Intervistoi Ben Andoni
Ka disa njerëz të rrallë që pasionin e shpërhapin në interes të përgjithshëm, pa u mundur të kërkojnë bujën dhe identifikimin. Ajo është një shembull i rrallë sesi mund t’i kushtohesh një vendi dhe personazheve të tij, interesi për të cilët qëndron në një qerthull shumë të vogël. Gjithsesi, studiuesja e njohur i ka kaluar të gjitha këto, duke sfiduar dhe privacionet e kohës moderne, ku dominon bota materiale për të na dhuruar shembullin e saj. Një studiuese kokëulur dhe shumë e dedikuar, Luçia Nadin është një emër i njohur në studimet medievalistike shqiptare. Ajo ka qenë për një kohë të gjatë pjesë e strukturave të Institutit Italian të Kulturës në Shqipëri. Falë kontributit të saj kemi gjetjen dhe botimin e “Statuteve të Shkodrës”, dokument i nxjerrë në dritë nga Biblioteka e Muzeut të Venecies, që realisht përbën një “monument” të historisë mesjetare të Shqipërisë. Por, kjo grua e jashtëzakonshme nuk është mjaftuar me kaq. Falë punës së saj kemi studimin mbi dukurinë e emigrimit shqiptar në krahinën e Venetos mes shekujve XV e XVI në librin “Shqiptarët në Venedik, mërgim e integrim 1479 – 1552”. Ka sjellë një element shumë interesant, sa i përket traditës ikonografike të Skënderbeut në anijen e dukëve të Venecies, të famshmen Bucintoro, përmbledhje të së cilës e kemi pasur te “Milosao”. Ndërkohë që ka punuar për shumë dokumentacione, që lidhen me vitet ‘700 dhe ‘800. Për veprën e saj “Shqipëria e rigjetur”, ajo meritoi vlerësimin e konkursit shpallur nga Akademia e Shkencave në 550 vjetorin e vdekjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeut. Ajo hapi një debat të ri mbi Gjon Buzukun, identitetin e tij, praninë e tij në Venecie, mbi Mesharin e tij, botuar në 1555 etj. Në këtë intervistë, ajo përgjigjet për çështje të interesit të përgjithshëm, sa i përket Mesjetës, po edhe dokumentacionit dhe se çfarë mund të vazhdoj të hulumtohet. Trishtimi i saj lidhet me mungesën e fondeve por edhe e të rinjve dhe studiuesve që mund t’i kishte në krah për studimet e saj… “Po, po e përsëris, jam e bindur që ka akoma shumë materiale në bibliotekat dhe arkivat evropiane për t’u rikuperuar në historinë e Mesjetës shqiptare. Fatkeqësisht ka shumë pak të rinj shqiptarë që janë trajnuar në kërkime historike në dekadat e fundit: ka disi logjikë e kuptoj nga ana ekonomike dhe shkencore, të cilat sigurojnë një të ardhme më të rehatshme në jetën materiale sesa në shkencat humane. Epo, kur kanë premtuar ndonjëherë “letrat” pasuri?”
A mendoni se ka ende shumë segmente të panjohura nga Mesjeta Shqiptare?
“Unë vazhdoj e mendoj kështu. Hulumtimi arkivor në vitet e fundit ka treguar që shumë segmente të historisë mesjetare shqiptare ende nuk janë zbuluar”.
Vite më parë, Juve sollët një zbulim interesant , ndoshta më të rëndësishmin deri më sot që lidhej me “Statutet e Shkodrës”. Në mendimin tuaj dhe të studiuesve si Ju, a mendoni se këto do të thonë diçka për qytetërimin shqiptar?
“Unë besoj se ‘Statutet e Shkodrës’ janë një tekst themelor në historinë e qytetërimit shqiptar, ato janë dëshmia e jetës së një qyteti që shikonte detin, brenda një qarku komunikimi nga brendësia e Evropës deri në bregdetin e Adriatikut. Ato paraqesin një frymë civilizimi, një shembull të çmuar të Shqipërisë që ishte brenda qarkut mesdhetar. Disa kapituj, që fillojnë nga i pari, janë me një aktualitet tronditës. Një tekst i shkëlqyeshëm, i cili fotografon me të vërtetë Shqipërinë mesjetare të krishterë, por për të cilin, përtej çdo besimi fetar, çdo shqiptar duhet të jetë krenar, sepse çdo histori në çdo vend është e sendërtuar dhe e përbërë, çdo shtresë, çdo përbërës është pjesë e një të tëre dhe duhet të njihen dhe të rikonstruktohen saktë nga kërkimet historike”.
A kishte qytete realisht të mëdha në territorin shqiptar në periudhën mesjetare, referuar dokumentacionit, që ekziston deri më sot?
“Ashtu si Shkodra edhe Durrësi ishte një qendër e madhe qytetare, një kryqëzim rrugësh komunikimi nga Perëndimi në Lindje me Via Egnatia. Fatkeqësisht statutet që duhej të merreshin me administrimin e këtij qyteti në Mesjetë nuk janë gjetur deri më sot. Në Via Egnatia kishte edhe qendra të tjera të rëndësishme në tokën shqiptare, brenda kufijve që do ndryshojnë me kalimin e kohës.
Pra, qytete brenda tokës dhe qytete në bregdet, një realitet i dyfishtë siç …është e dyfishtë edhe koka e shqiponjës shqiptare! Në arkivat veneciane historia e qyteteve që i përkasin detit është më e dokumentuar, por, po e përsëris, mbetet akoma shumë për të bërë, pikërisht duke rindërtuar shtigjet që lidhen me rrugët të cilat e përshkojnë brenda-tokën e Shqipërisë”.
Të çfarë natyre i shikonit këto qytete?
“Qytetërimi mesjetar i qyteteve shqiptare që i përkisnin detit ishte, siç dëshmohet nga Statuti i Shkodrës, një civilizim ‘evropian’ dhe ‘perëndimor’. Një linjë historiografike e kohëve të fundit ka vendosur disi në krizë përdorimin e konceptit Balcanicità për zonën gjeografike së cilës i përkiste Shqipërisë, një term i lidhur me historinë e shekullit XIX, dhe preferon të flasë më shumë për një zonë të Evropës Jugore. Atëkohë ngjarjet historike, me pushtimin otoman, e zhvendosën vendin në një aks përballë Lindjes”.
Çfarë e lidhi më së shumti Shqipërinë dhe Skënderbeun me Venedikun?
“Shqipëria, me vijën e saj të gjatë bregdetare, ishte në qendër të interesave të fuqisë së madhe asokohe të Venedikut, i cili jetonte me trafiqe të ndryshme dhe tregtinë nga deti, ajo e konsideronte Adriatikun si gjirin e “duhur” në rrugët e mëdha mesdhetare. Dhe kështu, ngritja e yllit të Skënderbeut në shekullin e pesëmbëdhjetë, kundër ekspansionizmit osman, ishte një “çështje” politike për Venedikun, si dhe për shtetet e tjera të Italisë dhe Evropës, të gjitha, në mënyrë të ndryshme, por me fuqinë gravitacionale në Mesdhe: Bota e re ende nuk ishte zbuluar.
Shteti i Kishës, pastaj, kishte interesa specifike për të mbrojtur Krishtërimin. Ishte një lëmsh i interesave evropiane, në të cilën Skënderbeu dhe fati i Shqipërisë së shekullit të pesëmbëdhjetë ishin strategjike”.
Me emrin tuaj lidhen shumë zbulime por Shqipërisë i kanë vlejtur shumë ato që lidheshin me Skënderbeun. Si e njohën Skënderbeun Venecianët dhe të tjerët në territorin italian?
“Edhe një herë e përsëris se mund të jenë arkivat e rajoneve të ndryshme italiane që mund të na furnizojnë me të dhëna të reja për Skënderbeun, kjo sepse nga Venecia në Napoli, në Romë, në Xhenova, në Milano deri tek realitetet e tjera politike të kohës (Italia e atëhershme ishte një koleksion shtetesh të ndryshme duke luftuar vazhdimisht me njëra-tjetrën) interesat për ekuilibrat në Mesdhe u lidhën edhe me Shqipërinë”.
Ka gati një legjendë urbane në vendin tonë që Vatikani mbart shumë dokumente për Shqipërinë. A mendoni se kjo ka bazë të vërtetë?
“Ka shumë legjenda qoftë edhe për historinë e Shqipërisë. Ndoshta bindja se shumë dokumente janë sjellë me vete në Romë dhe se ato mund të gjurmohen në valën e dokumenteve të Vatikanit, nuk është plotësisht pa bazë.
Nga Venecia mësohet përshembull: në këto muajt e fundit kam gjetur dokumente arkivore që dëshmojnë rendin me të cilin me ardhjen e osmanëve u mbyllën plot 400 manastire dhe vende të kultit françeskan (në Shqipëri dhe Morea për shembull), të gjithë librat, objektet dhe rrobat e shenjta, etj., duhej të silleshin në Venecia në “Casa Madre” të Françeskanëve. Disa i kam gjetur dhe po vazhdoj t’i ndjek pikërisht te “Casa Madre”.
A ju intrigon figura e Gjon Buzukut me gjetjet tuaja të fundit?
“Po, Gjon Buzuku: aura e misterit që rrethon ende figurën e tij, aventura e një botimi, i tërhequr shumë shpejt nga qarkullimi, janë stimuj për të vazhduar më tej studimin. Unë besoj se kam treguar, megjithatë se “Meshari” nuk është një lule në shkretëtirë, se pas Buzukut qëndronte diaspora shqiptare në Venecia, apo se kjo vepër përbënte rezultatin e një dëshire të flaktë për të ruajtur kujtesën e Shqipërisë dhe duke e pretenduar atë, përmes dëshmisë së gjuhës së tij. Hulumtimi është gjithmonë i hapur dhe stimulues”.
Gjuha e përdorur nga Buzuku tregon se në territorin tonë është shkruar edhe më parë. Mendoni se mund të gjenden dokumente dhe të tilla botime në kohët më të vonëta?
“Po, patjetër, ekzistonte një traditë e gjuhës së shkruar në Shqipëri; mendoni, të paktën, për figurën e noterëve në Mesjetë dhe kujtoni edhe një herë ‘Statutet e Shkodrës’. Noterët ishin gjithashtu ‘mësues të gjuhës’ për të rinjtë. Gjithashtu në këtë rast, ka vend për një kërkim tjetër”.
Dorëshkrimi më i hershëm i “Rrethimit të Shkodrës”, shkruar nga Marin Barleti, që u gjet prej jush ishte një tjetër zbulim juaj i rëndësishëm. Si ratë në gjurmët e tij?
“Për dorëshkrimin e parë të Barletit, që ka të bëjë me ‘Rrethimin e Shkodrës’, unë jam ende duke punuar së bashku me Aurel Plasarin: për vite të tëra ishim në kërkim të një pune nga Barleti para botimit të vitit 1504. Bashkëpunimi i sinqertë dhe i apasionuar, midis studiuesve që nuk dëshirojnë sukses personal, por që punojnë me përulësi për rikuperimin e dokumentacionit, mund të japi rezultate të shkëlqyera, si në këtë rast, që ju përmenda. Pika e fillimit ishte një e dhënë e pranishme në një dokument noterial, i raportuar tashmë në të kaluarën. Pjesa tjetër ishte kërkimi i durueshëm në bibliotekë që zgjati për vite”.
Mendoni se ka ende shumë për Mesjetën shqiptare në arkivat italiane dhe ato evropiane?
“Po, po e përsëris, jam e bindur që ka akoma shumë materiale në bibliotekat dhe arkivat evropiane për t’u rikuperuar në historinë e Mesjetës shqiptare. Fatkeqësisht ka shumë pak të rinj shqiptarë që janë trajnuar në kërkime historike në dekadat e fundit: ka disi logjikë e kuptoj nga ana ekonomike dhe shkencore, të cilat sigurojnë një të ardhme më të rehatshme në jetën materiale sesa në shkencat humane. Epo, kur kanë premtuar ndonjëherë “letrat” pasuri?
Me çfarë po merreni aktualisht?
“Për momentin vazhdoj të rikuperoj, gjithashtu përmes osmozës së jetës midis dy brigjeve të Adriatikut, fragmente të historisë mesjetare shqiptare, duke u marrë posaçërisht me botën fetare dhe artin e lidhur me të (pikturë, skulpturë, muzikë): duket një temë margjinale, në të vërtetë, besoj dhe shpresoj, duhet të japë rezultate befasuese. Në mesjetë gjithçka ishte e lidhur me religjionin. Sa i përket muzikës, nuk duhet të harrohet, për shembull, se botuesi i Marin Barleti, Bernardino Vitali, i cili u bë qytetar i Venecias, por me origjinë shqiptare, ishte një botues i teksteve muzikore.
Do të doja gjithashtu të “ecja” përpara në kërkimin historik midis viteve ‘700 dhe ‘800. Për shembull, tragjedia mbi Skënderbeun e rizbuluar së fundmi (e cila dihej e humbur!) ishte një mundësi për të kuptuar suksesin e gjatë teatral të aventurës së Kastriotit në Venecia dhe në Evropë deri në fund të viteve ‘800. Suksesi, i cili nga ana e tij duhet të inkuadrohet brenda interesave të evropianëve për Shqipërinë.
Dhe unë akoma besoj dhe dua të hulumtoj për armët e Skënderbeut të ruajtura deri në vitet ‘700 në Arsenale dhe në Pallatin Dukal të Venecias.
Fatkeqësisht, këtu në Venecia jam vetëm, ndërsa do të ishte i domosdoshëm një ekip pune për ta zhvilluar më tej këtë ndërmarrje.
Mendoj të shkruaj një memorandum në të cilin do rendis sektorët e kërkimit që do të jenë të nevojshëm në të ardhmen, e ku mund të vazhdohet puna në arkivat dhe bibliotekat e tokave dikur të Serenissimas, duke shpresuar për ardhjen e disa studiuesve të rinj, të cilët, një ditë, do të vazhdojnë punën.
Sa për projektet …. them se me vetëdijen se horizonti i jetës po mbyllet dhe do të mbyllet me “punët në vazhdim”, sepse kanë qenë shekullore interesat e jetës materiale dhe kulturore që e kanë bashkuar Venecian me Shqipërinë”. (Milosao)
