Nga Ernest Nasto

Pas disa ideve themelore të ndërgjegjes kombëtare amerikane që kemi parë në artikujt e kaluar, do të trajtojmë tashti një aspekt më të veçantë, por po aq të rëndësishëm, të shoqërisë amerikane, të pasqyruar në ndërgjegjen kombëtare në formë të idealizuar, dhe ky është sistemi i sipërmarrjes së lirë. Rezultatet e zhvillimit të vrullshëm të kapitalizmit në Shtetet e Bashkuara gjatë shekullit XIX dhe fillimit të shekullit XX bënë në fakt që tregu i lirë e i parregulluar të shihej si mënyra e vetme dhe e natyrshme e zhvillimit të shoqërisë, e që përputhej plotësisht me idenë se “gjërat janë ashtu siç duhet të jenë”. Pati ndërkaq edhe disa faktorë objektivë që bënë që sistemi të merrte tipare të theksuara individualiste dhe këtu duhen përmendur sidomos popullsia e rrallë dhe e izoluar, distancat e mëdha, si edhe një larmi e madhe e përbërjes etnike, racore e fetare të vendit, që s’mundej veç të shtonte mosbesimin ndërmjet krahinave të ndryshme. Por ishte ideja e “shtetit natyror” ajo që pati ndikimin më të madh në justifikimin e idealizimin e sistemit amerikan të sipërmarrjes së lirë.

Kështu autorë të ndryshëm në fund të shekullit XIX theksonin se Perëndia ja kishte dhënë njeriut dëshirën e zotërimit të gjërave me një qëllim të mirë e fisnik, se “kërkimi dhe grumbullimi i pasurisë është shenjë e një karakteri natyral, të fortë e të fuqishëm, aq e natyrshme për njeriun sa dhe shtrirja e rrënjëve për pemën”, se prirja e paepur për ekspansion si baza e etikës së tregut ishte diçka natyrore, dhe se kërkimi i tregjeve e mundësive të reja të investimit ishte një ligj po aq natyror i zhvillimit të ekonomisë dhe të racës. Shohim kësisoj të konfirmuar edhe një herë atë çka përmendëm në artikullin e dytë, d.m.th. që ata që i referoheshin “natyrës dhe Zotit të natyrës” gjenin tek natyra atë që kërkonin.

Dhe duhet mbajtur parasysh edhe fakti se ideja e “shtetit natyror” kishte në atë kohë një ndikim aq të fuqishëm sa që çdo element i kulturës amerikane dukej sikur pasqyronte një farë të vërtete të vetëkuptueshme.

Edhe ideja e “popullit të zgjedhur” pati një rol të posaçëm në argumentat për një treg të pakontrolluar nga ndërhyrja e shtetit, dhe konteksti për këtë ishte Lufta Civile. Duhet të kujtojmë këtu se të dy palët hynë në luftë duke besuar secila në qenien popull i zgjedhur, me një kauzë të sanksionuar nga Zoti, e me bindje të patundur për fitore të shpejtë në fushën e betejës. Më në fund luftën e fitoi Veriu, dhe efektet e fitores u ndjenë menjëherë nëpërmjet një zhvillimi ekonomik të vrullshëm, shtimit të madh të popullsisë në qytetet e mëdha, uzinave e fabrikave të shumta, dhe grumbullimit të pasurisë në nivele të papara, ndërsa në Jug disfata u shoqërua me një periudhë të gjatë varfërie të skajshme. Veriorët interpretuan kësisoj jo vetëm fitoren, por edhe pasurimin e shpejtë, si dëshmi të bekimit të Zotit për kauzën e tyre, e kjo përkoi edhe me daljen në skenë të një numri individësh që u dalluan në procesin e industrializimit dhe grumbulluan pasuri të mëdha si Morgan, Carnegie, Rockefeller, Vanderbilt etj. Edhe ardhja e gati 14 milion imigrantëve ndërmjet viteve 1865-1900 ishte një zhvillim i rëndësishëm, sepse u krijua një ofertë e tepërt për krahë pune, me një varësi të plotë të të punësuarve nga pronarët, pa asnjë pretendim për kushte të mira pune. Përshkrimi mjeshtëror i kësaj dukurie është i njohur edhe për lexuesin shqiptar nga libri i famshëm “Xhungla” i autorit Upton Sinclair.

Pikërisht në këtë kohë pabarazie të theksuar në Shtetet e Bashkuara filloi të predikohej një lloj ideologjie që interpretonte pasurimin e individëve si dëshmi të bekimit të Zotit. Në fakt, meqë Veriu në përgjithësi e shikonte pasurinë e vet si shpërblim për drejtësine e kauzës së vet kombëtare, ishte e lehtë të kalohej tek i njëjti interpretim edhe për pasurinë e individëve. Dhe po ashtu si Jugu që ishte dënuar prej Zotit për arsye të skllavërisë, edhe varfëria e masave në qytetet veriore u interpretua si dënim për përtacinë apo dështimin e tyre moral.

Mund të themi pra që ideja e barazimit të pasurisë me ndershmërinë e të varfërisë me mëkatin ishte e kuptueshme në kontekstin e ideve që kemi trajtuar më parë. Nëse Amerika i ofronte gjithkujt mundësi të barabarta, dhe nëse edhe sipërmarrja e lirë ishte krejt natyrore, e sanksionuar nga Zoti, atëhere rrjedhimi logjik i pashmangshëm do të ishte që, për ata që dështonin, fajin e kishin ata vetë dhe askush tjetër. Ky ishte thelbi i të ashtuquajturit “ungjill të pasurisë” që u bë dominues ndër elitat e privilegjuara prej mbarimit të Luftës Civile deri në fillimet e shekullit XX. Kështu pastori baptist nga Philadelphia, Russell Conwell, predikoi më se 6000 herë gjatë kësaj kohe mesazhin e tij të famshëm ‘Hektarët prej diamanti’, ku thoshte ndërmjet të tjerash se “të fitosh para në mënyrë të ndershme është një predikim faktik i ungjillit” dhe se “ata që pasurohen janë më të ndershmit e qytetit”. Predikues të tjerë këshillonin besimtarët të punonin sa më shumë, e të përdornin paratë e fituara “për qëllime fisnike”, që të pasqyronin në tokë “rrugët e arta të Parajsës”, dhe shpallnin se “asnjë s’mund të jetë i varfër tek ne përveç se prej fajit të vet, prej mëkatit të vet.”

Karakteristikë e të gjithë këtyre predikimeve ishte pasqyrimi i së njëjtës ide themelore, asaj që ndershmëria e individit sillte bekimin prej Zotit në formë të mirash materiale, ndërsa përtacia, pija e shthurja morale sillnin pashmangmërisht mallkimin hyjnor në formën e varfërisë. Kemi pra një transformim rrënjësor të konceptit të “popullit të zgjedhur”, sepse besëlidhja me Zotin në shkallë vendi është zëvendësuar me besëlidhjen individuale, e mund të flasim kështu për “individë të zgjedhur”, në ndryshim nga versioni i vjetër i “popullit të zgjedhur”.

Ndërkaq edhe teoria e evolucionit ndikoi në një ndryshim tjetër të vetë idesë së zgjedhjes, e kjo sidomos nëpërmjet filozofit anglez H. Spencer, një popullarizues i njohur i asaj teorie në Britani e në Amerikë, i cili e shtriu parimin e “mbijetesës së më të aftit” edhe në fushën sociale. Ky “darvinizëm social” u përhap me shpejtësi në Shtetet e Bashkuara, dhe më 1889 Andrew Carnegie, industrialist e filantrop i shquar, botoi artikullin e rëndësishëm “Pasuria”, ku u mbështet tek parimet e Spencer për të justifikuar “pabarazinë e madhe të rrethanave dhe përqëndrimin e biznesit në duar të një pakice”, duke pasqyruar me besnikëri botëkuptimin e shoqërisë së lartë të kohës, dhe thelbin e dukurisë për të cilën po flasim. Ai argumentonte se “për përparimin e racës është më mirë që shtëpitë e një pakice të jenë plot me lukset e qytetërimit, se sa të mos kemi asnjë shtëpi të atillë”, se “ligji i konkurencës, megjithëse ndonjëherë i vështirë për individin, është i dobishëm për racën në përgjithësi, sepse siguron mbijetesën e më të aftëve në çdo sektor” dhe se “i gjithë qytetërimi mbështetet në shenjtërinë e pronës”. Ky ishte sipas Carnegie “ungjilli i vërtetë i pasurisë”, bindja ndaj të cilit do të çonte pashmangshmërisht një ditë tek zgjidhja e problemit të varfërisë, duke sjellë kështu “paqe mbi tokë e vullnet të mirë mes njerëzve”.

Ky artikull i Carnegie shprehte në mënyrën më të qartë ungjillin e pasurimit të fundshekullit XIX, dhe duket që “shenjtëria e pronës” është kryesore në argumentin e tij, e rrjedhimisht edhe sipërmarrja e lirë si një rend natyror i sanksionuar nga Zoti. Ideja e “individëve të zgjedhur” është e pranishme, sepse flitet për “shtëpitë e një pakice”, ndërsa ajo e “shtetit natyror” duket në paraqitjen e tregut të lirë si të mbështetur në ligjin natyror e konstant të konkurencës, për të cilin autori pranon që ka kosto të madhe për shoqërinë, por edhe avantazhe akoma më të mëdha. Bashkimi këtu i “shtetit natyror” me “individët e zgjedhur” e bën dyfishe zgjedhjen e këtyre të fundit: prej Zotit sepse ishin të virtytshëm, dhe prej natyrës sepse ishin të aftë. Edhe mallkimi për të tjerët ishte gjithaq i dyfishtë: prej Zotit për mangësitë e tyre morale (përtacinë), e prej natyrës për shkak të paaftësisë për të konkuruar në treg. Edhe ideja e epokës së lumtur të fundit të historisë është po ashtu e pranishme, epokë që varej tashti nga parimi i konkurencës së lirë e nga mbijetesa e më të aftëve, të cilat do të çonin në zgjidhjen e problemit të varfërisë e në “paqen mbi tokë”. Kjo epokë në analizën e Carnegie është e shkëputur nga çdo referencë kristiane, pra tërësisht laike, dhe realizimi i saj s’ka më lidhje me sovranitetin hyjnor, por varet veç nga një strategji e shëndoshë biznesi. Duke shkuar deri në idealizëm autori i supozon të pasurit si të virtytshëm dhe thotë se ata do të jenë vetëm “administratorë në emër të të varfërve”, dhe duhet vënë në dukje se ai vetë dha shembullin personal të një idealizmi të tillë duke e zbatuar deri në fund atë që predikonte e duke ja kushtuar pothuaj krejt pasurinë e tij veprave të bamirësisë.

Nga sa thamë më lart duket se në fundin e shekullit XIX, sistemi ekonomik amerikan ishte mjaft i idealizuar, mbështetur në konceptet e tjera bazë të kulturës amerikane. Mendohej se tregu i lirë ishte i vendosur e i rregulluar nga Zoti dhe pasqyrim i rendit natyror të gjërave, e po ashtu një pakicë e virtytshme ishte paracaktuar për të dalë fitimtare në treg, ndërsa shumica mëkatare për të dështuar. Nga ana tjetër edhe natyra kishte zgjedhur të aftët për mbijetesë, ndërsa të dobëtit për t’u zhdukur gradualisht si rezultat i konkurencës së lirë. Dhe është e kuptueshme që pakica e privilegjuar i mbështeste të dy këto aspekte, por nga ana tjetër, kundërshtime ndaj tyre filluan të ngriheshin nga disa grupe të rëndësishme, siç ishin lëvizja punëtore, dhe lëvizja kristiane e “ungjillit social”.

Kështu kritikat e shumta nga ana e lëvizjes punëtore çuan në një ashpërsim të ndjeshëm të konflikteve me punëdhënësit, sidomos në vitet 1880, kur për t’u shënuar janë protestat e mëdha të majit 1886 në Chicago (prej të cilave gjen zanafillën edhe festa e 1 majit). Situata e rënduar sociale tregonte se nga perspektiva e punëtorëve, i famshmi ligj i konkurencës s’ishte as i shenjtë e as i bazuar në rendin e natyrshëm të gjërave, ndërsa tregu i lirë i parregulluar s’po sillte ndonjë epokë të lumtur apo zgjidhje të problemit të varfërisë, por përkundrazi mungesa e vuajtje. Prandaj sindikatat gjatë veprimtarive të shumta e kundërshtonin me forcë vënien e të drejtave të pronës mbi ato të punëtorëve, pra të vetë njeriut.

Por burimi më i fuqishëm i kritikave ndaj tregut të parregulluar u bënë në fakt besimtarët kristianë, dhe këtu duhet theksuar se megjithë përhapjen nga njëra anë të “ungjillit të pasurisë” të veshur qartësisht në terma fetare, nga ana tjetër shumë anëtarë të kishave katolike e protestante, u angazhuan në kundërshtimin e hapur ndaj këtij kthimi kokëposhtë të moralit kristian, dhe kjo lëvizje kundërproteste u njoh si “ungjilli social”. Veprimtarët e kësaj lëvizjeje shpallnin se alternativa ndaj “ungjillit të pasurisë” ishte që të kthehej “forca shpirtërore e kristianizmit kundër materializmit dhe adhurimit të parasë në rendin tonë industrial e shoqëror”. Sipas tyre, kishat kristiane duhej ta braktisnin atë ungjill të rremë e të përfshiheshin në përpjekje madhore për të zbutur krizën sociale duke ndihmuar të varfërit me ushqime, veshje e kujdes shëndetësor. Në kundërshtim me përfundimet e Carnegie , këta veprimtarë kristianë theksonin se “diferencat ndërmjet shtresave të shoqërisë janë krijime të njeriut, jo të Zotit”, apo se “Zoti kurrë s’i ka dhënë ndokujt të drejtën për të zotëruar mijëra hektarë me gjithë ujërat e ajrin mbi to.” Ajo që është e rëndësishme në morinë e këtyre kritikave ndaj teprimeve të sistemit, është se pothuaj të gjithë autorët e tyre, si nga rradhët e besimtarëve kristianë, të lëvizjes punëtore, apo të pakicave me ngjyrë, e ruajtën besimin e tyre tek shpresat e premtimet e kredos amerikane. Pikërisht ky fakt i ruajtjes së besimit tek sistemi amerikan edhe nga ana e atyre që vuanin padrejtësitë e tij, nënvizon edhe një herë paradoksin e ideve bazë të ndërgjegjes kombëtare amerikane. Megjithëse ato ide shpesh janë korruptuar dhe kanë errësuar premtimet e kredos amerikane, kjo e fundit përsëri qëndron në plot kuptimin e saj si një vizion tejet i fuqishëm për barazinë e njerëzve dhe të drejtat e tyre themelore të patjetërsueshme.

Duhet thënë tashti se shumë gjëra kanë ndryshuar në Amerikë qysh nga fillimet e shekullit të kaluar, dhe tregu i lirë e i parregulluar është lënë tashmë pas, krahas me zbatimin e shumë masave e politikave për mbrojtjen e shtresave të paprivilegjuara nga shfrytëzimi, duke e bërë Amerikën një vend të mundësive për të gjithë në kuptimin e vërtetë të fjalës. Po ashtu, qysh nga koha e lëvizjes për të drejtat civile në vitet ’50-’60 zezakët e pakicat e tjera me ngjyrë kanë parë mundësi të shumëfishuara të përmirësimit të gjendjes së tyre materiale.

Por nga ana tjetër shumë gjëra s’kanë ndryshuar, dhe disa nga idetë që mbështetën zhvillimin e vrullshëm të tregut të pakontrolluar në fund të shekullit XIX janë të pranishme edhe sot, duke justifikuar veprimet që çojnë në skandale si ato të viteve 2001-2002, apo të krizës së fundit financiare të vitit 2008. Për shkak të korrupsionit e të këtyre skandaleve, të paktë janë sot ata që do të ishin dakord me tezën e Conwell se “ata që pasurohen janë më të ndershmit e qytetit”, por nga ana tjetër po aq të paktë janë edhe ata që do të kundërshtonin idenë se të varfërit thjesht duhet të përpiqen më shumë për të dalë prej gjendjes ku ndodhen, dhe fakti që nuk e bëjnë është vetëm shenjë e dështimit të tyre moral, pra fajin e kanë vetëm ata e askush tjetër. Edhe e ashtuquajtura “ëndrra amerikane” vazhdon të përkufizohet në terma të zotërimit të sa më shumë të mirave materiale, e për këtë arësye mjaft pastorë e mendimtarë kristianë kanë vënë në dukje se një obsesion i tillë ushqen një individualizëm të skajshëm, që është padyshim në dëm të shëndetit moral të kombit e aspak në përputhje me karakterin kristian të Amerikës. Shprehje e këtyre tipareve ishte edhe dalja e lëvizjes Tea Party si fraksion brenda Partisë Republikane në vitin 2009, lëvizje e cila është prononcuar për një privatizim të skajshëm, duke quajtur çdo lloj ndërhyrje rregulluese në ekonomi si hap drejt një sistemi diktatorial komunist, e duke forcuar kështu iluzionin mjaft të përhapur se një regjim i tillë mund të vendoset në mënyrë graduale.

Mund të themi si përfundim se në kuadrin e koncepteve bazë që po trajtojmë në këtë cikël shkrimesh, çështja përsëri është ajo e absolutizimit e idealizimit të tyre. Edhe ideja e tregut të lirë ka pësuar disa herë një fat të tillë e është çuar në ekstrem, dhe, duke pasur parasysh se kredoja amerikane nuk u referohet vetëm shtresave të pasura e të mesme, por të gjithë njerëzve, pikërisht këtu qëndron edhe një nga sfidat më të mëdha të zbatimit të saj.

=======

Kliko këtu për artikullin paraardhës: