Ideja e popullit të zgjedhur

Nga Ernest Nasto

            Ndër idetë themelore të ndërgjegjes kombëtare amerikane, më e vjetra e më historikja është ajo e kombit, apo popullit, “të zgjedhur”, që nënkupton se Zoti e ka zgjedhur Amerikën ndërmjet gjithë kombeve të botës dhe i ka ngarkuar asaj misionin e përcaktuar për të qenë shembull i besimit kristian e për ta përçuar atë tek të tjerët, duke bërë të mundur kështu realizimin e mbretërisë së Zotit në tokë. Referencat ndaj kësaj ideje hasen shpesh me termin “eksepsionalizmi amerikan”, por një term i tillë e zbeh në një farë mase origjinën besimtare të këtij vizioni. Kjo sepse është një gjë ta konsiderosh Amerikën si të veçantë në po atë kuptim që edhe shumë popuj të tjerë e quajnë veten të veçantë, por është diçka e ndryshme ta quash popullin tënd të veçantë për arsye të zgjedhjes nga Zoti për një mision të përcaktuar.          Konceptet e “zgjedhjes” e të “popullit të zgjedhur” gjejnë rrënjët e veta më të lashta e më të thella në shkrimin e shenjtë të hebrenjve, Dhiatën e Vjetër, ku, në librin e Ligjit të Ripërtërirë tregohet se Zoti i zgjodhi hebrenjtë “midis gjithë popujve të tjerë në fytyrë të dheut” sipas besëlidhjes që kish bërë me të parët e tyre, kur i çliroi nga skllavëria egjiptiane. Prej Biblës, ky koncept i zgjedhjes u rimor nga predikues të ndryshëm protestantë gjatë lëvizjes së Reformës në Europë (1517-1648), por një përhapje të gjerë ai pati sidomos në Angli pas vitit 1534. Në atë kohë mbreti Henry VIII e shkëputi vendin e tij nga Kisha Katolike Romane pas refuzimit të Papës për ta lejuar të divorcohej, akt që, me krijimin e Kishës kombëtare Anglikane, i hapi rrugën futjes së ideve të Reformës në ishujt britanikë.

Një rol të veçantë në këtë proces pati sidomos predikuesi William Tyndale i cili përktheu në anglisht një pjesë të madhe të Biblës duke u tërhequr veçanërisht nga tema e besëlidhjes, apo marrëveshjes, së Zotit me popullin e zgjedhur prej tij, që nënkuptonte bekime të shumta nëse populli i mbetej besnik, por edhe mallkime e katastrofa edhe më të shumta në rast mosbindjeje. Kjo përbënte sipas këtij predikuesi thelbin e krejt sagës biblike, dhe e reja që ai solli ishte se besëlidhja s’i përkiste vetëm Izraelit të lashtë, dhe se Zoti kishte bërë një të tillë edhe me Anglinë e kohës. Mjerisht kjo kish vazhduar me kokëfortësi në rrugën e mëkatit, prandaj zemërimi i madh hyjnor ishte gati të binte mbi vendin, dhe e vetmja rrugë shpëtimi ishte pendesa e thellë. Tyndale u bë me kohë një predikues shumë i famshëm, dhe koncepti që Anglia ishte njëfarësoj një komb i zgjedhur në besëlidhje me Zotin zuri rrënjë të thella në botëkuptimin e bashkëkohësve.

Më vonë konfliktet e shumta fetare, me persekutimet periodike të protestantëve, u interpretuan si dëshmi që Zoti e kish mallkuar Anglinë për shkak të mosbindjes, dhe një numër klerikësh filluan të predikonin se i vetmi shpëtim nga zemërimi i afërt hyjnor ishte restaurimi rrënjësor i besimit kristian origjinal. Këta besimtarë radikalë filluan të njiheshin me nofkën Puritanë, sepse kërkonin purifikimin (pastrimin) e Kishës së re Anglikane nga çdo mbeturinë e praktikave katolike. Por shpejt ata filluan t’i humbasin shpresat për një reformim nga brënda të asaj kishe, dhe vendosën të ndaheshin prej saj, duke synuar të punonin vetë për të restauruar kishën e vjetër, gjithmone sipas teologjise se besëlidhjes. Duke mos pasur asnjë dyshim se rënia e mallkimit të Zotit mbi Anglinë ishte tek dera,  një grup i madh prej tyre u shpërngulën nga Anglia dhe u vendosën fillimisht në Hollandë, për të marrë më pas vendimin historik të kapërcimit të Atlantikut më 1620, e themelimit të ngulimeve të para në Amerikë, në territorin e shtetit të sotëm Massachussets. Ata shpresonin që në tokat e virgjëra amerikane të ngrinin kishën e pastër të ëndërruar, e ashtu ta përdornin atë si shembull për bashkatdhetarët e lënë pas, si një përpjekje e fundit për ta shpëtuar Anglinë nga katastrofa.

Edhe në kontinentin e ri, Puritanët vazhduan ta bazonin eksperimentin e tyre në idenë e besëlidhjes, që fillimisht kuptohej si dashuri vëllazërore për njeri-tjetrin dhe dëshirë për të punuar sëbashku si një trup i vetëm. Ata besonin se vetëm në atë mënyrë do të mund të shikonin që Zoti i Izraelit ishte vërtet në mes tyre, duke e kuptuar kështu fund e krye besëlidhjen si udhëheqje me anën e shembullit. Por për fat të keq, e megjithë këtë konceptim të përkorë, në jetën praktike të kolonive kuptimi i “zgjedhjes” prej Zotit u transformua gradualisht nga ajo për të “udhëhequr me anën e shembullit” në atë për të përfituar “privilegje e favore”. Ky ndryshim ndodhi sepse Puritanët mendonin se vetëm ata kishin mundur të restauronin me sukses të plotë kishën origjinale, ndërsa Protestantët e tjerë vetëm sa kishin bërë ndryshime të sipërfaqshme. Edhe izolimi gjeografik e shpirtëror, me largësinë e madhe nga toka mëmë, pati ndikimin e vet, duke u krijuar atyre bindjen se kisha e Anglisë po i injoronte e po refuzonte të ripërtërihej sipas mësimeve të Dhiatës së Re. Kolonistëve u dukej kësisoj sikur po qëndronin të vetëm përballë gjithë botës, sikur ishin të vetmit besnikë të besëlidhjes me Zotin. Pas kësaj s’mbetej veçse një hap që ta konsideronin po ashtu veten si populli i zgjedhur prej tij.

Duhet të kemi gjithashtu parasysh se që nga koha e Tyndale, besimtarët anglezë kishin hequr shumë paralele ndërmjet Anglisë dhe Izraelit të lashtë, por me ardhjen në Botën e Re, këto paralele iu dukën atyre fare të qarta. Nëse dikur Zoti i kishte çliruar hebrenjtë duke u prirë në ikjen e tyre nga Egjipti përmes Detit të Kuq për në “tokën e premtuar”, e njëjta gjë ishte përsëritur me Puritanët në ikjen e tyre nga Anglia e korruptuar, përmes Atlantikut, për në një tokë tjetër të premtuar. Këtë krahasim Puritanët e kishin shumë për zemër, duke e barazuar Anglinë me Egjiptin, Atlantikun me Detin e Kuq, tokat e Amerikës me tokën e premtuar biblike “plot mjaltë e qumësht”, e po ashtu veten e tyre me popullin e Izraelit.

Kjo pati pasoja konkrete në marrëdhëniet e Puritanëve me vendasit, sepse nëse të ardhurit e mendonin veten e tyre si të zgjedhur nga Zoti, kjo do të thoshte se të tjerët s’mund të ishin të tillë. Prandaj kolonistët asnjëherë s’i trajtuan fiset indiane si të barabartë, dhe gjithmonë flisnin për viset e banuara prej tyre si ‘vakante’, duke refuzuar t’ua blenin me marrëveshje, apo duke i dëbuar me forcën e armëve. Megjithatë, njëri prej liderëve të tyre, Roger Williams, e kundërshtoi me forcë këtë konceptim të “zgjedhjes”, duke predikuar se Zoti kishte zgjedhur vetëm një popull, hebrenjtë, dhe askënd tjetër pas tyre, prandaj historia e Izraelit, s’mund të përbënte model për t’u ndjekur nga mbretëritë bashkëkohore, si edhe që anglezët e kolonive ishin si të gjithë të ardhurit e tjerë nga Europa, e në asnjë mënyrë “të zgjedhur”. Për këto ide, dhe për presionet që ai u bënte për t’ua kthyer tokën vendasve ose të paktën për t’ua paguar, drejtuesit e kolonisë së Massachussets e dëbuan dhe ai u vendos në Rhode Island ku themeloi më vonë një koloni të re. Idetë e këtij personaliteti do të ushtronin më vonë një ndikim të ndjeshëm në kohën e themelimit të Shteteve të Bashkuara dhe në sanksionimin e ndarjes së kishës nga shteti.

Megjithë objeksionet e Williams ndaj “popullit të zgjedhur”, ky koncept vazhdoi të përhapej dhe me kohë u bë i gjithëpranishëm në imagjinatën e amerikanëve. Kjo sepse formulimi bindës i historisë së tyre nga ana e Puritanëve kishte epërsi të dukshme ndaj historive të grupeve të tjera të imigrantëve, dhe njëkohësisht lejonte që grupe të tilla të mund të identifikoheshin me të, duke e bërë kështu me kohë idenë e popullit të zgjedhur një pjesë të pandashme të ndërgjegjes kombëtare amerikane.

Dëshmia më e mirë e suksesit të kësaj ideje është fakti që ajo ka patur një vend qendror në mendimin politik amerikan në momentet kritike të historisë së vendit dhe është përqafuar me forcë nga pothuaj të gjitha palët e angazhuara.. Kështu në retorikën patriotike gjatë Revolucionit e luftës për pavarësi në vitet 1765-1783 ishte e gjithëpranishme paraqitja e amerikanëve si popull i zgjedhur, si  ‘Izraeli i ri i Zotit’. Për përkrahësit e pavarësisë kauza e tyre ishte jo vetëm e drejtë, por edhe kauza madhore e krejt racës njerëzore, kauza e vetë Zotit, ndërsa për besnikët ndaj kurorës angleze lufta revolucionare s’ishte veçse ndëshkimi i merituar hyjnor ndaj kolonive për mëkatet e tyre. Duket pra se të dyja këto perspektiva, megjithëse të kundërta për sa i përket vetë luftës, ishin dakort në konceptimin e kolonive amerikane si populli i zgjedhur i asaj kohe.

Po ashtu gjatë Luftës Civile 1861-1865, tmerret e së cilës kapërcyen çdo imagjinatë të amerikanëve, të dy palët, edhe Veriu edhe Jugu, e shikonin veten si bijtë e Izraelit përpara Detit të Kuq tek ndiqeshin nga ushtria e faraonit egjiptian, dhe ndryshimi ishte vetëm tek rolet që luante secila palë. Për Veriun faraoni ishte institucioni çnjerëzor i skllavërise dhe përçarja e vendit prej saj, e Deti i Kuq vetë lufta e përgjakshme, ndërsa për Jugun, faraoni ishte presidenti i urryer Abraham Lincoln që s’i lejonte jugorët të largoheshin prej Unionit në paqe.

Një shembull tjetër kuptimplote i forcës së kësaj ideje është edhe qëndrimi i pakicës zezake ndaj saj. Meqë të bardhët e përqafuan idenë e “zgjedhjes” gjithmonë e më tepër si shenjë që Zoti u kish blatuar atyre forcën e dominimin mbi të tjerët, këtyre të fundit, kryesisht zezakëve, iu desh të krijojne idetë e mitet e tyre të veçanta, për të mbijetuar në një kulturë të huaj armiqësore. Kështu edhe ata përpunuan një lloj identifikimi me Izraelin historik, por ndryshe nga të bardhët që e shikonin veten e tyre si hebrejtë në tokën e premtuar, pra pasi i kishin shpëtuar zgjedhës egjiptiane, popullsia zezake e krahasonte veten me Izraelin ende në skllavëri. Vendin e Egjiptit në ndërgjegjen e tyre e zunë gradualisht shtetet e Jugut, me sistemin e tyre skllavopronar të plantacioneve, duke e parë Veriun si tokën e premtuar e duke krahasuar rëndom drejtuesit e revoltave të tyre të herëpasherëshme me Mojsiun e Biblës, udhëheqësin e izraelitëve në ikjen nga Egjipti. Ky konceptim nga ana e pakicës me ngjyrë vazhdoi edhe më vonë, sidomos gjatë lëvizjes për të drejtat qytetare në vitet ’60 të shekullit XX. Kështu udhëheqësi i asaj lëvizjeje, Martin Luther King, në fjalimin e fundit një natë para vrasjes më 1968, identifikoi qartë, dhe në mënyrë profetike, veten e tij me Mojsiun dhe audiencën e tij zezake me izraelitët e lashtë. “Zoti, tha ai, më ka lejuar të ngjitem në majë të malit, dhe prej atje e kam parë me sytë e mi tokën e premtuar. Ndoshta s’do të jem me ju në çastin e madh të arritjes atje. Por sonte po ju them që të jeni të sigurt që ne, si popull, do ta arrijmë tokën e premtuar.”

Më së fundi rasti i spikatur i presidentit Lincoln gjatë Luftës Civile që përmendëm më lart, ofron një shembull tejet interesant të një shtetari që u ndesh si të thuash ballazi me efektet e idesë së “popullit të zgjedhur” dhe ja doli të orientohet në një mënyrë krejt origjinale e me pasoja të ndjeshme për historinë e mëvonshme. Fjalimi i tij i dytë inaugural në mars 1865 zë padyshim një vend të veçantë ndër përpjekjet e personaliteteve të ndryshme para e pas tij për ta interpretuar idenë e zgjedhjes në terma të besëlidhjes e të përgjegjësisë së ndërsjelltë. Atje ai iu drejtua bashkatdhetarëve të tij, si të Veriut edhe të Jugut, në një kohë kur fundi i luftës, krizës egzistenciale më të thelle të historisë amerikane, dukej fare pranë, por duke evituar çdo notë euforie e triumfalizmi. Sipas tij, të thuash se kombi apo kauza jote gëzojnë përkrahjen hyjnore është përveçse arrogancë e skajshme, edhe injorim i gjykimit të drejtë të Zotit mbi të gjitha mëtimet njerëzore, bile edhe mbi vetë mëtimin e qenies komb i zgjedhur. “Të dy palët, tha ai, lexojnë të njëjtën Bibël e i luten të njëjtit Zot, e secila mëton ndihmën e tij për kauzën e saj… Është e pamundur që lutjet e të dy palëve të plotësohen, e në fakt lutjet e asnjërës s’kanë marrë përgjigje të plotë. Zoti i gjithëfuqishëm ka qëllimet e veta.” Ishte pikërisht një kuptim i tillë modest i besëlidhjes, pra që qëllimet e Zotit s’mund të dihen nga njerëzit, që e shtynte Lincoln të mos lutej thjesht për fitoren e Veriut, palës “së tij”, por vetëm që i gjithë vendi të shpëtonte sa më parë nga “mallkimi i rëndë i luftës”. Qartazi në kundërshtim me arrogancën e vetësigurinë e secilës palë ndërluftuese, Lincoln flet si president i të gjithë amerikanëve dhe e shikon luftën si një mallkim të një Zoti të drejtë mbi një popull mëkatar në të dy anët e kufirit Veri-Jug.

Nga gjithë sa thamë më lart del qartë se ideja, apo miti, i popullit të zgjedhur ka pasur ndikim të ndjeshëm, por edhe kompleks, në historinë dhe ndërgjegjen kombëtare amerikane, duke qenë në fakt shtysë për qëllime fisnike kur i është referuar besëlidhjes në kuptimin biblik të fjalës, pra si përgjegjësi e shembull ndaj të tjerëve. Por në disa raste ideja në fjalë është përkufizuar në terma të privilegjit e të dominimit, duke u kthyer kësisoj në pengesë për vënien në jetë të premtimit aq solemn të kredos amerikane se të gjithë njerëzit “janë krijuar të barabartë dhe janë pajisur prej Krijuesit me disa të drejta të patjetërsueshme, midis të cilave janë jeta, liria dhe kërkimi i lumturisë”. Për këtë arsye aspekte të ndryshme të kësaj ideje janë kritikuar jo vetëm nga popullsia me ngjyrë, por edhe nga përfaqësues të shquar të elitës së bardhë, si senatori J. Fulbright i cili thoshte se amerikanët s’janë të zgjedhurit e Zotit për ndonjë mision të veçantë, por vetëm “një nga degët më fatlume të njerëzimit, të pajisur prej Krijuesit me të njëjtën aftësi për të bërë mirë ose keq ashtu si pjesa tjetër e qenieve njerëzore.”

Megjithë paralajmërimet e personaliteteve si Lincoln, King apo Fulbright, ideja se Zoti e ka zgjedhur Amerikën për të qenë kombi i tij i favorizuar e për të sunduar mbi të tjerët është paraqitur jo rrallë si e qartë dhe e padiskutueshme. Ndërthurja e saj me idetë e tjera themelore që do të shohim në artikujt vijues, do të na sqarojë më mirë për arsyet e jetëgjatësisë së “popullit të zgjedhur” dhe ndikimit të vazhdueshëm të këtij konceptimi.