Nga Christopher Clark
Zonja e pallatit dhe një shuplakë mbretërore për ministrin
«Vendimi i (Mbretit) Aleksandar për t’u martuar me vejushën e përfolur të një inxhinieri të dyshimtë nuk ndikoi në qetësimin e situatës. Ai e kishte njoftuar Draga Mashinin në vitin 1897, kur ajo kishte shërbyer si zonjë pallati. Draga ishte dhjetë vjet më e vjetër se Mbreti, në shoqërinë e Beogradit ajo ishte e përbuzur dhe konsiderohej si e paaftë për të lindur dhe ishte e njohur gjithandej për gjoja lidhjet e saj të shumta seksuale. Gjatë një mbledhjeje të tensionuar të Këshillit të Kurorës, kur ministrat më kot u përpoqën ta shtyjnë Mbretin të heq dorë nga martesa me Mashinin, ministri i Brendshëm Gjorgje Gençiq solli një argument me peshë: ‹Ju nuk mund ta martoni atë. Ajo ka qenë dashnore e të gjithëve dhe e secilit – edhe e imja›. Shpërblimi që mori ministri për këtë çiltëri ishte një shuplakë e fortë. Më vonë Gençiq do t’i bashkohej komplotit për vrasjen e Mbretit».
Kur gishtat e Mbretit ranë në bahçe…
«Pak para orës dy të mëngjesit të datës 11 qershor 1903, 28 oficerë të ushtrisë serbe iu afruan hyrjes kryesore të Pallatit Mbretëror në Beograd. Pas shkëmbimit të zjarrit rojet u arrestuan dhe u çarmatosën para ndërtesës. (…) Kur komplotistët konstatuan se dhomat mbretërore ishin të bllokuara nga një derë e rëndë druri, ata e shpërthyen derën me një kuti dinamit. (…) Kur ata mbërritën te dhomat e fjetjes, Mbreti Aleksandar dhe Mbretëresha Draga nuk gjendeshin më aty. Por, romani francez, të cilin po e lexonte Mbretëresha ishte i hapur dhe me faqe të kthyera mbrapsht. Dikush i preku çarçafët dhe vërejti se shtrati ende ishte i ngrohtë – me gjasë çifti e kishte braktisur atë pak më parë. (…) Sipas një versioni Mbreti u shfaq duke u dridhur nga frika, me syze mbi hundë dhe i veshur sa për të thënë me një këmishë të kuqe, derisa në krahët e tij e mbante Mbretëreshën. Çifti u vra me një breshëri plumbash nga afërsia. (Adjutanti i parë i Mbretit Lazar) Petroviqi, i cili në një përpjekje të pashpresë nxori një revolver të fshehur për të mbrojtur padronin e tij (së paku kjo është thënë më vonë) u vra po ashtu. Pastaj nisi një orgji e pakuptimtë e dhunës. Sipas deklaratës së mëvonshme të berberit italian dhe të traumatizuar të Mbretit, i cili ishte urdhëruar t’i marrë trupat dhe t’i bëjë gati për varrim, kufomat ishin prerë me shpata, ishin çarë me bajonetë, pjesërisht ishin rrjepur dhe grirë me sëpatë dhe ishin sakatuar aq shumë, saqë s’njiheshin më. Kufoma e Mbretëreshës u tërhoq zvarrë te parmakët e dritares së dhomës së fjetjes dhe pothuaj lakuriq dhe e mbuluar plotësisht me gjak u hodh në kopsht. Kur vrasësit u përpoqën të bënin të njëjtën gjë me Aleksandrin, supozohet se për një çast dora e Mbretit u kyç në parmak. Një oficer ia preu pastaj grushtin me shpatë. Gishtat dhe trupi i monarkut ranë në tokë. Kur atentatorët u mblodhën në kopsht për të pirë nga një cigare dhe për të inspektuar aktin e tyre shkatërrues, filloi të binte shi».
Dy diplomatë britanikë me mendime të ndryshme mbi masakrat serbe në Maqedoni në vitin 1913
«Në tetor dhe nëntor 1913 nënkonsujt britanikë në Shkup dhe Manastir raportuan mbi frikësimin sistematik, burgosjet arbitrare, ndëshkimet me rrahje, dhunimet, djegien e fshatrave dhe masakrat e serbëve në territoret e aneksuara. Nënkonsulli Greig raportonte nga Manastiri se ‹po shihet tashmë shumë qartë se myslimanët nuk kanë ç’të presin tjetër nën sundimin serb përveç se masakra të përhershme, plaçkitje të sigurt dhe shkatërrim përfundimtar›. Njëmbëdhjetë ditë më vonë ai dorëzoi një raport tjetër dhe paralajmëroi se «popullsive bullgare dhe sidomos myslimane në rrethet e Prilepit, Kërçovës dhe Krushevës u kanosej rreziku i shfarosjes për shkak të masakrave shumë të shpeshta dhe barbare si dhe plaçkitjeve, të cilave u ishin nënshtruar nga bandat serbe’. (…) Në dhjetor nënkonsulli raportoi se shqiptarët dhe myslimanët e tjerë, bullgarët, vllehtë dhe hebrenjtë kishin frikë nga perspektiva e varësisë nga ‹një shtet pa asnjë metelik›, i cili sipas të gjitha gjasave synonte që ‹secilës komunë t’ia heq mjetet e ekzistencës në atë masë që nuk ka qenë e njohur as në ditët më të errëta të regjimit turk›. Nga Manastiri në jug, afër kufirit grek, nënkonsulli britanik raportonte se zyrtarët e vjetër të administratës ishin ndërruar nga një turmë e re e ‹ish-propagandistëve serbë› të korruptuar, prijës të të cilëve ishin ‹1) një ish-berber, spiun dhe agjent serb […] dhe 2) një serboman vendor me profesion të padefinueshëm dhe me emrin Maxim›. (…) Domethënëse në këto raporte është jo vetëm përmbajtja e tyre shqetësuese, por edhe skepticizmi, me të cilin ato pranoheshin nga i dërguari britanik (në Beograd) Crackanthorpe, i cili ishte një serbofil i deklaruar. Burimi më i rëndësishëm i Crackanthorpe-it mbi ngjarjet në territoret e aneksuara ishte ‹një oficer që ai e njihte personalisht›, andaj Crackanthorpe i pranonte përgënjeshtrimet e Qeverisë së Beogradit pa bërë pyetje fare dhe përpiqej që të zbut ndikimin e telegrameve të Greig-ut nga Manastiri, duke ia bërë me dije Foreign Office-it se nënkonsulli ishte mashtruar nga refugjatët histerikë dhe nga rrëfimet e tyre të rrejshme».
Të rinjtë malazezë gjuajnë peshq me pushkë në përrenjtë e pyjeve
«Në këtë vend (në Mal të Zi) mund të takoje para pallatit Mbretin e veshur me uniformë madhështore me ngjyra ari, argjendi, të kuqe dhe të kaltër, i cili pinte cigare, shikonte perëndimin e diellit dhe i pëlqente të bënte muhabet me ndonjë kalimtar. Kur gazetari nga Praga Egon Erwin Kisch në verë të vitit 1913 udhëtoi në këmbë nga Cetinja, kryeqyteti i atëhershëm i Malit të Zi, deri në Rijekë, një qytet i bukur me port (në Kroacinë e sotme), ai u habit tej mase kur nga luginat dëgjoi të shtëna me pushkë. Fillimisht ai pyeti veten nëse kishte shpërthyer një luftë e re ballkanike, por ciceroni i tij e siguroi se këta janë vetëm disa të rinj malazezë, të cilët hapin zjarr me pushkë ruse kundër peshqve të vegjël në përrenjtë e rrëmbyeshëm malorë».
Mishi në valixhe…
«Në janar të vitit 1914 në qendër të vëmendjes u gjend procesi gjyqësor kundër njërit prej vrasësve të Mbretit. Këtij oficeri i kishte dalë nami i keq për shkak se më 1903 bartte me vete një valixhe, ku e ruante një copë mish të terur. Këtë mish ai e kishte ndukur si trofe nga gjinjtë e Mbretëreshës Draga natën e 11 qershorit (1903)».
Nga libri «Somnabulët. Si u hodh Europa në Luftën e Parë Botëror» të historianit australian Christopher Clark, ligjërues në Cambridge.
