Antishqiptarizmi i Ivo Andriçit?

Nga Enver Robelli

Kur Edi Rama e citon Ivo Andriqin gjatë një vizite në Serbi, kjo nuk pritet mirë në Kosovë. Në Shqipëri kryesisht heshtet, sepse ndoshta pjesa më e madhe e njerëzve as që kanë interesim të dinë më shumë përse zemërohen shqiptarët e Kosovës. Me gjasë shumë njerëz në Shqipëri nuk e dinë që Ivo Andriqi ka shkruar një elaborat që parashihte zaptimin e Shkodrës nga Jugosllavia mbretërore. Në Kosovë ka reagime të ashpra edhe kur ndonjë autor i Tiranës thotë se Andriqi është shkrimtar i madh. Ky konstatim nuk është sakrilegj. Ivo Andriqi (1892-1975) vërtet është shkrimtar i madh. «E konsideroj Ivo Andriqin si pararendës timin, sepse ai ka qenë aq i guximshëm për të treguar se të gjithë ne jemi nga lënda e njëjtë», thotë Orhan Pamuku. Gjatë një vizite së fundi në Sarajevë Pamuk në një bashkëbisedim me publikun tha se portretet që shkrimtari Ivo Andriq ua ka bërë myslimanëve janë të ilustruara në mënyrë objektive.

Në këtë tekst nuk do të koncentrohemi në prezantimin e biografisë së Andriqit të shkruar nga gazetari gjerman Michael Martens, por vetëm në pjesën që ka të bëjë me Andriqin dhe çështjen shqiptare. (Për pjesët e tjera të librit do të shkruajmë me një rast tjetër). Në vitin 1939 Andriq ishte zëvendësministër i Jashtëm i Mbretërisë jugosllave. Në janar të atij viti në Beograd erdhi për vizitë ministri i Jashtëm i Italisë, konti Galeazzo Ciano. Ai qëndroi një javë në Jugosllavi dhe, mes tjerash, diskutoi me palën mikpritëse këtë çështje: Italia synon të aneksojë Shqipërinë, atëherë si do të sillet Jugosllavia? Ciano premton se Italia e Benito Mussolinit do të përkrahë dëshirën e ushtarakëve dhe politikanëve të Beogradit për të gllabëruar portin e Selanikut. Futja nën kontroll e këtij porti ka qenë një ëndërr jetëgjatë e politikanëve serbë. Sa i përket Shqipërisë, Ciano dhe Mussolini janë të bindur se për aq kohë sa do të jetë kryeministër dhe ministër i Jashtëm jugosllav Millan Stojadinoviqi, Roma dhe Beogradi do të merren vesh për Shqipërinë. Në ditarin e tij Ciano shkruan: «Iu afrova çështjes shqiptare. Stojadinoviqi fillimisht u duk i shqetësuar. Pastaj theu akullin dhe foli për ndarjen e Shqipërisë si rrugëdalje më e mirë».

Pas largimit të Cianos nga Beogradi, për Stojadinoviqin ishte e qartë se italianët do të intervenonin në Shqipëri dhe së shpejti Italia dhe Jugosllavia do të kishin një kufi të përbashkët. Ku do të ishte ky kufi? Kjo ishte çështje me rëndësi për Beogradin. Po aq sa edhe puna e portit të Selanikut: ushtarakët jugosllavë dëshironin të pengonin pushtimin e portit nga italianët. Në kujtimet e tij të botuara më 1963 në Buenos Aires Stojadinoviqi shkruan se në lidhje me të ardhmen e Shqipërisë ishte konsultuar me «qarqet përkatëse. Në radhë të parë me princin regjent, me shtabin tonë të përgjithshëm të ushtrisë dhe me zëvendësin tim në ministrinë e punëve të Jashtme, Ivo Andriq, të cilin e vlerësoj shumë dhe e çmoj tej mase mendimin e tij në të gjitha çështjet e rëndësishme. Ai ishte serb i konfesionit katolik, nga Bosnja, shkrimtar, i mençur dhe i matur në gjykime. Ka qenë kënaqësi e vërtetë t’i lexosh notat e tij diplomatike që i shkruante sipas urdhrave të mi». Nga kjo mund të kuptohet se Andriqi ka qenë zyrtar me ndikim në diplomacinë jugosllave.

Stojadinoviq e urdhëroi Andriqin që t’i përmbledh në një dokument opsionet e ndryshme që kishte Jugosllavia ndaj çështjes shqiptare. Ky elaborat i Andriqit u bë i njohur për publikun tek në vitin 1977, dy vite pas vdekjes së autorit. Elaboratin e publikoi historiani kroat Bogdan Krizman, i cili po ashtu kishte punuar si diplomat jugosllav. Elaborati u botua në një revistë shkencore kroate. Ai është 12 faqe i gjatë, i shkruar me makinë, nuk ishte i parashikuar për botim, por vetëm për përdorim të brendshëm. Ky tekst i Andriqit ka ngjallur polemika, të cilat vazhdojnë edhe sot. Për intelektualët shqiptarë bëhet fjalë për një pamflet të rrezikshëm kundër një populli, popullit shqiptar. Sipas Martens elaborati (apo referati) i Andriqit në pjesën më të madhe është një përmbledhje objektive e marrëdhënieve mes Jugosllavisë dhe Shqipërisë mes luftërave ballkanike (1912/13) dhe vitit 1939. Të diskutueshme janë ato pjesë të tekstit ku Andriq numëron opsionet e veprimit të Jugosllavisë nëse Italia pushton Shqipërinë. Ai nuk ka iluzion se Shqipëria mund të përballojë sulmin italian dhe shtron pyetjen se si duhet të sillet Jugosllavia në rast të tillë. Andriqi citon kryeministrin serb Nikolla Pashiq (të vdekur më 1926), i cili njëherë i paskësh thënë Andriqit personalisht: «Duam një Shqipëri të pavarur, por një Shqipëri të dobët dhe të palumtur». Andriq shkruan se koha ka treguar që qëllimi i Pashiqit nuk mund të arrihet, sepse «një Shqipëri e dobët dhe palumtur do të ishte e shtyrë të kërkojë ndihmë atje ku mund ta gjejë. Regjimi që u kërcënua nga Italia, na u drejtua neve, dhe ai të cilin dëshironim ta rrëzonim ne, kërkoi mbrojtje nga Italia».

Andriq mendon se nëse Italia dhe Jugosllavia lidhin marrëdhënie miqësore, ato mund të merren vesh edhe për Shqipërinë. Shkurt: Andriq thotë se Beogradi duhet të ketë mirëkuptim për interesin jetësor të Italisë për të mbajtur nën kontroll Vlorën, të kjo pjesë e bregdetit, shkruan autori, Jugosllavia nuk bën të përzihet. Interesi jetësor i Jugosllavisë, sipas Andriq, është të mos jetë e kërcënuar në kufi me Serbinë jugore dhe as me Kosovën (e banuar me shqiptarë), por as nga drejtimi i Shkodrës dhe Malit të Zi. Andriq angazhohet për në modus vivendi mes Italisë dhe Jugosllavisë në territorin shqiptar. Shqipëria, thekson Andriq, është e varur shumë nga Italia, por formalisht ende shtet sovran, gjë që, sipas tij, është në interes të Jugosllavisë. Andriq paralajmëron: nëse Italia do të pushtonte Shqipërinë, ky do të ishte rast precedent që do të shtynte edhe fuqi të tjera të mëdha të shfaqin pretendime në Ballkan. Si ultima ratio Andriq propozon që edhe Jugosllavia të sulmojë Shqipërinë nëse Italia e bën këtë hap së pari. Andriq shkruan se për Jugosllavinë ndarja e Shqipërisë mund të merret në konsiderim si një e keqe e nevojshme dhe e pashmangshme, të cilës Beogradi s’mund t’i ikë, dhe si një dëm i madh nga i cili duhet nxjerrë sa më shumë dobi që të jetë e mundshme, «pra prej dy të këqijave të zgjidhet e keqja më e vogël». Sipas Andriqit në rast të ndarjes së Shqipërisë për Jugosllavinë do të kishte rëndësi të madhe morale dhe ekonomike marrja e Shkodrës me portin e saj. Kjo, vazhdon Andriq, do t’i mundësonte jugosllavëve të kryejnë punë hidroteknike dhe të kenë tokë pjellore për të ushqyer Malin e Zi.

Andriq sheh edhe një përparësi tjetër: nëse Shqipëria veriore do të bëhej pjesë e Jugosllavisë, do të ishin të mundshme lidhje komunikacioni mes Serbisë veriore dhe jugore me detin Adriatik. Me ndarjen e Shqipërisë, nënvizon Andriq, do të humbte një qendër atraktive për pakicën shqiptare në Kosovë, e cila në një situatë të tillë do të asimilohej më lehtë. Në të vërtetë në rast të tillë Jugosllavisë do t’i shtoheshin edhe 300 mijë shtetas shqiptarë, por pjesa më e madhe e tyre, shkruan Andriq, janë katolikë dhe raporti i tyre ndaj myslimanëve shqiptarë nuk ka qenë kurrë i mirë. Kur të krijohen rrethanat e reja, do të ndiqej edhe çështja e shpërnguljes së shqiptarëve myslimanë në Turqi.

Në Serbi Andriq ka gjetur shumë mbrojtës, shkruan Martens. Ata theksojnë se elaborati ka qenë punë e kryer sipas urdhrit të eprorit dhe përmendin faktin se Andriq nuk e ka nënshkruar dokumentin. «Vërtet sot nuk do të dihej se kush është autori nëse në referat të mos ishte gjetur një shënim i shkruar me dorë nga Stojadinoviqi, i cili dokumentin e prezanton si punë të bashkëpunëtorit të tij më të ngushtë». Mbrojtësit e Andriqit mendojnë se referati ka qenë një «ekspertizë zyrtare» e një punonjësi shtetëror, i cili ishte zbatues i politikës zyrtare shtetërore. Rrjedhimisht, sipas mbrojtësve, dokumenti nuk është shprehje e qëndrimit personal politik të autorit.

Këto teza lënë për të kuptuar se politika e shtetit paskësh qenë diçka absolute dhe e parashikueshme, ndërsa zbatuesit e kësaj politike argatë amorfë dhe të pavullnetshëm të një zhvillimi të pashmangshëm, shkruan Martens. Bogdan Krizman, zbuluesi i elaboratit, që në vitin 1979 i shkroi një kritiku: «A jeni mbase i mendimit se Andriqi nuk ka qenë i pajtimit me tekstin e elaboratit të dorëzuar? Po të mos kishte qenë i pajtimit, ai ka mundur ta riformulojë në çdo kohë, pasi që si asistent ia ka parashtruar ministrit».

Martens shkruan se në gjysmën e parë të shekullit ’20 dëbimet e dhunshme të popullsive kanë qenë një mjet i njohur i politikës. «Andriq u shërbeu qeverive në të cilat nuk mendohej dhe nuk veprohej ndryshe se ç’ishte e zakonshme në atë kohë. Ai u shërbeu atyre si zyrtar i ulët dhe më vonë në pozitë udhëheqëse, gjë që domethënë se ai së paku në heshtje e miratonte politikën e tyre. (…) Andriq nuk i parapriu kohës, por ishte fëmijë i saj – edhe aty kur koha ishte mizore». Në Jugosllavinë socialiste Andriq nuk ka folur kurrë për elaboratin e tij. Ai po ashtu nuk e vizitoi kurrë Kosovën, siç bëri me pjesë të tjera të Jugosllavisë së atëhershme. – Libri «Në zjarrin e botëve. Ivo Andriq. Një jetë europiane» është botuar nga Zsolnay në Vjenë.

(Ribotim)