Bisedoi Mimoza Kelmendi
Pyetje: Zoti Kadare, çfarë vlere ka për ju sot Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe? Sipas jush, cili ka qenë roli i tij në historinë e gjuhës shqipe?
Ismail Kadare: Mendoj se për këtë kongres po bëhen shumë spekulime. Nga njëra anë, sigurisht, ka qenë rritja e rëndësisë së tij ose glorifikimi i tij nga pushteti, nga regjimi komunist në Shqipëri. Nga ana tjetër, ka qenë një mohim i tij total, duke e quajtur si një manipulim të regjimit. Mendoj se e vërteta është midis të dyjave. Kongresi i Drejtshkrimit nuk është as një gjë për t’i ngritur monument, për ta glorifikuar, por nuk është as edhe një gjë që duhet mallkuar, që duhet rrëzuar.
Pyetje: A mendoni se Kongresi ka vendosur kufizime për ndonjërin nga dialektet?
Ismail Kadare: Besoj se nuk mund të flitet me terma kaq të prera. Kongresi, siç thashë, është në vazhdim të një prirje të vjetër, gati shekullore, që gjuha shqipe, ashtu si gjuhët e tjera europiane, të shkojë drejt njësimit. Pra, është një aspiratë e vjetër, e natyrshme, në harmoni, e detyrueshme e një kulture. Në Shqipëri nuk u bë asgjë e jashtëzakonshme. Përkundrazi, u bë ajo që është bërë në të gjitha vendet europiane. Pra, Kongresi është një nga forumet që ka marrë pjesë në këtë gjë. Partia Komuniste donte të merrte patronazhin e saj, të merrte lavdinë, se është ajo që e krijoi Gjuhën e Njësuar Shqipe, gjë që s’është e vërtetë. Sepse gjuhën e njësuar nuk e krijon kurrë një regjim politik, një parti ose një diktaturë. Por ajo e mori në patronazh dhe u sugjestionuan të gjithë, duke e pranuar këtë mashtrim. Në të vërtetë, duke qenë në ndikim të regjimit, në Kongres u bënë edhe gabime, por jo të asaj natyre dramatike ose tragjike sa për të mohuar atë dhe për ta rikthyer procesin gjuhësor 30 e sa vjet prapa, sepse kjo do të ishte një humbje e jashtëzakonshme për kulturën shqiptare. Gabimet që u bënë, pra, nuk janë të asaj peshe që mund të përligjin një kthim prapa. Kthimi prapa do të ishte vërtet një dramë e rëndë për kulturën shqiptare, do të krijonte probleme të jashtëzakonshme të cilat do të donin edhe gjysmë shekulli tjetër për t’u zgjidhur.
Pyetje: Cilat janë ato gabime që u bënë në Kongres për të cilat po flisni, zoti Kadare?
Ismail Kadare: Gabimet që u bënë në Kongres kanë qenë se një grup shkencëtarësh stalinistë, gjuhëtarë stalinistë, për fat të keq, ka pasur të tillë, u përpoqën aq sa mundën të ndikonin në çdo mënyrë që ta nënvleftësonin fondin, pasurinë e fjalorit, të njërit prej dy dialekteve kryesore, atë të gegërishtes. Në mënyrë gati tinëzare , duke bërë sikur harruan, duke bërë sikur iu shpëtoi, duke bërë sikur nuk iu ra në sy, lanë jashtë fjalorit që u hartua fill pas Kongresit të Drejtshkrimit, një pjesë të madhe të pasurisë gjuhësore. Kurse në sistemin sintaksor, në bazat e strukturës së gjuhës, nuk besoj se u bënë gabime dramatike.
Natyrisht kanë kaluar 30 vjet dhe ka gjëra për t’u korrigjuar. Bashkë me qortimin e këtyre, do të qortohej edhe ajo ana meskine, sepse në çdo mënyrë u përpoqën ta denigronin pasurinë, sidomos të shkrimtarëve katolikë të veriut. Pra, bashkë me këtë korrigjim, për të cilin unë mendoj se është korrigjim themelor që duhet bërë, mund të rishikohen disa nga rregullat të cilat janë vendosur ndoshta jo drejt. Kjo gjë mund të bëhet dhe duhet të bëhet. Është gjë e natyrshme. Në çdo vend, në Greqi, për shembull, pas Kongresit të Drejtshkrimit, janë bërë reforma gjuhësore. Dy vjet më parë, në Gjermani u rishikuan disa rregulla ortografike pas një polemike 10-vjeçare. Një gjuhë e madhe si gjermanishtja, e kristalizuar gjatë shekujve, përsëri, herë pas here, e lyp nevoja dhe diçka ndryshohet. S’ka asgjë të panatyrshme në këtë gjë. Por në gjuhën shqipe, në bazën e saj nuk ka gjëra themelore për t’u rishikuar. Gjuha shqipe është një bazë e strukturuar që askush nuk mund t’i prishë natyrën e saj.
Pyetje: Ju jeni njëri nga shkrimtarët që keni ndikuar në pasurimin e leksikut të shqipes me fjalë e forma të reja dhe këtë e keni bërë edhe në kohën e regjimit komunist. Në ç’formë është pasqyruar ndikimi i politikës zyrtare të asaj kohe në politikën gjuhësore dhe në atë letrare?
Ismail Kadare: Unë mendoj se te gjuha e shkrimtarëve regjimi nuk duhet të lozte asnjë rol. Nuk mund të justifikohen shkrimtarët shqiptarë e të thonë: unë pata gjuhë të varfër sepse më varfëroi regjimi. Ky është një mashtrim, një sharlatanizëm. Ne shkrimtarët kemi përgjegjësi për gjërat tona, regjimi ka përgjegjësi për gjërat e veta. Ne nuk mund të ankohemi se regjimi na prishi gjuhën. Lidhur me atë se atij iu ndalua njëri dialekt, ai i gegërishtes në kohën e komunizmit, kjo ka qenë më tepër dinake, sepse stimulohej në çdo mënyrë që është mirë të shkruhet me këtë tjetrin dialekt nga shkrimtarët, kurse për t’u ndaluar, nuk është ndaluar asnjëherë. Unë di disa shkrimtarë të veriut që kanë vazhduar me kokëfortësi të shkruanin në dialektin e tyre deri sa vdiqën. Por, natyrisht, kur ka një gjuhë standarde, asnjë vend në botë nuk lejon që në shkolla, në shtyp, në radio, televizion të ketë dy gjuhë. Është vetëm njëra që sundon. Kurse çdo shkrimtar ka të drejtën e tij të krijimit ta bëjë gjuhën si të dojë ai, ta kthejë kokëposhtë, po deshi, është e drejta e tij private. Këtu ngatërrohen shumë njerëz, sepse harrojnë përgjegjësitë që ka shkrimtari dhe përgjegjësitë që ka shteti ose qeveria. Po them, që shkrimtari mund të bëjë çfarë të dojë.
Pyetje: Ndërkohë, shumë intelektualë në vitet 90´’dalën me hipoteza se gjuha e njësuar shqipe favorizoi një dialekt duke denigruar tjetrin dhe gjatë gjithë kësaj kohe është dëshmuar se ajo nuk u familjarizua me pjesën më të madhe të atyre që shqipen e quajnë gjuhë amtare…
Ismail Kadare: Nuk ka askund që dy dialekte të ecin paralelisht. Njëri do të jetë gjuhë standarde, tjetri mundësisht të ndihmojë me pasurimin e tij. Nuk mund të ketë dy gjuhë shqipe. Kjo është naive nga ana shkencore ta mendosh, sepse në të gjitha vendet e botës ka pasur disa dialekte dhe njëri prej tyre, për një arsye ose tjetër, dialekti i një zone, i një qyteti, bile edhe i një njeriu është bërë gjuhë standarde. Që Shqipëria të bëjë përjashtim e të ketë dy gjuhë, këto më duken versione të sugjerimeve që i bëhen kombit shqiptar për t’u përçarë sa më shumë: ka mundësi të ndahen veç gegë e toskë , të ndahen veç katolikë, ortodoksë e myslimanë!!! Janë bërë këto marifete në Shqipëri, janë bërë këto sugjerime të mbrapshta antishqiptare. Nuk ka pse Shqipëria të bëjë dallim dhe ndryshe nga Gjermania, e cila, gjithashtu, ka pasur dhe ka ende shumë dialekte, ose nga Franca apo Italia. Nuk ka pse Shqipëria të dalë tashti me dy gjuhë. Këto janë marrëzitë tona që vijnë ose nga injoranca, ose nga burime krejt të dyshimta. Është pjesë e një programi shumë këmbëngulës për të mbjellë në Shqipëri përçarje me çdo kusht.
Shkencëtarët e intelektualët tanë kanë për detyrë morale një mision para popullit shqiptar; të sqarojnë se si ndodh që një dialekt të bëhet zotërues në një gjuhë. Që u bë njëri nga dy dialektet është një gjë krejt normale. Mund të bëhej dialekti i veriut, mund të bëhej ai i jugut. Natyrisht politika shqiptare diktatoriale donte në çdo mënyrë të bëhej dialekti i jugut për arsye që i dimë, për arsyet e armiqësisë së tyre, instiktive gati, për kulturën veriore të shqiptarëve të veriut, sidomos kulturën katolike. Por kjo nuk mund të bëhej me kokëfortësi kundër rregullave të përgjithshme të kulturës. Gjuha shqipe nuk është një gjuhë indigjenësh që mund të merrej nëpër këmbë nga një byro politike e cila përbëhej kryesisht nga injorantë. Gjuha shqipe është kaq e formuar sa që kurrsesi nuk mund të deformohej në këtë mënyrë.
Pyetje: Në qoftë se kemi parasysh që kohëve të fundit po shkruhet edhe një gjuhë letrare dhe në dialektin gegë, kujt i shërben kjo, zoti Kadare?
Ismail Kadare: Mua më duket krejtësisht normale që shkrimtarët të shkruajnë si të duan. Nuk ka asgjë të keqe. Në gjuhën standard, ndërkaq kjo është e palejueshme. Në Francë, për shembull, është ndaluar me ligj përdorimi në gjuhën standard i fjalëve që nuk i ka aprovuar akademia. Në çdo vit del një numër fjalësh 20 deri në 30 që aprovohen. Ndryshe, është e ndaluar me ligj dhe dënohen ata që i përdorin. Kurse shkrimtarët mund të shkruajnë secili si të dojë; ajo është gjuha private e tyre në krijimtarinë letrare.
Pyetje: Rrethanat e reja politike sociale për shqiptarët kërkojnë reagime të shpejta nga gjuha dhe gjuhëtarët. Cila do të jetë strategjia e re gjuhësore në këtë situatë dhe rrugët për pasurimin e gjuhës shqipe?
Ismail Kadare: Në procesin e një gjuhe lozin një rol shumë të madh njerëzit që janë të njohur në publik. Por kush janë ata? Dy janë kategori e njerëzve që lozin rol në gjuhë për t’u imituar nga të tjerët; në gjuhën e përditshme janë politikanët dhe aktorët. Tani politikanët, për fat të keq, për shkak të injorancës përdorin jashtëzakonisht fjalë të huaja për t’i dhënë vetes autoritet duke e shkatërruar kështu një pjesë të gjuhës, gazetarët injorantë që, gjithashtu, shkojnë pas tyre ose edhe një pjesë aktorësh që përdorin të njëjtën gjuhë. Kjo ka sjellë probleme të rënda në Shqipëri. Detyra urgjente është ruajtja e pasurisë së gjuhës shqipe, jo për të rënë në puritanizëm. Ruajtja e pasurisë së një gjuhe është detyrë, është një gjë e shëndetshme në një gjuhë. Ne jemi të detyruar të ruajmë identitetin e gjuhës shqipe, e cila nuk ka nevojë të mbulohet nga një mori fjalësh të huaja të panevojshme. Gjuha shqipe është një makinë e mrekullueshme e të shprehurit, një nga makinat më të përsosura të Europës, nga ana e mundësive të shprehjes. Prandaj, ne s’kemi pse ta prishim këtë makinë për t’u dukur që dimë anglisht, italisht frëngjisht. Ruajtja e pastërtisë së gjuhës që shoqërohet me procesin e pasurimit tregon mjeshtërinë e lartë dhe moralitetin e një kulture.
(– Intervista me Ismail Kadarenë u bë në prag të 30 vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, botuar në librin “Kadare ndryshe”)
/b.d
