Ishte koha kur regjimi s’mjaftohej që të vriste për asgjë njeriun e dashur, por edhe të detyronte ta mohoje, të shkelje mbi të e, madje, ta denoncoje publikisht. Mehmet Shehu dhe Hito Çako në paradën e vitit 1946 Gjikë Çako duke folur për “Panorama” Vijon nga numri i kaluar Ajo çka tregon në vijim Gjikë Çako, vëllai i gjeneralit të pushkatuar në vitin ’75, si pjesë e “grupit të puçistëve”, zbulon të tjera detaje rrëqethëse nga kalvari pa fund i vuajtjeve që kanë përjetuar familjarët e tij pas lajmit të kobshëm.
I ka qëlluar atij, siç rrëfen, të përballet i pari me pasojat vrastare për veprën “armiqësore” të të vëllait. Asokohe 90-vjeçari Çako ishte anëtar partie, por si vëllai i “armikut të Partisë dhe popullit” s’duhej të qëndronte më tej në radhët e saj. Furtuna nisi kësisoj pikërisht me pushkatimin e tij politik. Patjetër që kështu do ndodhte, shprehet Gjika, duke shtuar se nga kjo mynxyrë s’e ka shpëtuar madje as denoncimi që ka bërë, jashtë vullnetit të tij, në mbledhjen e Partisë, kur është shqyrtuar vendimi për dënimin e “kastës ushtarake që do përmbyste pushtetin popullor”.
E donte puna që duhej ta bëja, të denoncoja ‘armiqtë’, të denoncoja Hiton, jo për të ruajtur teserën e Partisë, se ajo tashmë kishte fluturuar, kujton vëllai i gjeneralit fatkeq, por për të shpëtuar çfarë mund të shpëtoja për fatin e fëmijëve, të vëllezërve dhe motrave, të nipërve e mbesave. E megjithatë, sado që doli mbi veten në atë përballje dramatike, Gjikë Çako s’mundi të ndryshojë asgjë nga trajektorja goditëse e shënjuar nga regjimi dhe Partia-shtet, që qëndronin në këmbë me shpatën e mprehur të luftës së klasave.
Përtej këtyre përjetimeve të trishta, vëllai i Çakos e gjen të arsyeshme të përmendë edhe ndonjë emër apo episod, që në ato ditë të zymta risillte njëlloj dimensioni njerëzor në jetën e tyre. Madje, nuk heziton të përmendë as ndonjë prej zyrtarëve të lartë të regjimit, si rastin e Shefqet Peçit apo Gramoz Ruçit, që në ditët e braktisjes së madhe, gjenin kohën dhe mënyrën për t’u transmetuar mesazhe inkurajimi dhe ndihme…
Zoti Gjikë, ju u shprehët se çdo gjë për fatin e vëllait tuaj, Hitos, e merrnit vesh vetëm nga televizori. Si e kujtoni momentin kur dëgjuat lajmin për arrestimin e tij?
Ka qenë mbrëmja e 16 dhjetorit ’74, në mos gabohem. Isha në shtëpi me fëmijët, kur revista televizive e TVSH-së, i vetmi tellall që kishim atëherë, filloi me lajmin për dënimin e grupit tradhtar në Ushtri. E kam në sy si tani pamjen e spikerit që lexonte me ton komunikatën e Plenumit të Komitetit Qendror: Partia fshiu me fshesë të hekurt grupin puçist në Ushtri. Petrit Dume, Hito Çako dhe Rrahman Perllaku u arrestuan në sallën e Plenumit dhe u përjashtuan nga të gjitha funksionet politike. Megjithëse e prisja, m’u rrëqeth mishtë.
Ajo çfarë do të ndodhte pas kësaj me vëllain tonë, tashmë dihej. Një moment ngriva para ekranit dhe hodha sytë pa vetëdije nga ime shoqe. Ajo që pak a shumë e dinte si po rridhnin punët, u çua nga vendi ku ishte dhe mbylli televizorin. Na zuri kjo tani, s’kemi ç’t’i bëjmë, shqiptoi aty për aty si nëpër dhëmbë, duke u kthyer nga mua. Në fund të fundit, s’jemi as të parët dhe as të fundit, shtoi nxitimthi, prandaj duhet të bëhemi të fortë, të fortë që mos të na qeshin bota. Në heshtje pastaj diçka foli djali, që për moshën që kishte akoma s’ishte në gjendje të kuptonte gjëmën që na kishte zënë…
Çfarë ndodhi pas kësaj me familjen Çako? Si nisi efekti i luftës së klasave në radhët tuaja?
Pak a shumë ajo që pritej, dihej. Nuk ishim ne të parët që na priste një fat i tillë. Madje as të fundit. Deri në atë kohë Partia kishte nxjerrë me dhjetëra grupe armiqësore. Për pasojë ishin goditur me qindra nga tërë rrethi i tyre, familja, farefisi, ku ishin e ku s’ishin, me kuç e me maç. Tani ishte radha jonë. I pari që u përballa me furtunën isha unë. Atëherë, siç ju thashë, isha i organizuar, isha komunist. Partia nuk mund të mbante në gjirin e saj vëllain e një tradhtari e agjenti. Kjo dihej si buka që hanim. Por mënyra si erdhi përjashtimi im nga Partia, ishte pak e çuditshme.
U bë mbledhje për përjashtimin tuaj nga Partia, apo u përjashtuat me urdhër nga lart?
U bë patjetër mbledhja e Organizatës bazë të fshatit, vetëm disa ditë pas atij njoftimi tronditës. Na lajmëruan të mblidhemi për t’u njohur e solidarizuar me materialet e Plenumit të Komitetit Qendror, që kishte dënuar Beqir Ballukun, Petrit Dumen dhe Hito Çakon. Të tilla mbledhje, që quheshin të jashtëzakonshme, bëheshin sa herë dilnin grupe armiqësore që i zbulonte Partia. E fundit që ishte bërë deri në atë kohë kishte qenë ajo për denoncimin e grupit armiqësor të Fadil Paçramit dhe Todi Lubonjës. Ishin mbledhje që kishin të njëjtën fytyrë.
Lexohej teksti i komunikatës të KQ dhe çohej çdonjëri prej komunistëve e solidarizohej me vendimin e Partisë. Pra, një procedurë e rëndomtë, që vetëm na hante kohën. Tani, në rastin e puçistëve, për mua ishte me zarar të madh. E keqja këtë radhë më kishte ardhur te dera e shtëpisë. Çdo gjë mund të më kisha kaluar në mendje deri atëherë, por se do të vinte ky çast kur Partia e fshatit do më kërkonte të denoncoja tim vëlla, Hiton, s’e kisha menduar asnjëherë. Dhe për se, pa le, për tradhti ndaj Partisë dhe Atdheut.
Përfundimisht, e denoncuat Hiton në mbledhje?
Si të them, o byrazer. E denoncova, s’kishte rrugë tjetër. S’bëhej fjalë këtu për të ruajtur teserën e Partisë, se ajo tashmë kishte fluturuar, por për të ruajtur çfarë mund të ruaja për fatin e fëmijëve, të vëllezërve dhe motrave, të nipërve e mbesave. Që nga ai lajm i zi, çdo gjë për ta ishte nisur në rrokullimë. Prandaj hapa gojën dhe fola. Ato fjalë në atë mbledhje janë nga ato raste kur gjuha duhet të shqiptojë atë që zemra nuk ta ndiente kurrë. Momente këto që njeriu kërkon t’i harrojë, t’i fshijë nga memoria për gjithë jetën.
Të kujtohen fjalët që shprehe në mbledhje kundër Hito Çakos?
Nuk më kujtohen fjalë për fjalë ato që thashë në mbledhje për Hiton, por pak a shumë mbaj mend logjikën e diskutimit. Si anëtar Partie, si komunist, thashë i mbështes pa rezerva vendimet e Plenumit të Komitetit Qendror për dënimin e grupit armiqësor në Ushtri. Pra: “Je dakord me dënimet që u ka dhënë Partia puçistëve?”, më pyeti dyshues i deleguari që kishte ardhur nga Tepelena. “Patjetër që jam dakord”, iu përgjigja. “Edhe për dënimin e Hitos?”, ndërhyri sekretari i Organizatës së fshatit. Për të gjithë, edhe për atë, ia ktheva pa përmendur emrin e tim vëllai, duke çuar zërin si për të fshehur mëdyshjen që më gërryente përbrenda. Duhet ta denoncosh më fort, më prerë, se është vëllai yt, jeni rritur në një zjarr, ndërhyri njëri nga komunistët më të vjetër. Pastaj, e mori fjalën përsëri i deleguari, që me sa dukej ishte udhëzuar fije për pe për vendimin që do të merrej ndaj meje. Kjo e Gjikës, tha ai, nuk është e mjaftueshme. Pse nuk ka folur ai më parë për aktivitetin antiparti të Hitos? S’e beson njeri që nuk ka ditur gjë. Ai edhe vet nuk ka qenë në rregull. Disa herë ka pasur probleme në punën e tij si shef tregtie në zonë. Pse, nuk i di Partia këto? Patjetër që i di, por ka pritur të reflektojë. Gjika ka vazhduar në të tijën. Asnjë rrethanë nuk e shfajëson atë. Prandaj unë gjykoj se nuk e meriton teserën e Partisë…
Pra, edhe pse e denoncuat Hiton, përsëri ju përjashtuan nga Partia…
Këtë e dija si buka që haja se nuk mund të mbetesha më në Parti, por siç të thashë, përpiqesha të ruaja fëmijët e fisin nga goditjet e mëdha. Përjashtimi u mor si vendim në organizatën e fshatit, por si rregull noterizohej në Byronë e Komitetit të Partisë së rrethit. Më thirrën e shkova dhe aty. Atje një tjetër dush i fortë. Telendisje pas telendisjeje. Ç’të bëja. Duhej ta hidhja vallen sipas oreksit të tyre. S’kisha ç’bëja tjetër. Deri atëherë asnjëri nga anëtarët e Byrosë nuk më njihte për fytyre, por aty të gjithë në unison më drejtoheshin me fjalët “ti, vëllai i armikut Hito Çako”.
Në lëmshin e diskutimeve me frymë revolucionare, u çua sekretari i Parë t’i vinte kapak muhabetit. “Dëgjo, ti vëllai i tradhtarit, m’u drejtua mua, organizata bazë ka propozuar të të përjashtojë nga Partia për mungesa në detyrë, për shkelje të legjislacionit socialist në tregtimin e mallrave ushqimore. Kaq është pak, po të kemi parasysh qëndrimin oportunist që ke mbajtur për denoncimin e grupit armiqësor në ushtri dhe veçanërisht të puçistit Hito Çako”. Ky ishte momenti që vendosa të ndërhyja për t’i thënë se kjo nuk ishte e vërtetë. “E vërtetë si drita e diellit”, u shpreh sekretari i Parë, duke kujtuar pohimet e të deleguarit dhe procesverbalin e mbledhjes, në të cilën, sipas tij, nuk rezultonte denoncimi që kisha bërë kundër Hitos dhe grupit të ashtuquajtur puçist në ushtri.
Desha të korrigjoja diçka në ato që thoshte sekretari i Parë, së paku për të qenë korrekt me ato që kisha thënë në mbledhjen e organizatës, por sa u çova, drejtuesi i mbledhjes më tregoi derën dhe më porositi të dorëzoja teserën e Partisë. Kaq ishte bashkëjetesa ime me Partinë. Në vazhdim, gjërat shkuan keq e më keq. Megjithatë, për hir të së vërtetës, dua të them se jo të gjithë na kthyen krahët e u treguan zemërgurë me ne. Pati dhe nga ata që na qëndruan në krahë, qoftë edhe duke marrë zjarr mbi vete. Se ishin kohë të këqija ato. Sot të gjithë rrahin gjoksin sikur kanë bërë qametin…
E keni fjalën për njerëz të thjeshtë, apo edhe për autoritete zyrtare?
Shefqet Peçi e Gramoz Ruçi, bie fjala, nuk ishin njerëz të thjeshtë. Shefqeti, veç detyrës shtetërore, ishte deputet i zonës. Gramozi ishte sekretar i Byrosë së Partisë. Ata, ndër shumë të tjerë, nuk na kthyen krahët, pavarësisht damkës që na kish vënë regjimi si familje puçisti.
Bënin përjashtim Shefqet Peçi e Gramoz Ruçi nga qëndrimi që mbante regjimi ndaj jush?
Nuk mund të them se ishim miq me ta, se na trajtonin miqësisht. S’guxonte kush atëherë të shfaqej mik me familjarët e tradhtarit. As që e prisnim një gjë të tillë. Se s’mund të prishnin punën e tyre për hallin tonë. Sidoqoftë, ata ishin ndër të paktit që nuk na kthyen krahët. Nga Shefqeti në fillim u trembëm shumë. Kishim dhe një arsye për këtë. Hitua më parë kishte pasur për grua mbesën e tij dhe e kishte divorcuar. Menduam se do ta shfrytëzonte momentin për t’u hakmarrë. Po jo. Përkundrazi. Ai sa herë vinte në Progonat te krushku i tij, Felek Lela, interesohej dhe për ne. Kuptohet, jo haptas. Indirekt fliste me zyrtarët lokalë që të mos i merrnin me këmbët e para njerëzit e Hitos. Bëri ç’bëri Hitua, u thoshte, është tjetër gjë. Vëllezërit e motrat s’kanë pse të vuajnë fajet e tij.
Po Gramozi si ju ka ndihmuar?
Ndihma më e madhe ishte që s’u vinte veshin zërave dashakeq. Se kishte jo pak “parimorë” e “vigjilentë” që u vriste sytë prania jonë. Dhe një e dy letra për partinë, për Degën e Brendshme: “S’mund të jetojmë në një lagje me armikun e klasës”, “S’ka pse t’i shkollojmë fëmijët me nipërit dhe mbesat e Hitos” e të tjera broçkulla të këtij lloji. Me atë mënyrën e tij prej babaxhani, Gramozi bënte, ç’bënte dhe i kthente me këmbë në tokë këta tipa. Këtë e ndienim, bile jo vetëm ne, por edhe dashamirësit tanë, që i hiqnin kapelën për këtë sjellje. Tjetër gjë s’kish si mund të bënte. S’mund të futej mik në shtëpinë e armikut. Megjithëse nuk qederosej fort.
Pse ju ka ardhur në shtëpi në atë kohë Gramozi?
S’kishte rëndësi nëse na i shkelte apo jo Gramozi derën, por mos të na bënte keq. Keq s’na bëri. Sidoqoftë, ka qenë një rast që ka ardhur në shtëpi. Po, po, ka ardhur, bile diku pas mesnate.
Pas mesnate, se ruhej…
Jo, a derëbardhë, po ashtu erdhi puna. Gramozi atëherë flinte në zyrë. Shkonte në Tepelenë vetëm në fundjavë. Zyra e tij ishte përballë shtëpisë sonë. Afër mëngjesit, një dhelpër kishte sulmuar pulat që mbanim në oborr dhe Gramozi që e kishte parë, na thirri nga dritarja. Ngaqë nuk e dëgjuam, erdhi e trokiti në derë. Për këtë shkak, deshi fati e shpëtuan ato të flamosura. Mbaj mend që, duke ikur, na porositi me shaka që dhe në gjumë ta mbajmë një sy çelur, se ndryshe na merr lumi. Ja kjo ishte vizita./panorama
