Ndërsa lexoja këtë fjalim të mrekullueshëm përfytyroja sikur një fjalim i tillë të mbahej nga Hygoi në parlamentin aktual të Shqipërisë. Ose në vend të Hygoit, ta mbante këtë fjalim Noli ynë, pasi i afrohet shumë në stil, në ide dhe kulturë shkrimtarit gjenial francez. Besoj se reagimi do të ishte i njëjtë nga të dy krahët e parlamentit. Sidomos kur Hygoi duke iu drejtuar opozitës nga fundi i fjalimit shqipton fjalët se “ajo ka frikë nga socializmi!” Unë besoj se në këtë moment jo vetëm e djathta, por edhe e majta do të dilnin nga salla e parlamentit shqiptar…

Por Viktor Hygoit nuk i bëhet vonë. Ai flet për ca vlera universale të njerëzimit dhe nuk i pat interesuar se kush ka qenë president, kryeministër apo mbret para dhe pas tij. Këtu qëndron edhe sekreti i këtij fjalimi të jashtëzakonshëm të mbajtur prej tij 172 vjet më parë.

Është e pamundur ta komentosh dhe të japësh konsiderata për këtë fjalim. Mbase mjafton edhe ky paragraf i vogël për të kuptuar thelbin e gjithë fjalimit: “…Asnjë komunë pa një shkollë, asnjë qytet pa një kolegj, as një qendër pa një fakultet… Unë nuk dua të përziej priftin me mësuesin… E dua mësimin e kishës brenda kishës dhe jo jashtë saj.” Në vijim po japim të plotë se si është zhvilluar ajo seancë legjislativë më shumë se 170 vite më parë, bashkë me emocionet që përcolli tek dëgjuesit shkrimtari i madh./ Përgatiti Xh. Shehu

Fjalimi i jashtëzakonshëm i Viktor Hygoit

Unë jam një nga ata që dua për këtë vend fisnik lirinë dhe jo shtypjen, rritjen e vazhdueshme dhe jo pakësimin, fuqinë dhe jo robërinë, madhështinë dhe jo boshllëkun!

Asambleja Legjislative,

Seanca e 15 janarit 1850

Rendi i ditës bën thirrje për vazhdimin e diskutimit të përgjithshëm mbi projekt-ligjin për arsimin publik.

Zotërinj,

Kur hapet një diskutim që prek atë që është më serioze në fatet e vendit, është e nevojshme të shkohet menjëherë, dhe pa hezitim, në thelb të çështjes. (Lëvizje me vëmendje.)

Filloj duke thënë atë që do të doja, do të them atë që nuk dua më vonë.

Zotërinj, për mendimin tim, qëllimi, i vështirë për t’u arritur, dhe pa dyshim i largët, por drejt të cilit është e nevojshme të synoni në këtë çështje serioze të mësimdhënies, ja cili është. (Me zë më të lartë! Me zë më të lartë!)

Fjalimi i Viktor Hygoit

Oratori merr fjalën:

Zotërinj, çdo çështje ka idealin e saj. Për mua, ideali i kësaj çështjeje të arsimit është ky : arsim falas dhe të detyrueshëm. (Shumë mirë! Shumë mirë!) I detyrueshëm në nivelin e parë (fillor), falas në të gjitha nivelet. (Duartrokitje nga e majta.) Arsimi i detyrueshëm fillor është e drejta e fëmijës (lëvizje) e cila është edhe më e shenjtë se e drejta e babait dhe që ngatërrohet me të drejtën e shtetit.

Po sqarohem ! Ja, për mendimin tim, ideali i çështjes : Mësim falas dhe të detyrueshëm me aq sa mundemi. Një edukim i pamasë publik i dhënë dhe i rregulluar nga Shteti, duke filluar nga shkolla e fshatit dhe duke u ngritur nga një shkallë në tjetrën deri në Kolegjin e Francës, akoma më lart, deri në Institutin e Francës. Dyert e shkencës të hapura për të gjitha inteligjencat; kudo që është një hapsirë, kudo që ka një shpirt, le të ketë një libër. Asnjë komunë pa një shkollë, asnjë qytet pa një kolegj, as një qendër pa një fakultet. (Bravo të zgjatura.) Një ansambël i gjerë, ose, për ta thënë më mirë, një rrjet i gjerë i punëtorive intelektuale, shkolla të mesme, gjimnaze, kolegje, foltore, biblioteka, duke përzier ndikimin e tyre në sipërfaqen e vendit, zgjimin e aftësive kudo dhe nxitjen e profesioneve kudo; me pak fjalë, shkalla e dijes njerëzore e ngritur fort nga dora e shtetit, e vendosur në hijen e masave më të thella dhe më të errëta dhe duke përfunduar në dritë. Asnjë zgjidhje e vazhdimësisë: zemra e popullit e futur në komunikim me trurin e Francës. (Duartrokitje të mëdha.)

Kështu do ta kuptoja arsimin publik kombëtar. Zotërinj, krahas këtij udhëzimi madhështor falas, duke kërkuar mendje të të gjitha llojeve, të ofruara nga shteti, duke u dhënë të gjithëve, për asgjë, mësuesit më të mirë dhe metodat më të mira, modelin e shkencës dhe disiplinës, normal, francez, të krishterë, liberal, i cili do të lartësonte padyshim gjenialitetin kombëtar në shumën e tij më të lartë të intensitetit, unë do të vendosja pa hezitim lirinë e arsimit, lirinë e arsimimit për mësuesit privatë, lirinë e arsimimit për korporatat fetare; lirinë e arsimit të plotë, totale, absolute, duke iu nënshtruar ligjeve të përgjithshme si të gjitha liritë e tjera, dhe nuk do të kisha nevojë t’i jepja atij pushtetin shqetësues të shtetit si mbikëqyrës, sepse do t’i jepja arsimin falas të Shtetit si kundërpeshë. (Bravo! Bravo!).

Kjo, zotërinj, e përsëris, është ideali i çështjes. Mos u turbulloni, ne nuk jemi ende në këtë pikë, sepse zgjidhja e problemit përmban një pyetje të konsiderueshme financiare, si të gjitha problemet sociale të kohës së tashme.

Zotërinj, ishte e nevojshme të tregohet ky ideal, sepse gjithmonë duhet të themi se ku po shkojmë; ofron pikëpamje të panumërta, por nuk ka ardhur koha për ta zhvilluar atë. Unë kursej momentet e Asamblesë dhe menjëherë e trajtoj çështjen në realitetin aktual pozitiv. Unë e çoj atje ku është sot, në pikën relative të pjekurisë në të cilën ngjarjet nga njëra anë dhe arsyeja publike nga ana tjetër e kanë sjellë atë.

Nga ky këndvështrim i kufizuar, por praktik i situatës aktuale që unë dua, deklaroj, lirinë e arsimit; por unë dua mbikëqyrje shtetërore, dhe siç dua këtë mbikëqyrje efektive, unë dua shtet laik, thjesht laik, ekskluzivisht laik. I nderuari z. Guizot e tha atë para meje, në çështjet e arsimit, Shteti nuk është dhe nuk mund të jetë asgjë tjetër përveçse laik.

Unë dua, them, liria e arsimit nën mbikëqyrjen e shtetit dhe nuk e pranoj, të personifikoj shtetin në këtë mbikëqyrje kaq delikate dhe kaq të vështirë, e cila kërkon bashkëpunimin e të gjitha forcave të gjalla të vendit, që njerëzit pa dyshim që i përkasin karrierës më serioze (të rëndë), por që nuk kanë interes, as nga ndërgjegjja dhe as nga politika, të dallueshëm nga uniteti kombëtar. (Shumë mirë! Në të majtë.) Kjo do të thotë që unë nuk përfshij në këshillin e lartë mbikëqyrës, as peshkopët, as delegatët e peshkopëve. Unë kam ndërmend të mbaj, nga ana ime, dhe nëse është e nevojshme ta bëj më të thellë se kurrë, këtë ndarje të lashtë dhe shpëtuese të Kishës dhe Shtetit, që ishte mençuria e etërve tanë, dhe këtë në interes të Kishës si në interes të Shtetit. (Duartrokitje.)

Sapo ju thashë se çfarë do të doja; tani po ju them atë që unë nuk dua:

Unë nuk e dua këtë ligj që ju kanë sjellë.

Përse?

Zotërinj, ky ligj është një armë.

Një armë nuk është asgjë në vetvete; ekziston vetëm përmes dorës që e kap atë.

Pra, cila është dora që do ta mbajë këtë ligj?

Këtu është e gjithë çështja. (Lëvizje.)

Zotërinj, është dora e partisë klerike. (Kjo është e vërtetë !)

Zotërinj, unë kam frikë nga kjo dorë; Unë dua të thyej armën, unë e shtyj këtë projekt. (Shumë mirë! shumë mirë!)

Gjithsesi, unë marr pjesë në diskutim.

Unë trajtoj menjëherë, dhe përballë, një kundërshtim që u bëhet kundërshtarëve të vendosur në këndvështrimin tim, i vetmi kundërshtim që ka pamjen e seriozitetit.

Na thonë: Ju po përjashtoni klerikët nga bordi mbikëqyrës i shtetit; prandaj doni të ndaloni arsimin fetar?

Zotërinj, më lejoni ta shpjegoj. Askush nuk do ta keqkuptojë kurrë, për fajin tim, as atë që them, as atë që mendoj.

Larg nga dëshira për të nxjerrë jashtë ligjit mësimin fetar, dëgjojeni mirë? Sot, ai është, për mendimin tim, më i domosdoshëm se kurrë. Sa më shumë rritet një njeri, aq më shumë duhet të besojë. Sa më shumë që i afrohet Zotit, aq më mirë ai duhet ta shohë Zotin. (Lëvizje.)

Ka një fatkeqësi në kohën tonë, pothuajse do të thosha se ekziston vetëm një fatkeqësi, është një tendencë e caktuar për të vendosur gjithçka në këtë jetë. (Sensacion.) Duke i dhënë njeriut jetë tokësore dhe materiale për fund dhe për qëllim, ne përkeqësojmë të gjitha mjerimet me mohimin që është në fund, ne i shtojmë palës dërrmuese peshën e padurueshme të hiçit; dhe nga ajo që ishte vetëm vuajtje, domethënë ligji i Zotit, ne bëjmë dëshpërim, domethënë ligjin e ferrit. (Lëvizje e gjatë.) Prandaj, konvulsione të thella shoqërore. (Po! Po!)

Sigurisht që unë jam një nga ata që duan, dhe askush nuk dyshon në këtë hapsirë, unë jam një nga ata që duan, nuk them me sinqeritet, fjala është shumë e dobët, unë dua me një zjarr të pashprehur, dhe me të gjitha mjetet e mundshme, për të përmirësuar në këtë jetë mundësinë materiale të atyre që vuajnë; por përmirësimi i parë është t’u japim atyre shpresë. (Bravo! Në të djathtë.) Sa zvogëlohen mjerimet tona kur ka një shpresë të pafund të përzier me të! (Shumë mirë! shumë mirë!)

Detyra jonë e të gjithëve, kushdo që jemi, ligjvënës, si dhe peshkopë, priftërinj si dhe shkrimtarë; është për të përhapur, është për të lakuar, në të gjitha format, të gjithë energjinë shoqërore për të luftuar dhe shkatërruar varfërinë (bravo! në të majtë) dhe në të njëjtën kohë për të ngritur të gjitha kokat në qiell (bravo! djathtas), për të drejtuar të gjithë shpirtrat, për t’i kthyer të gjitha pritjet drejt një jete të mëvonshme, ku drejtësia do të bëhet dhe do të vihet në shërbim. Le ta themi me zë të lartë, askush nuk do të vuajë padrejtësisht ose pa nevojë. Vdekja është dëmshpërblim (rikthim). (Shumë mirë! Në të djathtë. – lëvizje.)

Ligji i botës materiale është ekuilibri; ligji i botës morale është barazia. Zoti e gjen veten në fund të gjithçkaje. Le të mos e harrojmë atë, dhe le t’ua mësojmë të gjithëve, nuk do të kishte dinjitet për të jetuar dhe nuk do t’ia vlente, nëse do të vdisnim të tërë: ajo që lehtëson punën, që shenjtëron punën, që e bën njeriun të fortë, të mirë, të mençur, të durueshëm, dashamirës, të drejtë, të përulur dhe të madh, të denjë për zgjuarsi, të denjë për liri, është të kesh para teje vizionin e përhershëm të një bote më të mirë duke rrezatuar nëpër errësirën e kësaj jete. (Miratim i përzemërt.)

Sa për mua, meqë fati deshi që të flas në këtë moment dhe të vë fjalë kaq serioze në gojën e një njeriu me pak pushtet, që të më lejohet ta them këtu dhe ta deklaroj në lartësinë e kësaj tribune, unë besoj thellësisht në këtë botë më të mirë; është për mua shumë më e vërtetë se kjo “chimère” e mjerueshme që gllabërojmë dhe që ne e quajmë jetë; është vazhdimisht para syve tanë; Unë besoj në të me të gjitha fuqitë e bindjes sime, dhe pas shumë përpjekjesh, shumë studimesh dhe shumë sprovash, është siguria supreme e arsyes time pasi është ngushëllimi suprem i shpirtit tim. (Ndjenjë e thellë.)

Prandaj dua, sinqerisht, vendosmërisht, dëshiroj me zjarr edukimin fetar, por dua edukimin fetar të Kishës, dhe jo arsimin fetar të një partie. Dua që ai të jetë i sinqertë dhe jo hipokrit. (Bravo !) Nuk dua që një foltore të pushtojë tjetrën; Unë nuk dua të përziej priftin me mësuesin. Ose nëse jam dakord për këtë përzierje, unë ligjvënësi, ta shikoj, të hap në seminaret dhe kongregacionet mësimore syrin e Shtetit dhe, këmbëngul, të Shtetit laik, xheloz vetëm për madhështinë dhe unitetin e tij.

Deri në ditën, të cilën unë e quaj me të gjitha dëshirat e mia, kur mund të shpallet liria e plotë e arsimit, dhe në fillim ju thashë në çfarë kushtesh, deri në atë ditë, dua mësimin e Kishës brenda Kishës dhe jo jashtë. Mbi të gjitha, unë e konsideroj një tallje që, në emër të Shtetit, klerikët të kontrollojnë mësimet e klerikëve. Me pak fjalë, unë dua, e përsëris, atë që etërit tanë donin, Kisha në shtëpi e saj dhe Shteti në të tijën. (Shumë mirë!)

Asambleja tashmë mund ta shohë qartë pse e hedh poshtë projekt-ligjin: por po përfundoj duke iu dhënë shpjegimin tim.

Zotërinj, siç ju tregova më herët, ky projekt është diçka më shumë, më keq, nëse dëshironi, sesa një ligj politik, është një ligj strategjik. (Pëshpëritje.)

Unë po i drejtohem, jo sigurisht, Ipeshkvit të nderuar të Langres, jo veçanërisht ndaj një personi në këtë sallë, por partisë e cila, nëse nuk e hartoi të paktën e frymëzoi projekt-ligjin, kësaj partie të zhdukur dhe të flaktë, partisë klerike. Nuk e di nëse ajo është në qeveri, nuk e di nëse është në Asamble (Lëvizje); por e ndjej pak kudo. (Lëvizje e re.) Ajo ka një vesh të mirë dhe do të më dëgjojë. (Qeshin.) Kështu që unë i drejtohem partisë klerike dhe i them asaj: Ky ligj është ligji juaj. Kështu, sinqerisht, nuk ju besoj. Të edukosh do të thotë të ndërtosh. (Sensacion) Unë nuk kam besim në atë që ndërtoni ju. (Shumë mirë! shumë mirë!)

Unë nuk dua t’ju besoj mësimin e të rinjve, shpirtin e fëmijëve, zhvillimin e inteligjencave të reja që po i hapen jetës, brezave të rinj, që do të thotë e ardhmja e Francës. Unë nuk dua t’ju besoj të ardhmen e Francës, sepse ta besoj atë do të thotë t’ua dorëzoja juve. (Lëvizje.)

Nuk më mjafton që gjeneratat e reja të na pasojnë, dua të them që ata na trashëgojnë. Prandaj nuk dua dorën ose frymën tuaj mbi to. Nuk dua që ajo që është bërë nga baballarët tanë të zhbëhet nga ju! (Shumë mirë!) Pas kësaj lavdie, nuk e dua këtë turp. (Lëvizje e zgjatur.)

Ligji juaj është një ligj që ka një maskë. (Bravo!)

Ai thotë një gjë dhe do të bënte një tjetër. Është një mendim i skllavërimit që merr pamjen e lirisë. Është një konfiskim i quajtur donacion. Unë nuk e dua atë. (Duartrokitje nga e majta.)

Ky është zakoni juaj. Kur krijoni një zinxhir, ju thoni: Ja një liri ! kur bëni një parashkrim, bërtisni: Ja një amnisti! (Duartrokitje të reja.)

Ah! Unë nuk ju ngatërroj me Kishën, ashtu si nuk ngatërroj veshtullën me lisin. (Shumë mirë!) Ju jeni parazitë të Kishës, ju jeni sëmundja e Kishës. (Qeshin.)

Ignati është armiku i Jezusit. (Miratim i fortë nga e majta.) Ju nuk jeni besimtarë, por sektarë të një feje që nuk e kuptoni. Ju jeni regjisorët e shenjtërisë. Mos e përfshini Kishën në punët tuaja, në kombinimet tuaja, në strategjitë tuaja, në doktrinat tuaja, në ambiciet tuaja. Mos e thërrisni nënën tuaj për ta bërë shërbëtoren tuaj. (Ndjenjë e thellë.) Mos e mundoni me pretekstin e mësimit të politikës; mbi të gjitha, mos e identifikoni me veten tuaj. Shihni dëmin që po i bëni! Peshkopi i Langres ju tha kështu. (Qeshin.)

Shihni se si po shkatërrohet që kur u bëtë pjesë! Ju e bëni veten tuaj pak të dashur sa do të përfundoni duke e bërë që ta urrejnë! Në të vërtetë, unë po ju them (Qeshin), ajo do të bëjë shumë mirë pa ju. Lëreni të pushojë. Kur të mos jeni më atje, ne do të kthehemi tek ajo. Lëreni atë, këtë Kishë të nderuar, këtë nënë të nderuar, në vetminë e saj, në abnegimin e saj, në përulësinë e saj. E gjithë kjo përbën madhështinë e saj! Vetmia e saj do të tërheqë turmën; abnegimi i saj është fuqia e saj, përulësia e saj është madhështia e saj. (Aderim i tërë.)

Ju flisni për edukimin fetar! A e dini cili është mësimi i vërtetë fetar, ai për të cilin duhet të përulemi, ai që nuk duhet të shqetësohemi? Ajo është motra e bamirësisë pranë shtratit të atij që po vdes. Është vëllai i Mëshirës që shpengon skllavin. Është Vincent de Paul duke marrë fëmijën e gjetur (baktisur). Është peshkopi i Marsejës në mes të viktimave të murtajës. Është kryepeshkopi i Parisit që afrohet me një buzëqeshje në këtë Faubourg Saint-Antoine të mrekullueshëm, duke ngritur kryqin e tij mbi luftën civile dhe duke u shqetësuar pak për vdekjen e tij për sa kohë që ai sjell paqen. (Bravo!) Ky është mësimi i vërtetë fetar, mësimi real fetar, i thellë, efektiv dhe popullor, ai që, për fat të mirë për fenë dhe njerëzimin, i bën edhe më të krishterë sesa ju i zhbëni! (Duartrokitje të gjata nga e majta.)

Ah! ne ju njohim! ne e njohim partinë klerike. Është një parti e vjetër që ka një rekord shërbimi. (Qeshin.) Është ajo që qëndron roje në portën e ortodoksisë. (Qeshin.) Ishte ajo që i pa të vërteta këto dy gjëra të mrekullueshme, injorancën dhe gabimin. Është ajo që mbron shkencën dhe gjenialitetin për të mos kaluar përtej leximit fetar dhe që dëshiron ta fus (mbyllë) mendimin në dogmë. Të gjitha hapat që inteligjenca e Evropës ka ndërmarrë, ajo i ka marrë pavarësisht saj (partisë klerike). Historia e saj është shkruar në historinë e përparimit njerëzor, por ama është shkruar në anën e pasme. (Sensacion.) Ajo kundërshtoi gjithçka. (Qeshin.)

Është ajo që rrahu Prinelli-n pasi tha se yjet nuk do të binin. Është ajo që aplikoi Campanella-n shtatë herë në pyetjen për të pohuar se numri i botëve ishte i pafund dhe për të parë sekretin e krijimit. Është ajo që persekutoi Harvey-n pasi pohoi rrjedhën (qarkullimin) e gjakut. Nga Joshua, ajo e mbylli Galileun; nga Shën Pali, ajo burgosi Kristofor Kolombin. (Sensacion.) Të zbulosh ligjin e qiellit ishte mosbesim (tradhti); gjetja e një bote ishte herezi. (Shumë mirë! Shumë mirë!). Ishte ajo që anatemoi Paskalin në emër të fesë, Montaigne në emër të moralit, Molière në emër të moralit dhe fesë. (Shumë mirë! Shumë mirë!) Oh! po sigurisht, kushdo që të jeni, kë quani parti katolike dhe kush jeni parti klerikale, ne ju njohim. Që prej një kohe të gjatë, ndërgjegjja njerëzore është rebeluar kundër jush dhe ju ka pyetur: çfarë doni nga unë? Që prej kohësh, ju jeni përpjekur të vendosni një pengesë mbi shpirtin (mendjen) njerëzor! (Brohoritje në të majtë.)

Dhe ju doni të jeni mjeshtrat e mësimdhënies! Dhe nuk ka asnjë poet, as një shkrimtar, as një filozof, as një mendimtar që pranohet nga ju! Dhe gjithçka që është shkruar, gjetur, ëndërruar, nxjerrë, ndriçuar, imagjinuar, shpikur nga gjenitë, thesari i civilizimit, trashëgimia laike e brezave, trashëgimia e përbashkët e inteligjencës, ju e refuzoni atë! Nëse truri i njerëzimit do të ishte këtu para syve tuaj, i hapur si faqja e një libri, ju do të bënit zhgarravina (Po! Po!) Pranojeni! (Lëvizje e zgjatur.)

Më në fund, ekziston një libër, një libër që duket i tëri një burim më i lartë, një libër i cili është për universin çfarë është Kurani për Islamin, çfarë janë Vedat për Indinë, një libër që përmban gjithë mençurinë njerëzore të ndriçuar nga e gjithë mençuria hyjnore, një libër që venerimi i popujve e quan Bibla! Epo! censura juaj ka shkuar deri në këtë pikë! E padëgjuar! disa papë kanë ndaluar Biblën! Çfarë habie për mendjet e mençura, çfarë tmerri për zemrat e thjeshta, të shohin indeksin (gishtin) e Romës të vendosur në librin e Zotit! (Aderim i fortë në të majtë.)

Dhe ju kërkoni lirinë për të dhënë mësim! Këtu, le të jemi të sinqertë, le të biem dakord për lirinë që po kërkoni: është liri për të mos dhënë mësim. (Duartrokitje nga e majta. – Protestë e fortë nga e djathta.)

Ah! ju doni që t’ju japim popuj për t’i arsimuar! Shumë mirë. – Le të shohim nxënësit tuaj. Le të shohim produktet tuaja. (Qeshin.) Çfarë bëtë me Italinë? Çfarë keni bërë me Spanjën? Për shekuj me radhë ju keni mbajtur në duar, sipas gjykimit tuaj, në shkollën tuaj, nën sundimin tuaj, këto dy kombe të mëdha, të shquara midis të shquarave; çfarë keni bëre me to? (Lëvizje.)

Do t’ua them. Falë jush, Italia, emrin e së cilës askush që mendon nuk mund ta shqiptojë përveçse me një dhimbje të pashprehur birnore, Italia, kjo nënë e gjenive dhe kombeve, që ka përhapur mbi univers të gjitha mrekullitë më verbuese të poezisë dhe arteve, Italia, e cila i mësoi njerëzimit të lexojë, Italia sot nuk di të lexojë! (Ndjesi e thellë.)

Po, Italia është nga të gjitha shtetet e Evropës, ajo që ka numrin më të vogël të vendasve që dinë të lexojnë! (Ankesa në të djathtë. Zëra të dhunshëm.)

Spanja, e pajisur me madhështi, Spanja, e cila kishte marrë nga romakët civilizimin e saj të parë, nga arabët civilizimin e saj të dytë, nga Providenca, dhe përkundër jush, një botë, Amerikën, Spanja humbi, falë jush, falë badallallëkut tuaj, i cili ishte një zgjedhë degradimi dhe pakësimi (Duartrokitje në të majtë), Spanja ka humbur këtë sekret të fuqisë që ajo trashëgoi nga Romakët, këtë gjeni të arteve që ajo trashëgoi nga arabët, këtë botë që ajo kishte nga Zoti dhe në këmbim të gjithçkaje që ju e bëtë të humbasë, ajo mori nga ju Inkuizicionin (Lëvizje.).

Inkuizicioni, të cilin disa njerëz të partisë po përpiqen ta rehabilitojnë sot me një ndrojtje modeste me të cilën i nderoj. (Qetësi e gjatë në të majtë. – Ankesa në të djathtë.) Inkuizicioni, i cili dogji për së gjalli pesë milionë burra në shtyllat prej druri! (Mohimet në të djathtë). Lexoni historinë! Inkuizicioni, i cili zhvarrosi të vdekurit për t’i djegur ata si heretikë. (Është e vërtetë!) Dëshmitarët Urgel dhe Arnauld, rrëfimi i Forcalquier. Inkuizicioni, i cili shpalli fëmijët e heretikëve, deri në brezin e dytë, famëkeq dhe të paaftë për ndonjë nderim publik, kjo përveç vetëm, këto janë kushtet e gjykimeve, ata që do të denonconin babanë e tyre. (Lëvizje e gjatë). Inkuizicioni, i cili, ndërsa flas, ende mban në bibliotekën e Vatikanit dorëshkrimet e Galileos, të mbyllura dhe të vulosura nën vulën e indeksit. (Agjitacion.) Është e vërtetë që, për të ngushëlluar Spanjën për atë që i morët asaj dhe i dhuruat, ju i keni vënë nofkën: Katolikja! (Thashetheme në të djathtë.)

Ah! A e dini? Ju i keni rrëmbyer një prej burrave të saj më të mëdhenj atë britmë të dhimbshme që ju akuzon: “Unë preferoj që ajo të jetë e madhja sesa katolikja!” (Thirrje djathtas. – Ndërprerje e gjatë. – disa anëtarë i drejtohen oratorit në mënyrë të dhunshme.)

Këto janë kryeveprat tuaja! Këtë vatër që ne e quajtëm Itali, ju e keni shuar. Këtë kolos që ne e quajtëm Spanjë, ju e keni minuar atë. Njëra është hi, tjetra është rrënojë. Ja çfarë keni bërë ndaj këtyre dy popujve të mëdhenj. Çfarë doni të bëni me Francën? (Lëvizje e zgjatur.)

Ja, ju vini nga Roma: Unë ju përgëzoj. Ju keni pasur sukses të madh atje! (Të qeshura dhe bravo në të majtë.) Sapo keni gozhduar (vrarë me bajonetë) popullin romak; tani ju doni të gozhdoni popullin francez. E kuptoj: kjo është edhe më e bukur, kjo mund të tentohet; vetëm, kini kujdes, është e vështirë, sepse ai është një luan krejtësisht i gjallë. (Agjitacion.)

Kë fajësoni? Unë do t’ju them: ju fajësoni arsyen njerëzore. Pse? Sepse ajo e bën ditën. (Po! Po! – Jo! Jo!)

Po, doni të ju tregoj se çfarë ju shqetëson? Është kjo sasi e madhe e dritës së lirë që Franca ka dhënë për tre shekuj, një dritë me plot logjikë, një dritë sot më e ndritshme se kurrë, dritë e cila e bën kombin francez komb ndriçues, në një mënyrë të tillë që ne mund të shohim qartësinë e Francës në fytyrën e të gjithë popujve të universit. (Sensacion.) Epo, kjo qartësi e Francës, kjo dritë e lirë, kjo dritë e drejtpërdrejtë, kjo dritë e cila nuk vjen nga Roma, e cila vjen nga Zoti, kjo është ajo që ju doni të shuani! (Është e vërtetë !) Kjo është ajo që ne duam të ruajmë! (Po! Po! – Bravo në të majtë.)

Unë e hedh poshtë ligjin tuaj. Unë e refuzoj atë sepse konfiskon arsimin fillor, sepse degradon arsimin e mesëm, sepse ul nivelin e shkencës, sepse e zvogëlon vendin tim. (Sensacion.)

Unë e refuzoj atë, sepse unë jam një nga ata që kam një dhimbje zemre dhe një skuqje të ballit sa herë që Franca pëson, nga çfarëdo shkaku, çfarëdo qoftë, një zvogëlim, qoftë ky një zvogëlim i territorit, si nga traktatet e vitit 1815, ose një zvogëlim i madhështisë intelektuale si me ligjin tuaj! (Duartrokitje të forta nga e majta.)

Zotërinj, para se të përfundoj, më lejoni t’i drejtohem këtu, nga maja e tribunës, partisë klerike, partisë e cila po na pushton (dëgjoni! dëgjoni!), një këshillë serioze. (Thashethemet në të djathtë.)

Nuk është aftësia që i mungon. Kur rrethanat e ndihmojnë, ajo është e fortë, shumë e fortë, tepër e fortë! (Lëvizje.) Ajo e njeh artin e mbajtjes së një kombi në një gjendje të përzier dhe të vajtueshme që nuk është vdekja, por që nuk është më jeta. (Është e vërtetë!) Ajo e quan këtë qeverisje. (Të qeshura.)

Është qeverisja nëpërmjet letargjisë. (Qeshin.) Por të ketë kujdes, asgjë si kjo nuk i përshtatet Francës. Është një lojë e dyshimtë që ta lënë të shikojë, vetëm pak, këtë Francë, idealin në vijim: sakristia sovrane, liria e tradhtuar, inteligjenca e pushtuar dhe e lidhur, libra të shqyer, predikimi që zëvendëson shtypin, nata me shpirtrat e mbuluar nga hija e rrobave të priftërinjve dhe gjenitë të nënshtuar nga kishtarët! (Brohoritje në të majtë.)

Është e vërtetë, partia klerike është e shkathët; por kjo nuk e pengon atë të jetë naive. (Qeshje.) Çfarë! ajo ka frikë nga socializmi! Çfarë! e sheh baticën duke u ngritur, thotë ajo, dhe e kundërshton, ndaj kësaj batice në rritje, nuk e di çfarë pengese të hapur! Ajo e sheh baticën duke u ngritur dhe imagjinon se shoqëria do të shpëtohet sepse ajo do të ketë kombinuar, për ta mbrojtur atë, hipokrizitë shoqërore me rezistencë materiale dhe se do të ketë vendosur një jezuit kudo që nuk ka xhandar! (Të qeshura dhe duartrokitje.) Sa keq!

E përsëris, le të ketë kujdes, shekulli i nëntëmbëdhjetë është kundër saj; le të mos jetë kokëfortë, le të heqë dorë nga zotërimi i kësaj epoke të madhe plot me instinkte të thella dhe të reja, përndryshe ajo vetëm do të ketë sukses në zemërimin e saj, ajo do të zhvillojë pa mend anën e frikshme të kohës sonë dhe do të nxjerrë përfundime të tmerrshme. Po, me këtë sistem që nxjerr, unë insistoj, edukimin e sakristisë dhe qeverinë e rrëfyesit! …

(Ndërprerje e gjatë. Thirrjet: Rend! Disa anëtarë të djathtë ngrihen në këmbë. Z. President dhe Z. Victor Hugo shkëmbejnë një bisedë e cila nuk na arrin. Zhurmë e madhe.)

Oratori fillon sërish, duke u kthyer djathtas: Zotërinj, ju thoni se e doni shumë lirinë e arsimimit; përpiquni të dëshironi pak lirinë e tribunës. (Qeshin. Zhurma qetësohet.) Oratori vazhdon: Me këto doktrina që një logjikë jo fleksibël dhe fatale përfshin pavarësisht nga vetë njerëzit dhe e frytshme për të keqen, me këto doktrina të cilat janë të tmerrshme kur i shikojmë në histori!… (Thirrje të reja: rend!)

Oratori duke u ndalur : Zotërinj, partia klerike, ju thashë, po na pushton. Unë e luftoj atë, dhe ndërsa kjo parti del përpara me ligjin në dorë, është e drejta ime si ligjvënës ta shqyrtoj këtë ligj dhe ta shqyrtoj këtë parti. Ju nuk do të më ndaloni ta bëj atë! (Shumë mirë!) Unë vazhdoj:

Po, me këtë sistem, këtë doktrinë dhe këtë histori, le ta dijë partia klerike, kudo që të jetë, ajo do të sjellë revolucione; kudo, për të shmangur Torquemada-n, ne do ta hedhim veten te Robespierre. (Sensacion.) Kjo është ajo që e bën partinë e cila e quan veten Partia Katolike një rrezik serioz publik. Dhe ata që, si unë, gjithashtu dyshojnë për kombet përmbysjen anarkike dhe relaksimin priftëror, ngrenë britmën e alarmit ndërsa ne mendojmë për të! (Thashethemet në të djathtë.)

Ju po më ndërprisni. Britmat dhe pëshpëritjet më mbulojnë zërin. Zotërinj, unë flas me ju, jo si agjitator, por si njeri i ndershëm! (Dëgjoni! Dëgjoni!) Ah, zotërinj, a do të isha dyshues ndaj jush, rastësisht?

Britma në të djathtë. – Po ! Po !

Victor Hugo. – Çfarë! Jam i dyshuar! Ju thoni kështu?

Britma në të djathtë. – Po! Po!

(Zhurmë e papërshkrueshme. Një pjesë e të djathtës ngrihet dhe i thërret oratorit, i cili qëndron stoik në tribunë.)

Epo mirë! në këtë pikë, ne duhet të shpjegohemi. (Heshtja rivendoset.) Në një farë mënyre, është një fakt personal. Mendoj se do të dëgjoni një shpjegim që e keni provokuar vetë. Ah! Jam i dyshuar! Dhe për çfarë? Jam i dyshuar! Por vitin e kaluar unë mbroja po këtu rendin në rrezik, siç mbroj sot lirinë e kërcënuar! siç do ta mbroj rendin nesër, nëse rreziku vjen nga kjo anë. (Lëvizje.)

Jam i dyshuar! Por a isha i dyshuar (fajtor) për ju kur isha duke përmbushur mandatin tim si përfaqësues i Parisit, duke parandaluar gjakderdhjen në barrikadat e qershorit? (Bravo në të majtë. Britma të reja, në të djathtë. Zhurma fillon përsëri.)

Oratori vazhdon sërish:

Epo mirë! ju nuk dëshironi të dëgjoni një zë që mbron vendosmërisht lirinë! Nëse jam fajtor (i dyshuar) ndaj jush, po ashtu jeni edhe ju. Mes nesh vendi do të gjykojë! (Shumë mirë! shumë mirë!)

Zotërinj, një fjalë të fundit. Unë jam ndoshta një nga ata që kanë pasur fatin t’i ofrojnë çështjes së rendit, në kohë të vështira, në të kaluarën e afërt, disa shërbime të errëta. Këto shërbime, mund t’i kemi harruar: nuk po i kujtoj sërish. Por ndërsa flas, unë kam të drejtë të mbështetem në to. (Jo! Jo! – Po! Po!)

Epo mirë! duke u mbështetur në këtë të kaluar, unë deklaroj, sipas bindjes time, ajo që Franca ka nevojë është rendi, por rendi i gjallë, që është progresi; është rregulli që rezulton nga rritja normale, paqësore, natyrore e popullit; është rendi që u bë në të njëjtën kohë në fakte dhe në ide nga rrezatimi i plotë i inteligjencës kombëtare. Kjo është krejt e kundërta e ligjit tuaj! (Aderim i fortë në të majtë.)

Unë jam një nga ata që dua për këtë vend fisnik lirinë dhe jo shtypjen, rritjen e vazhdueshme dhe jo pakësimin, fuqinë dhe jo robërinë, madhështinë dhe jo boshllëkun! (Bravo! Në të majtë.) Cilat janë këto ligje që ju na i sillni! Çfarë bëni ju qeveritarë, ju ligjvënës, a doni të ndaleni! ju doni ta ndaloni Francën! Ju dëshironi të shtypni mendimin njerëzor, të fikni pishtarin hyjnor, të materializoni shpirtin (mendjen)! (Po! Po! – Jo! Jo!) Por ama nuk i shihni vetë elementët e kohës në të cilën ndodheni! Por, pra, ju jeni në shekullin tuaj si të huaj! (Sensacion i thellë.)

Çfarë! Pikërisht, në këtë shekull, në këtë shekull të madh të risive, ngjarjeve, zbulimeve, pushtimeve, që ju ëndërroni palëvizshmërinë! (Shumë mirë!) Po në shekullin e shpresës, ju shpallni dëshpërimin! (Bravo !) Çfarë! ju hidhni përtokë, si burra të lodhur, lavdinë, mendimin, inteligjencën, progresin, të ardhmen dhe thoni: mjafton! le të mos shkojmë më tej; le te ndalemi! (Mohime në të djathtë.) Por ju nuk e shihni pra që gjithçka po shkon, po vjen, lëviz, rritet, transformohet dhe ripërtërihet vetvetiu rreth jush, mbi ju, poshtë jush! (Lëvizje.)

Ah! ju doni të ndaloni dhe të na ndaloni! Epo mirë! Ju përsëris me dhimbje të thellë, unë që urrej katastrofat dhe shembjet, ju paralajmëroj me vdekjen në shpirt (qeshin djathtas), ju nuk doni përparimin? atëherë, ju do të keni revolucione! (Agjitacion i thellë.) Njerëzve aq të pavetëdijshëm që thonë : njerëzimi nuk do të ecë, Zoti përgjigjet me tokën që dridhet! (Duartrokitje të gjata nga e majta.)

Oratori, duke zbritur nga foltorja (tribuna), është i rrethuar nga një turmë anëtarësh që e urojnë atë. Asambleja u shpërnda me një emocion të fortë. DITA