nga Matthew Sharpe*
(përkthyer nga Edion Petriti)
Kritika e ideologjisë si “ndërgjegje e rreme”.
Në një mënyrë që të sjell çuditërisht ndër mend Niçen, në përgjithësi Zhizheku e paraqet veprën e vet në një stil polemik, duke goditur qëllimisht kundër asaj grime të opinionit të pranuar nga të gjithë. Një nga tiparet e pakoha të veprës së Zhizhekut është mbrojtja e tij e vazhdueshme dhe përdorimi i termit demodé të “ideologjisë”. Sipas përkufizimit klasik marksist, ideologjitë janë ligjërime që i japin shtysë ideve të rreme (ose “ndërgjegjes së rreme”) te subjektet, ose nënshtetasit, mbi regjimet politike në të cilat jetojnë. Megjithatë, meqenëse këto ide besohen nga subjektet si të vërteta, ato i ndihin riprodhimit të status kuosë ekzistuese, në një instancë të përpiktë të asaj që Umberto Eco e quan “la forza del falso” – forca e së rremes. Që t’i bësh kritikë ideologjisë, sipas kësaj pozite, është e nevojshme që nga nëntoka të nxjerrësh në dritë të vërtetën (ose të vërtetat) që ideologjitë fshehin nga njohuria e subjekteve. Më pas, kështu thotë kjo teori, subjektet do të ndërgjegjësohen mbi dështimet politike të regjimeve të tyre aktuale dhe do jenë të aftë dhe do nxiten që t’i përmirësojnë ato. Siç thekson edhe Zhizheku në veprat e tij të hershme, ky koncept klasik marksian i ideologjisë ka rënë më shumë se një herë pre e sulmeve teorike. Në fillim, të kritikosh një ligjërim si ideologjik, implikon qasjen ndaj një Të Vërtete mbi gjërat politike, një Të Vërtetë të cilën ideologjitë, si false që janë, përpiqen që ta fshehin. Por në shkencat humane është debatuar gjerësisht mbi faktin nëse mund të ekzistojë një e vërtetë E Tillë, e qasshme nga ana teorike. Së dyti, nocioni i ideologjisë konsiderohet si i pavend e pa lidhje me përpjekjen për ta përshkruar jetën e tanishme social-politike, për shkak të rëndësisë përherë e më në rritje të atyre që Jurgen Habermasi i quan “nënsisteme të manovruara nga mediet” (tregu, burokracitë publike dhe private) dhe gjithashtu për shkak të cinizmit gjerësisht të përhapur të subjekteve të sotme karshi autoriteteve politike. Që ideologjitë të kenë rëndësi politike, komentojnë kritikët, subjekteve do t’u duhej të kishin një nivel besimi te institucionet publike, te idealet dhe politikanët – diçka që subjekteve të sotme liberale-kozmopolite u mungon. Fama e gjerë që gëzojnë autorë me prirje të majta – emra si Michael Moore dhe Noam Chomsky, për shembull, dëshmojnë se sa mirë ata mund ta njohin atë që Moore e quan “the awful truth” – e vërteta e tmerrshme dhe prapëseprapë të sillen sikur të mos ishin në dijeni të kësaj.
Zhizheku bie dakord me kritikët në lidhje me këtë model “ndërgjegjeje të rreme” të ideologjisë. E megjithatë, ai ngul këmbë se ne nuk po jetojmë në një botë post-ideologjike, siç thonë edhe personalitete kaq të ndryshme mes tyre si Tony Blair, Daniel Bell apo Richard Rorty. Në vend të kësaj, Zhizheku pohon se në mënyrë që të kuptojmë politikat e sotme, ne kemi nevojë për një koncept të ndryshëm të ideologjisë.
Në një përmbysje tipike, të guximshme, pozita që mbron Zhizheku është se konsensusi i gjerë i ditëve tona në lidhje me faktin se bota jonë është post-ideologjike, i jep zë asaj që ai e quan fantazia “arkideologjike”. Meqenëse ideologjia që nga koha e Marksit ka pasur ngjyresa negative, askush i përfshirë nga një ideologji e tillë nuk ka besuar se qenkësh gënjyer kaq keq, komenton Zhizheku. Nëse fjala “ideologji” ka kurrfarë kuptimi, pozitat ideologjike janë diçka të cilat njerëzit ua mveshin Të Tjerëve (për të majtën e ditëve tona, e djathta politike është viktimë e njërës gënjeshtër fisnike mbi bashkësinë natyrore, ose tjetrës; për të djathtën, e majta është viktimë e egalitarizmit mirëdashës por utopik, të destinuar të shpjerë në kolaps ekonomik dhe moral, dhe kështu më tutje).
Që subjektet të besojnë në një ideologji, ajo duhet t’u paraqitet atyre – dhe pranuar – si vërtet joideologjike, si E Vërtetë dhe E Drejtë, dhe si diçka të cilën çdokush me ndonjë farë ndjeshmërie do ta besonte. Zhizheku është i vetëdijshëm ndaj sugjerimit realist se nuk ka gjest më të efektshëm politik sesa ta deklarosh një çështje të debatueshme, përtej çdo debati politik. Ashtu si “udha e tretë” thuhet se është post-ideologjike, ose që siguria kombëtare deklarohet si diçka jashtëpolitike, edhe Zhizheku ngul këmbë se ideologjitë paraqiten prej mbështetësve të tyre si ligjërime mbi Sende të cilat janë tepër të shenjta për t’u përdhosur prej politikës.
Prandaj edhe hyrja e guximshme e «Objektit sublim të ideologjisë» është të pretendojë se ideologjia sot jo se është zhdukur prej peizazhit politik, por se ka dalë më vehte. Pikërisht për shkak të këtij suksesi, ngul këmbë Zhizheku, ideologjia është përzënë me sukses prej opinioneve të pranuara teorike dhe politike.
Cinizmi dhe besimi ideologjik
Subjektet e sotme tipike të botës së parë, sipas Zhizhekut, janë viktima të asaj që ai e quan “cinizëm ideologjik”. Duke shfrytëzuar nga idetë e teoricienit politik gjerman Sloterdijk, Zhizheku ngul këmbë se formula që përshkruan operacionin e ideologjisë sot, nuk është “nuk e dinë, ama po e bëjnë”, siç thoshte Marksi. Sot është “e dinë, ama prapëseprapë e bëjnë”. Nëse kjo duket si absurditet nga perspektiva klasike marksiste, pozita e Zhizhekut është se ky cinizëm megjithatë tregon efikasitetin më të thellë të ideologjisë politike “per se”. Ideologjitë, ashtu si dhe ligjërimet politike, ekzistojnë që të sigurojnë miratimin e vullnetshëm – ose atë që La Boétie quante servitude volontaire të njerëzve mbi politikat ose marrëveshjet e kontestueshme politike. Megjithatë, vazhdon Zhizheku, subjektet do binin dakord të ndiqnin në mënyrë të vullnetshme njërën ose tjetrën marrëveshje vetëm po të besonin se, duke e bërë këtë, ata po shprehin subjektivizmin e tyre të lirë dhe mund edhe të kishin vepruar ndryshe.
Sado e rreme të jetë kjo ndjesi lirie, Zhizheku ngul këmbë se megjithatë, ajo është një instancë politike e asaj që Hegeli e quan një dukje ose pamje thelbësore (essential appearence). Kuptimi i Althusserit i identifikimit ideologjik sugjeron se një individ “interpelohet” tërësisht në një vend brenda një sistemi të caktuar politik nga ideologjia mbizotëruese e sistemit dhe aparatet ideologjike të shtetit. Megjithatë, Zhizheku e kundërshton këtë koncept duke rimarrë nga psikanaliza lakaniane dhe thotë se është një gabim të mendohet se, që një pozitë politike të fitojë mbështetjen e popullit, ajo duhet t’i shpëlajë njerëzit mendërisht, duke i shndërruar në automatë të palogjikshëm. Në vend të kësaj, Zhizheku ngul këmbë se çdo ideologji e suksesshme politike u lejon gjithmonë subjekteve të kenë dhe të gëzojnë një distancë të ndërgjegjshme karshi idealeve dhe parashkrimeve të saj eksplicite – atë që ai e quan, me nj tjetër term teknik, “çidentifikim ideologjik”.
Sërish, duke i dhënë peshë teorisë psikanalitike të Lakanit brenda teorisë politike, Zhizheku ngul këmbë se qëndrimi i subjekteve karshi autoritetit, i zbuluar nga cinizmi ideologjik i ditëve tona i ngjan qëndrimit të fetishistit ndaj fetishit. Qëndrimi i fetishistit ndaj fetishit të vet ka formën veçanësore (pekuliare) të mospranimit: “E di shumë mirë (për shembull) se këpuca është vetëm një këpucë, e megjithatë kam nevojë që partnerja ime ta veshë, që të mund të kënaqem.” Sipas Zhizhekut, qëndrimi i subjekteve politike karshi autoritetit politik përshfaq të njëjtën formë logjike: “Unë e di shumë mirë se (për shembull) Bob Hawke / Bill Clinton / Partia / tregu jo gjithmonë sillet në mënyrë të drejtë dhe të ndershme, por unë ende sillem sikur të mos e dija se ndodh kështu.” Në punimin e famshëm të Althusserit, “Ideologjia dhe aparatet ideologjike të shtetit”, Althusseri ngre në këmbë një lloj skene primitive të ideologjisë, çastin kur një polic (bartësi i autoritetit) i thotë “hej, ti atje!” një individi dhe individi e njeh veten si të adresuarin e kësaj thirrjeje. Në këtë “kthim 180-gradësh” të individit karshi këtij Tjetri që po i drejtohet, individi shndërrohet në një subjekt politik, thotë Althusseri. Koncepti qendror teknik i Zhizhekut i “Tjetrit të madh” [grand Autre] i ngjan shumë – deri në atë masë sa nuk është modeluar sipas konceptit të Subjektit të Althusserit (me “S” të madhe) në emër të të cilit autoritetet shtetërore (si p.sh. policia) ligjërisht mund t’i thërrasin subjektet para përgjegjësisë – për shembull, “Zoti” në një teokraci, “Partia” nën stalinizëm ose “Populli” në Kinën e ditëve tona. Siç e specifikon edhe kapitulli qendror i Objektit sublim të ideologjisë, për Zhizhekun ideologjitë punojnë për t’i identifikuar individët me terma të tilla të rëndësishme ose të mitingjeve politike si këto, të cilat Zhizheku i quan “shënjues madhorë” (master signifiers). Gjëja e çuditshme, ama vendimtare mbi këto fjalë kyçe politike, sipas Zhizhekut, është se askush nuk e di se ç’kuptim kanë, ose se kujt i referohen, askush nuk ka parë me sytë e tij objektet e tërëshenjta të cilat ato duket se emërtojnë (për shembull: Zoti, Kombi, ose Populli). Kjo është njëra arsye përse Zhizheku, me gjuhën teknike që trashëgon nga strukturalizmi (me anë të Lakanit), thotë se fjalët më të rëndësishme në çdo doktrinë politike janë “shënjues pa të shënjuar” (d.m.th. fjalë që nuk i referohen asnjë koncepti të qartë dhe të dallueshëm ose objekti të demonstrueshëm).
Ky mëtim i Zhizhekut është i lidhur me dy ide të tjera qendrore në veprën e tij:
– Së pari: Zhizheku përvetëson konceptin psikanalitik që individët janë gjithmonë subjekte “të thyera” (split subjects), të ndarë mes niveleve të vetëdijesimit të tyre të ndërgjegjshëm dhe të pandërgjegjshëm.
Në gjithë veprën e vet Zhizheku ngul këmbë se subjektet janë të ndara gjithmonë mes asaj që dinë dhe mund të thonë në mënyrë të ndërgjegjshme mbi gjërat politike, dhe një grupi besimesh pak a shumë të pandërgjegjshme që kanë në lidhje me individët me autoritet dhe me regjimin në të cilin jetojnë. Edhe nëse njerëzit nuk mund të thonë qartë dhe prerë se kur e mbështesin ndonjë udhëheqës apo politikë të caktuar, për Zhizhekun… jo më pak se për Edmund Burke-un, ky fakt nuk është politikisht vendimtar.
– Së dyti, Zhizheku bën një dallim kyç mes diturisë dhe besimit. Pikërisht dhe për shkak se subjektet për shembull nuk e dinë se çfarë është apo ku ndodhet “thelbi” i “popullit të tyre”, synimi dhe natyra e këtyre besimeve mbi çështje të tilla, sipas Zhizhekut është politikisht vendimtare.
Kuptimi i Zhizhekut i besimit politik është i modeluar mbi kuptimin e Lakanit të transferencës në psikanalizë. Besimi i “supozimit” të të analizuarit në psikanalizë është që Tjetri (analisti i vet) e di kuptimin e simptomave të tij. Ky është qartazi një besim i rremë, në fillesë të procesit analitik. Por vetëm duke pasur këtë besim të rremë mbi analistin, mund të vazhdojë puna e analizës dhe besimi transferencial mund të bëhet i vërtetë (kur analisti vërtet bëhet i aftë t’i interpretojë simptomat). Zhizheku ngul këmbë se kjo logjikë e çuditshme ndërsubjektive ose dialektike e besimit në psikanalizën klinike është ajo që karakterizon gjithashtu besimet politike të njerëzve. Besimi është gjithmonë “besim nëpërmjet Tjetrit”, shkruan Zhizheku. Nëse subjektet nuk e dinë kuptimin e saktë të këtyre “shënjuesve madhorë” me të cilët identifikohen politikisht, kjo ndodh për shkak se besimi i tyre politik ndërmjetësohet me anë të identifikimit me të tjerët. Edhe pse të gjithë ata vetë “nuk e dinë se ç’bëjnë” (që është edhe titulli i një libri të Zhizhekut, i 2002-shit) niveli më i thellë i besimit të tyre mbahet nëpërmjet besimit se megjithatë ka Të Tjerë që e dinë. Një sërë tiparesh të jetës politike dalin në një pah të ri, po të mbajmë parasysh këtë kuptim psikanalitik, thotë Zhizheku.
– Së pari, Zhizheku pohon se funksioni kyç politik i mbajtësve të ofiqeve publike është të zënë vendin e asaj që ai e quan, siç bën Lakani, “Tjetri që duhet ta dijë”. Zhizheku merr si shembull priftërinjtë që recitojnë meshën latinisht para një grigje laike që s’merr vesh, e cila beson se priftërinjtë e dinë kuptimin e fjalëve dhe për të cilët kjo mjafton për ta ruajtur besimin.
Edhe pse nuk paraqet një përjashtim ndaj mënyrës sesi vepron autoriteti politik, për Zhizhekun ky skenar zbulon rolin universal të mënyrës sesi konsensusi politik formohet.
– Së dyti dhe në lidhje me këtë, Zhizheku pohon se natyra parësore e pushtetit politik është “simbolike”. Se ç’do të thotë ai me këtë term të mëtejshëm teknik është që rolet, maskat ose mandatet që mbartin autoritetet publike janë më të rëndësishme politikisht se “realiteti” i vërtetë i individëve në fjalë (qofshin këta jointeligjentë, jobesnikë ndaj grave, grave të mira dhe familjare e kështu më tutje). Sipas Zhizhekut, për shembull, kritikat liberale në modë drejtuar njeriut George W. Bush janë pa rëndësi në kuptimin ose vlerësimin e pushtetit të tij politik. Është ofiqi ose vendi që zë një individ në sistemet e tyre politike (ose “Tjetri i madh”) që siguron forcën politike të fjalëve të tyre dhe besimin e subjekteve në autoritetin e tyre. Kjo është edhe arsyeja përse Zhizheku ngul këmbë që përdorimi i “reales së dhunës” (si p.sh. lufta ose aksionet policore) nga një udhëheqës ose regjim politik është baras me një rrëfim të dobësisë si regjim politik. Zhizheku ndonjëherë e ilustron këtë duke thënë se njerëzit besojnë nëpërmjet Tjetrit të madh, ose se Tjetri i madh beson për llogari të tyre, pavarësisht nga ajo që mund të mendojnë së brendshmi apo thonë në mënyrë cinike.
Shënim: “Objekti sublim i ideologjisë” (1989) është një vepër po e Sllavoj Zhizhekut.
(*) Shkëputur nga Internet Encyclopedia of Philosophy; për t’u përdorur pa qëllim fitimi.
