “të mos kompartamentizojë ose dekontekstualizojë origjinën e padrejtësive dhe të vuajtjeve njerëzore”.
Tregu, shteti dhe shoqëria civile
Për shkak se të drejtat (ose mungesa ose shkelja e tyre) nuk mund të ekzistojnë jashtë institucioneve që i garantojnë (ose i mohojnë ose shkelin) ato, një sociologji e të drejtave të njeriut duhet të adoptojë si principin e parë të saj investigimin e kontekstit institucional të këtyre të drejtave. Në botën e sotme kapitaliste, argumenton Burawoy, ekzistojnë tre lloj institucionesh: ekonomia e tregut, shteti liberal dhe shoqëria civile. Çdo njëri prej tyre ka të drejtat që lidhen me të. “Ekonomia e tregut kërkon të drejtën e pronës dhe, bashkë me të, lirinë për të blerë, për të shitur e për të shkëmbyer. Shteti preokupohet për aftësinë e tij që të sigurojë stabilitet dhe, në një demokraci liberale, për të drejtën për të votuar, për shtetin ligjor, për lirinë e fjalës. Në dallim nga këto, organizimi kolektiv në shoqëri, apo shoqëria civile, mbron të drejtat e njeriut për të mbijetuar përballë rrezikut si të komodifikimit të tregut, ashtu edhe të atij që vjen nga dhuna e shtetit. Nëse dy të parat kanë qenë fusha e ekonomisë dhe e shkencës politike, kjo e fundit është, në mënyrë karakteristike, fushë e sociologjisë dhe e disiplinave të afërta me të, antropologjisë dhe gjeografisë humane. Me pak fjalë, të drejtat e njeriut mund të mbrohen publikisht nëse ato bëhen pjesë e sociologjisë publike”. Në një kuptim real të fjalës, argumenton Burawoy, “Sociologjia ka lindur me shoqërinë civile dhe do të vdesë bashkë me të”.
Nisur nga teza e formuluar për herë të parë nga Karl Polanyi, në librin e tij tashmë klasik Transformimi i madh (1944), me të cilën argumentohet se, në kushtet e agresivitetit të tregut kapitalist, shoqëria shndërrohet në një specie të rrezikuar, Burawoy dallon – dhe analizon – tri periudha të zhvillimit të tregut kapitalist, të cilat janë shoqëruar me kërkesa për tre lloje të drejtash njerëzore, dhe të cilat motivuan zhvillimin e tre llojesh sociologjie.
Në hapat e parë të zhvillimit të kapitalizmit – në Angli në shekullin e 18-të dhe më pas në Shtetet e Bashkuara dhe në Europën kontinentale – ishte shteti ai që fillimisht promovoi lindjen e tregut kapitalist, i cili, me t’u krijuar, fitoi një momentum të vetin, duke u përpjekur ta reduktojë gjithshka – punën, tokën, paranë – në mall. Kjo ishte njëherësh periudha e parë e sociologjisë, ajo e lindjes së këtij aktiviteti intelektual, i cili, vetëm më vonë – në mesin dhe në fundin e shekullit të 19 – u shndërua në një disiplinë të shkencave sociale. Sociologjia, argumenton Burawoy, lindi, pra, si përgjigje ndaj brutalitetit të forcave të tregut dhe kishte, në fillimet e saj, një tipar të spikatur moral dhe reformist. Këtë periudhë, Burawoy e quan “periudha e sociologjisë utopike” (utopian sociology). Në Angli dhe në Francë ajo u përfaqësua, përkatësisht, nga mendimi kritik dhe utopik i aktivistëve të tillë, si Robert Owen dhe Charles Fourier, ndërsa në Shtetet e Bashkuara utopizmi u përhap veçanërisht në periudhën “postbellum” (1866-1913). Shumë nga idetë dhe skemat utopiste të asaj kohe e morën frymëzimin e tyre nga e drejta për punë dhe lindën si reagim ndaj komodifikimit dhe tiranisë së tregut. Në këtë periudhë, sociologjia, e cila ende nuk ishte zhvilluar si një disiplinë teorike, u bë mbrojtëse e interesave të klasës punëtore, sidomos kur ekonomia, (prej së cilës mund të thuhet se sociologjia u diferencua dhe u zhvillua), u distancua nga kritika e kapitalizmit dhe adoptoi mantelin profesional të teorisë neoklasike.
Shekulli i 19-të, sipas Polany-it, njohu një ekspansion të tregut kapitalist në shkallë ndërkombëtare. Në fillim të shekullit të 20-të, ky ekspansion dhe tregëtia e lirë thuajse u ndërprenë nga Lufta e Parë Botërore; ato fituan përsëri momentum në vitet 1920. Në vitet 1930, sidoqoftë, pasiguria e tregjeve globalë krijoi reagime ekstreme në shumë shtete, të cilat morën formën e Fashizmit ose të Komunizmit (kolektivizimi dhe planifikimi stalinist), të Marrëveshjes së Re (New Deal) në Shtetet e Bashkuara, ose të Social-Demokracisë, forma këto, të cilat, në një mënyrë ose në një tjetër, ia nënshtruan tregun kontrollit shtetëror. Në disa vende – si në Gjermaninë naziste apo në Bashkimin Sovjetik – kjo çoi në fundin e sociologjisë, ndërsa në vende të tjerë, si në Shtetet e Bashkuara, sociologjia u shndrrua në një shkencë të politikave (policy science). E financuar nga fondacione të tillë, si Rockefeller apo Carnegie, dhe – gjatë Depresionit të Madh, gjatë Luftës së Dytë Botërore dhe, akoma më shumë, pas Luftës – nga vetë shteti amerikan, sociologjia akademike në SHBA u angazhua gjithnjë e më shumë në studimin e problemeve sociale sipas interesimeve të klientëve të ndryshëm. Kjo, ve në dukje Burawoy, ishte “periudha e sociologjisë së politikave” (policy sociology), e cila merrej me të drejtat sociale. Kjo ishte periudha kur sociologjia kishte si preokupim qendror të saj probleme të tilla, si pabarazia sociale, statusi social, stabiliteti i demokracisë liberale, pjesmarrja në organizata dhe kushtet e modernizimit. Shteti dhe shoqëria civile shiheshin si aleatë në kufizimin e ekseseve të ekonomisë së tregut.
Shekulli i 20-të u mbyll ashtu siç nisi, me një përkushtim të rinovuar ndaj tregut – mesianizmi neoliberal, i cili tejkaloi – si në ideologji, ashtu dhe në praktikë – të dy raundet e mëparshëm të ekzaltimit të tregut. Ai filloi me krizën ekonomike të viteve 1970, vazhdoi me dezintegrimin e Bashkimit Sovjetik, me tranzicionin drejt “Leninizmit të tregut” në Kinë, me erozionin e ngadaltë të socialdemokracisë në Europë, për të kulmuar me krizën financiare dhe ekonomike të viteve 2008-2009, e cila mori përmasa globale. Në kuadër të këtyre zhvillimeve, argumenton Burawoy, sociologjia duhet të mbajë një distancë si nga shteti, ashtu dhe nga agjensitë regullatore supranacionale, si Fondi Monetar Ndërkombëtar, Organizata Botërore e Tregëtisë apo Banka Botërore, për shkak se këta institucione nuk e kundërshtojnë më, por e nxisin ekspansionin e tregjeve. Kjo, sipas tij, është “periudha e sociologjisë publike” (public sociology), preokupim i së cilës është bërë mbrojtja e disa të drejtave të veçanta humane, si liria për t’u mbrojtur nga forca shkatërrimtare e tregjeve dhe e shteteve, ose të drejtat dhe liritë për të mbijetuar e për t’u vetorganizuar kolektivisht.
Konkluzioni në të cilin vjen Burawoy është se, “Nëse të drejtat e punës (labor rights) u fituan në terrenin e ekonomisë dhe të drejtat sociale (social rights) u fituan në terrenin e shtetit, të drejtat njerëzore (human rights) do të fitohen në terrenin e vetorganizimit të shoqërisë”. Sipas tij, detyra e një sociologjie publike kritike është që të krijojë lidhje mes komuniteteve të rrezikuar nga shteti dhe nga tregu, për të artikuluar një gjuhë të përbashkët, përmes së cilës të mund të njihen e të kuptohen eksperiencat e përbashkëta njerëzore në çdo skaj të globit. Ai argumenton se, “një sociologji publike do të duhet të pranojë karakterin global të çështjeve publike. Ajo do të ketë sukses në këtë projekt vetëm nëse arrin të kapë imagjinatën e publikut që ka vizione mbi alternativa [zhvillimi]. Kjo, sidoqoftë, nuk do të thotë të ëndërosh alternativa dhe të spekulosh mbi mundësitë e tyre, por të fokusohesh në utopi reale, të cilat burojnë nga lëvizje dhe organizata konkrete”.
Në një përfundim të ngjashëm vjen edhe Wallerstein, sipas të cilit, sistemi botëror modern është në një proces, të cilit po i vjen fundi. Për shkak se, sot, jemi ende në një fazë të hershme të këtij procesi tranzicioni dhe drejtimi i tij nuk është i paracaktuar, “inputet tona individuale e kolektive kanë rëndësi shumë të madhe”. Sipas tij, “prej nesh kërkohet të ndërtojmë utopi të reja, jo thjesht të ëndërrojmë për to. Diçka do të ndërtohet. Nëse ne nuk marrin pjesë në procesin e ndërtimit, të tjerët do të vendosin për ne”.
Për një sociologji publike efektive
Pikëpamje si këto që argumentojnë Burawoy dhe Wallerstein, përveçse konfirmojnë cilësimin nga Giddens të sociologjisë si “një shkencë e transformimit”, sjellin një fokus të ri në sociologji. Themeluesit e sociologjisë, Emile Durkheim dhe Max Weber, kanë qenë skeptikë ndaj publikut. Durkheim dhe shumë prej pasuesve të tij, për shembull, i shihnin lëvizjet sociale jo si një zë i publikut, por si tregues të patologjive sociale, ndërsa Weber fliste për një masë të paartikuluar, e cila jepet pas sentimenteve irracionale dhe manipulohet lehtësisht nga liderët. Idetë e tyre kishin të bënin me një shoqëri të masës (mass society), jo me një shoqëri të publikut (society of publics). Ishin pikërisht ide të tilla ato që e motivuan sociologjinë amerikane pas Luftës së Dytë Botërore, duke justifikuar, nga njëra anë, një tërheqje në sociologjinë profesionale dhe, nga ana tjetër, një sociologji të politikave, apo të aplikuar, të dizenjuar për të rregulluar politikat dhe konsumerizmin. Madje, edhe vetë C. Wright Mills, një ndër kritikët më të ashpër të sociologjisë në rolin e saj si “studim i tregut” (market research), nuk i shpëtoi dot idesë së shoqërisë masive si një realitet i paevitueshëm. Ai i shihte intelektualët kritikë si të vetmen forcë progresiste dhe të kuptimtë në shoqëri.
Vetëm me lëvizjen për të drejtat civile (civil rights movement) dhe lëvizjen për të drejtat e grave (women’s rights movement) u bë e mundur që sociologjia të përpunonte idenë e një publiku të artikuluar, i cili mund të luftojë në mënyrë racionale për interesat e tij jashtë terrenit dhe formave të politikës konvencionale. Sipas Burawoyt, teoria e lëvizjeve sociale, teoria kritike mbi racat dhe teoritë feministe sollën një revolucion në sociologji, duke bërë të mundur një sociologji të publikut, pra edhe sociologjinë publike.
/DITA
