Partneriteti shtet-biznes dhe klima e biznesit minerar

Nga Sokol Mati

Ne kuadrin e permiresimit te klimes se biznesit,  partneriteti real shtet-biznes ne momentin aktual mund te perbeje nje mjet te rendesishem nxites te zhvillimit te sektorit minerar. Ky partneritet duhej te nxitet jo thjesht me politika fiskale (disa taksa ne kete situate krize duhet te ishin rivleresuar me kohe), por nepermjet pjesemarrjes aktive te biznesit ne hartimin dhe diskutimin e politikave minerare dhe paketave fiskale, dhe marrja ne konsiderate gjate vendim-marrjes e propozimeve reale te biznesit.

Keto politika duhet te bazohen ne analizen e rezultateve te ecurise se sektorit ne keto 15 vite, periudhe kur realisht ka filluar ringritja e tij, dhe sidomos ne rezultatet financiare te te ardhurave te krijuar prej tij pas vitit 2009, kur dhe kriza ne tregun global minerar filloi te verehej ne menyre te qarte.

Kjo analize duhet te perfshije vleresimin e cdo elementi te struktures se te ardhurave dhe kostove, qe tashme eshte si informacion ne duart e administrates.

Per te patur nje gjykim me te qarte ne lidhje me kete ceshtje me poshte jepen disa mendime nga nje analize te disa prej elementeve te struktures se te ardhurave te biznesit minerar.

Duke vleresuar kete ecuri te ardhurash prej vitit 2001 shohim se sektori minerar ka realizuar dhe me menyren e tij te re te administrimit te burimeve minerale te kontriboje pothuaj deri ne 6% te PBB ne Shqiperi.

Para viteve 90^-te kjo veprimtari krijonte mbi 50 % te të ardhurave te PBB. Sot kjo veprimtari se bashku me nxjerrjen e naftes kontribojne mesatarisht ne nivelet e 8-14% te PBB (2-4% veprimtaria minerare dhe 7-11% nga nafta, pra me here me pak).

Duke vleresuar faktoret qe kane shpure ne keto rezultate dhe qe kane te bejne jo thjesht me menyren e re te administrimit te sektorit ku shteti mbajti te drejten e pronesise dhe la teresisht administrimin e sektorit tek biznesi privat, por dhe me shume elemente te tjere, mes tyre do te vecoja partneritetin real midis biznesit dhe shtetit,  qe ne kuader te permiresimit te klimes se biznesit ne sektorin minerar dhe rritjes se te ardhurave nga ky sektor eshte mese i domosdoshem per vete menyren e re, si po administrohet ky sektor me legjislacionin e ri minerar.

Krijimi i te ardhurave nga nje sektor doemos lidhet me elementet fiskale. Ne politikat normale te taksave nga institucionet shteterore nuk luhet me vlerat e taksave por punohet per garantimin e mbledhjes ne nivele mbi 95% te tyre dhe vetem ne keto momente nderhyhet ne vlerat nominale te taksave, pasi nga vleresimi i grumbullimit te tyre verehet se perfitimi nga ajo takse nuk eshte real, dhe nuk i pergjigjet perfitimit real qe duhet te marre shteti per nivelin e zhvillimit te atij sektori dhe te ardhurat qe ai sektor krijon, duke u bazuar ne fitimet e krijuara nga ai sektor (niveli i IRR se sektorit).

Renta Minerare dhe Tatim Fitimi  jane elementet fiskale me te rëndësishëm për industrinë nxjerrëse, pasi efekti i tyre ne bazën e te ardhurave qe krijohen eshte me i rëndësishmi dhe duhet te ishte rivleresuar qe dy vjet me pare.  Ne kete rivleresim duhet te shikohen te dy anet si kerkesa e biznesit per ulje apo qofte dhe zerim per nje periudhe kohore te caktuar e lidhur kjo me afatet e kesaj krize globale, por dhe te faktit  te rivleresimit te mbledhjes se tyre pasi kjo duhet te jete tendenca e nje qeverisje te mire, ulje e informalitetit.

Ne keta muajt e fundit jo thjesht nga biznesi, por dhe nga administrata shteterore eshte diskutuar shume taksa e rentes minerare te ardhurat prej te ciles nga sektori minerar kane qene ne intervalin e 2-7 milion USD kjo ne varesi te ecurise se sektorit.

Taksa e rentes minerare eshte nje takse specifike per sektorin e industrise nxjerrese (Kjo takse ne vende te ndryshme perllogaritet ne perqindje te vleres se produktit ne tregun minerar apo vlera fikse per gjithe periudhen e  zoterimit te se drejtes minerare, te kombinuara, etj, Ne Shqiperi aktualisht eshte nje takse e percaktuar me disa menyra sipas tipit te mineralit). Percaktimi i sakte i metodikes dhe bazave te vlerave te perllogaritjes te kesaj takse eshte detyre imperative, dhe duhet te kryhet ne partneritet me biznesin, pasi ka krijuar konfuzion tek biznesi, per paqendrueshmerine saj ne vlere nominale  apo dhe ne menyren e llogaritjes, duke dhene imazhin e paqendrueshmerise se legjislacionit qe mbulon sektorin ne pergjithesi, duke rritur keshtu ne menyre fiktive vleren e riskut gjate hartimit te projekteve te fizibilitetit te objekteve minerare.

Vlera e kesaj takse ne vetvete shpreh konceptin e politikave zhvilluese te nje shteti, se cfare drejtimi kerkon ti jape biznesit minerar, ta stimuloje ate (politike qe u zgjodh ne vitet 1994 per ringritjen e biznesit minerar), ta bllokoj  (duke bere ndryshime te herepashereshme, jotransparente dhe arbritrare),  apo ta percaktoje ne menyre te qarte dhe te sakte, te lehte ne perllogaritje dhe ne mbledhjen e saj, ne diskutim me biznesin dhe debat publik per nje zhvillim te qendrueshem.

Diskutimi i saj ne nje partneritet te ngushte me biznesin minerar, do te bente kete takse realiste, reflektuese te stadit te zhvillimit te sektorit, pasi vleresimi i pare per stadin e zhvillimit te sektorit minerar nga nje investitor eshte vlera e takses se rentes minerare, me ane te se ciles ai kupton tendencat e zhvillimit te sektorit ne ate vend.

Ne vleresimin e takses se rentes minerare si takse e veçante e sektorit te industrisë nxjerrëse fakti, qe kjo takse eshte trajtuar ne shume akte, duke krijuar konfuzion ne institucionet shtetërore te taksave dhe biznesit, kërkon permbledhje te këtyre akteve ne një akt te vetëm ne menyre te sakte dhe sa me te thjeshte, si dhe percaktimin e saj ne legjislacionin minerar dhe jo ne ligjin e taksave qe e ben te cenueshme nga politikat 4 vjecare,  duke e bere nje takse te qendrueshme afatgjate ashtu sic eshte dhe vete biznesi minerar. Niveli i kësaj takse ne shumicën e vendeve ne bote varion nga 1.5-7.5 %. Kane vlera me te larta vetëm vendet qe ne politiken e tyre nuk kërkojnë te zhvillohet aktiviteti minerar. Ne përgjithësi ne vendet ne zhvillim ( ku niveli i prodhimit dhe teknologjia është ne nivele te ulta) vlera e kësaj rente shkon 1-3 %.

Percaktimi i takses se  TATIM FITIMIT kerkon nje vleresim te nivelit te zhvillimit dhe te ardhurave qe krijon sektori jo thjesht nje percaktim vlere te lidhur me treguesit makroekonomike te vendit. Perfitimi nga kjo takse do te vleresohej i sakte vetem kur te kemi nje permbushje te plote per pese elementet qe kërkojnë një kontroll efektiv te kesaj takse: Kontrolli i cilësisë,  sasisë, çmimeve te shitjes,  kostove te  produktit  dhe investimeve. Këta faktorë te përmbledhur ne tërësi kane efektin sanduiç mbi tatim fitimin, duke ulur vlerën e produktit nga sipër (nëpërmjet ndryshimit te çmimit) dhe duke shtuar nga poshtë shpenzimet e investimet (qe për rastin e naftës ka një efekt te dyfishte pasi deri ne vlerën R te barabarte me 1 ato janë shpenzime te kompensueshme) bëjnë qe baza e tatueshme te ulet dhe si rezultat dhe tatim fitimi. Vetem pasi te jemi te bindur se ky kontroll eshte i plote dhe perfitimi nga kjo takse duhet te rritet qe ti pergjigjet nivelit te zhvillimit te sektorit ne partneritet me biznesin vendoset ndryshimi I vlerave nominale te saj. Ndryshimet e pabazuara bejne qe te prishet konkurueshmeria, shtojne barren fiskale per bizneset qe paguajne duke shtuar njekohesisht tendencen e rritjes se informalitetit dhe veprimtarive ilegale qe krijojne probleme me sigurine ne pune, sidomos ne sektorin minerar.

Partneriteti i paleve per zhvillimin e sektorit duhet te kete si qellim final nje situate fitimprurese per dy palet mbi bazen e kontributit te seciles pale ne veprimtarite minerare, shtetit si pronar me venjen ne dispozicion te biznesit te nje te mire materiale qe ju takon brezave te shqipetarve dhe biznesit qe investon ne shfrytezimin e ketyre te mirave materiale dhe kerkon fitimin e ketij investimi.

Ky perfitim  dypalesh i vleresuar nepermjet instrumentave monitorues shteteror duhet te jete i krahasueshem,  me te dhenat qe jepen per kete industri kudo ne bote, dhe  keto instrumente monitorues duhet te jene aktive ne te dy kahet e fitimit pozitiv dhe negativ dhe nderhyrja e tyre sidomos ne momentet kur fitimi eshte negativ eshte vendimtare pasi humbja e biznesit eshte mungese perfitimi dhe i vete pales tjeter shtetit, falimentimi I tij eshte humbje e aseteve kombetare, pasi pavaresisht faktit se biznesi eshte privat ai zhvillohet ne Shqiperi dhe efektet e tij jane efekte zinxhir ne jeten e shoqerise.

Per me teper humbja ne biznesin minerar shqiptar qe akoma eshte i brishte, jo i konsoliduar, me probleme te organizimit te strukturave te tij si nga ana profesioale, ajo financiare, por dhe te konceptit te nje strukture per te bere biznes, do te ndikoje ne afatgjate, duke bere qe fuqizimi i tij te jete i veshtire te zgjase ne kohe.

Strukturat e ndermarrjeve tona minerare dhe vete ndermarrjet private duke qene te reja, pa pervoje kerkojne nje bashkepunim dypalesh me strukturat monitoruese, mbikqyrese shteterore, ne menyre qe keto struktura te mos kryejne thjesht rolin e policit minerar, venjes se gjobave, vendimeve arbitrare, qe lene shteg per veprime korruptive nga te dy palet, por ne situaten e kesaj krize te sektorit ti meshojne me shume funksionit keshillimues, ndihmes, orientues, mbeshtetes per biznesin jo thjesht ne konceptin e zbatimit te ligjit por dhe ate teknik te shfrytezimit te objekteve minerare.

Mungesa e institucioneve teknike mbeshtetese te sektorit minerar, pergjumja pothuaj 20 vjecare e universiteteve kane bere qe biznesi yne minerar te mos kete mundesi te nje vleresimi teknik profesional te projekteve te tij, shume prej tyre pas perfundimit te investimit kane rezultuar jo efektiv.

Eshte e vertete sic e permenda me siper qe shteti sipas legjislacionit shqiptar eshte pronar i burimeve natyrore dhe i jep ato për shfrytëzim kompanive private, qe ne rastin e veprimtarive minerare kjo realizohet nëpërmjet dhënies se te drejtave minerare te cilat kane kushte specifike, bazohen mbi një ligj te caktuar, ndersa për naftën nëpërmjet marrëveshjeve hidrokarbure te cilat nëpërmjet termave baze përcaktojnë mënyrën e përfitimit te shtetit dhe biznesit.

Kuptohet qe ne veprimtarinë nxjerrëse kompanitë hasen me shume sfida teknologjike, financiare, gjeopolitike, por dy janë rreziqet me te mëdha për investimet e tyre  qe lidhen me vendburimin (atë te vlerësimit gjeologjik pasiguria e rezervave, rreziqet gjate zhvillimit te vendburimit dhe prodhimit) dhe oshilacionet e çmimeve.

Thene keto elemente dhe mbi këtë baze shteti dhe biznesi për një veprimtari nxjerrëse ne pergjithesi i ndajnë fitimet sipas skemës se te percaktuar ne legjislacionin perkates.

Nje partneritet real midis shtetit e biznesit me ndjenjen e besimit reciprok ben përcaktime te sakta, profesionale, transparente, jo-korruptive ne skemen e shperndarjes se perfitimeve,  dhe krijojne balance ne shpërndarjen e fitimit midis shtetit dhe kompanisë ne mënyre te drejte.

Kjo balance përbehet nga: Përcaktimet kontraktuale; Respektimi i përcaktimeve te kontratës nga te dy palet; Kontrolli i respektimit te përcaktimeve te kontratës nga institucionet shteterore dhe e drejta e dhene ne rast mos-respektimi te detyrimeve ne kontrate per te dyja palet.

Percaktimet kontraktuale për veprimtaritë nxjerrëse ne pergjithesi nuk kane kontrata fikse por ato bazohen ne një model ekonomik te caktuar i cili merr ne konsideratë shume faktorë te momentit te nënshkrimit te kontratës dhe perspektiven qe lidhen me IRR, e cila për këto veprimtari me risk te larte vlerësohen ne nivelet 10-20% maksimalisht ne 25 %. Ky eshte elementi pare i parneritetit shtet -biznes, nje kontrate e qarte, me te gjithe elementet, percaktim te sakte te detyrimeve e perfitimeve te paleve mbi baza realiste, transparente dhe jo korruptive si baze qe do te garantoje qendrueshmerine e atij biznesi.

Ne Shqipëri për veprimtarinë minerare kemi kontrata fikse te përcaktuara ne ligjin minerar (eksperience e përdorur ne shume vende te botes, sot UN po bëjnë guidelines për kontratat tip për vendburimet e mineraleve për ato vende qe nuk kane një ligj minerar), megjithatë ne këto kontrata (qe quhen te drejta minerare dhe janë te konceptuara ne lejen minerare) ka kushte specifike te cilat ne pergjithesi përmbajnë kushte qe lidhen me problemet mjedisore, apo teknike, pasi ne ligj nuk ka përcaktime për kushte financiare për kontrata te veçanta, sepse ne legjislacionin shqiptar këto janë pjese e ligjit te taksave.

Për naftën ne Shqipëri legjislacioni parashikon hartimin e marrëveshjes hidrokarbure e cila ka si pjese te saj disa elemente, termat baze, programin e zhvillimit i cili përfshin zbulimin dhe nxjerrjen. Ne hartimin e marrëveshjes hidrokarbure gjate negocimit te saj dy janë pikat me te rëndësishme, përcaktimi i përfitimeve ndërmjet shtetit dhe shoqërisë ne termat baze te MH ( përcaktimi i prodhimit paraegzistues, përcaktimi i fitimit për vlera te ndryshme te R, futja si kosto e parikuperueshme e rentës minerare, gjë qe nuk eshte ne MH, përcaktimi i bonuseve, përcaktimi i pagesave për sipërfaqet gjë qe nuk eshte ne MH, përcaktimi i pagesave për përdorimin e infrastrukturës gjë qe nuk eshte ne MH), dhe afatet e programit te zhvillimit qe përcaktojnë përfundimin e kostove te rikuperueshme te zbulimit dhe hapjes se vendburimit dhe fillimin e ndarjes se fitimit sipas termave baze. Keto elemente te dhene mbi bazen e nje partneriteti real shtet biznes do garantojne qendrueshmerine e vete marreveshjeve hidrokarbure.

Respektimi i përcaktimeve dhe dhena ne nje kontrate pas hartimit eshte shume i rëndësishëm për te dy palët. Respektimi nga ana e shtetit garanton qëndrueshmërinë e investimit, rrit mundësinë e investimeve te reja. Respektimi nga ana e biznesit bën qe kompania te vlerësohet nga shteti dhe komuniteti, CSR e kompanisë bën qe ajo te zhvilloje aktivitetin normalisht duke mos patur probleme me komunitetin, dhe te ketë një përfitim te qëndrueshëm.

Kontrolli i respektimit te përcaktimeve ne kontrata varet nga institucionet përgjegjëse qe kane dhëne këtë pronësi te shtetit për administrim. Ne këtë kontekst një pune e koordinuar e te gjithë institucioneve qe përfshihen për këtë pronësi te shtetit eshte domosdoshmëri. Kontrolli ka shume elemente qe lidhen me aspektet teknike, mjedisore, sociale, dhe financiare.

Kjo mbikqyrje e monitorim nga ana e institucioneve shteterore duhet te perfshije te gjithe aspektet, por ne menyre te vecante kontrolli duhet te përqendrohet në respektimin e kontratave për te eliminuar tendencen e mospagimit te taksave, efektet e transfer pricing, mbivlerësimit te investimeve, optimizimit te taksave nga ana e kompanive, etj.

Monitorimi i kontratave nuk eshte thjesht nje mbledhje arithmetike e vlerave financiare por vleresim i elementeve financiare strukturore te te ardhurave dhe kostove. Elemente te tille si  rritja artificiale e kostos (përmes vlerave te ngritura te asistencës se huaj, çmimit te larte te blerjes se makinerive dhe pajisjeve apo ne përgjithësi importeve, kostove te transportit ndërkombëtar, futjes se kostos se zyrave qendrore qe nuk lidhen me kompaninë ne operim, kërkimet indirekte apo kostot për zhvillim); Ulje te të ardhurave (nëpërmjet shitjes me çmim te ulet tek kompania mëme, vendosjen e kostove te larta për shitjen dhe evadimin, përdorim i vlerave me te vogla ne shitje); ulje te vlerës ne blerjes (nga kompanitë e mëdha karshi prodhuesve te vegjël) dhe një ulje te vlerës se shitjes (nga kompanitë e mëdha ne tregun ndërkombëtar ne aktivitetin minerar te nxjerrjes); mosrespektim te legjislacionit te industrisë nxjerrëse dhe atij te taksave, kerkojne nje audit profesional nga institucionet ligjzbatuese AKBN – MEI- Tatimet-Doganat-MF.

Kontrolli i respektimit te përcaktimeve te kontratës nga institucionet shteterore duhet doemos te shoqerohet me premisen e besueshme te se drejtes qe jepet nga institucionet  ligjit ne raste ankimimi, kur verehen shkelje te percaktimeve ne kontrate ne lidhje me detyrimet dhe perfitimet e paleve. Eksperienca e deritanishme e shume bizneseve te vendit dhe te huaja, zvarritjet pa fund ne procese disa vjecare qe tregojne pamundesine e marrjes se te drejtes nga biznesi, nga autoriteti i percaktuar ne kontrate qe duhet te jap drejtesi, apo dhe ana tjeter per rastet e mosrespektimit te vendimeve te institucionit te ligjit nga ana e institucioneve shteterore per mos-respektim te detyrimeve shteterore ne kontrate ndikojne ne klimen e te berit biznes dhe si cdo mosmarrveshje gjithmone zgjidhen me mirekutpim kur ka nje partneritet real biznes – shtet dhe nje besim te ndersjellte ndermjet paleve.

Permiresimi  i te berit biznes ne sektorin minerar  dhe krijimi i mundesive per shfrytezim te potencialit te 62 mineraleve te njohur tashme, vleresohet sipas disa perllogaritje qe mund te kriojne te ardhura Shtetit Shqiptar vetëm nga vlera e rentës minerare te përcaktuar ne legjislacionin minerar, per  25 vite ne rreth 4 miliard USD.

Duke vlerësuar efektin financiar zinxhir te kësaj veprimtarie këto te ardhura qe aktualisht jane pothuaj te papaerfilleshme karshi PBB, mund te kthehen ne një pjese shume e rëndësishme e Prodhimit te Brendshëm Bruto, tendence qe duhet ta nxisim, mbeshtesim, me politika te qarta dhe me drejtimin nga e ardhmja ne nje bashkepunim real me perfitim te ndersjellte shtet-biznes.