Tommy Norris, një personazh i filmit “Landman” i luajtur nga Billy Bob Thornton, është një ekspert i industrisë së naftës, me një jetë personale të ndërlikuar.
Sipas tij, çmimi ideal për një fuçi nafte është 78 dollarë. Në këtë nivel, prodhuesit kanë fitime të mjaftueshme për kërkime gjeologjike, ndërsa konsumatorët nuk përballen me ndryshime të mëdha në çmime.
Sot, çmimi i naftës Brent, tregu global i referencës, është rreth 65 dollarë, më i ulët se niveli ideal i Norris dhe gjithashtu shumë i paqëndrueshëm, duke u luhatur ndjeshëm javët e fundit për shkak të tensioneve në Lindjen e Mesme.
Shumica e industrive përballen me tendenca afatgjata të çmimeve.
Për shembull, industria e produkteve elektronike për konsum personal ka bërë përparime teknologjike, duke e bërë atë më të lirë në terma realë për dekada.
Në shërbimet që kërkojnë shumë punë, si arsimi dhe shëndetësia, çmimet kanë tendencë të rriten për shkak të fenomenit të njohur si “sëmundja e kostove të Baumolit”, tendenca e presionit të pagave për t’u rritur në përputhje me rritjen e të ardhurave në gjithë ekonominë.
Ndryshe nga këto, mallrat fizike si produktet bujqësore, energjia dhe metalet nuk ndjekin një trend të qartë afatgjatë. Ato kanë një tendencë problematike: gjatë periudhave të mirëqenies së madhe, prodhimi tejkalon kërkesën ideale, ndërsa gjatë krizave bie shumë poshtë saj.
Ky efekt është i rëndësishëm, sepse mallrat janë pjesë thelbësore e pothuajse çdo produkti, që nga raketat e tenisit deri te produktet kozmetike dhe pajisjet mjekësore.
Tronditjet e fundit në çmimin e naftës të shkaktuara nga lufta janë të njohura për ekspertët e industrisë.
Sipas një studimi të Bankës Botërore, këto luhatje janë bërë më të shpeshta dhe më të ashpra në vitet e fundit. Ciklet e sotme të luhatjeve janë më të shkurtra dhe më ekstreme se më parë.
Arsyeja kryesore e ndryshimit është se më parë ciklet e mallrave kontrolloheshin kryesisht nga oferta. Prodhimi kërkon kohë të gjatë dhe shumë kapital.
Një platformë detare për nxjerrjen e naftës kërkon vite për t’u ndërtuar, ndërsa nxjerrja e naftës nga depozitat shkëmbore kërkon muaj të tërë.
Nga zbulimi deri në nxjerrje kalojnë 10 deri në 20 vjet. Kjo do të thotë se oferta nuk mund të reagojë shpejt ndaj ndryshimeve të çmimit, duke shkaktuar investime të tepërta në periudha të zhvillimit dhe mbingarkesë gjatë krizave.
Gjithashtu, dinamikat e inventarit ndikojnë në natyrën ciklike të mallrave. Shpesh, ruajtja e mallrave është e shtrenjtë, dhe disa produkte bujqësore janë të paqëndrueshme.
Rezervat e ulëta do të thonë që edhe ekuilibrat afatshkurtër midis ofertës dhe kërkesës mund të shkaktojnë ndryshime të mëdha në çmime.
Spekulimi financiar gjithashtu intensifikon këto luhatje. Në mënyrë më të përgjithshme, kërkesa për mallra është e lidhur ngushtë me ciklin global ekonomik dhe gjithmonë ekziston rreziku i një lufte të re.
Studiuesit e Bankës Botërore përdorën një algoritëm për të identifikuar pika kthimi në çmimet e 27 mallrave nga viti 1970 deri në 2024. Mesatarisht, secili mall pësoi rreth 14 kthesa në 50 vitet e fundit.
Krizat zgjatën mesatarisht më pak se 4.5 vjet, ndërsa periudhat e mirëqenies rreth 3 vjet. Edhe pse krizat zgjatën më shumë, luhatjet e çmimeve në periudhat pozitive dhe negative ishin afërsisht të barabarta në madhësi.
Rreth dy të tretat e kohës, mallrat kalonin në faza ciklike të përbashkëta, duke reflektuar ndikimin e ciklit global ekonomik.
Metalet industriale dhe energjia kishin një korrelacion të fortë, ndërsa mallrat bujqësore lëviznin më shumë në mënyrë të pavarur, për shkak të faktorëve lokalë si moti dhe sëmundjet.
Nga viti 1970 deri në 1985, ciklet kontrolloheshin kryesisht nga tronditjet e ofertës, sidomos në energji.
Më pas, në periudhën 1986-2001, tregjet u bënë më të qëndrueshme, falë përparimeve teknologjike dhe liberalizimit të tregtisë globale.
Por që nga vitet 2000, paqëndrueshmëria nisi të rritet sërish, dhe nga viti 2020 u intensifikua ndjeshëm.
Tani periudhat e mirëqenies zgjatin mesatarisht 24 muaj, dhe krizat vetëm 23 muaj. Cikli është përgjysmuar, nga 90 muaj në 45 muaj. Banka Botërore e quan këtë një regjim të ri të tregut të mallrave.
Ky ndryshim është shkaktuar pjesërisht nga ngjarje si pandemia e Covid-19, pushtimi i Ukrainës nga Rusia dhe ndryshimet e politikave monetare gjatë pesë viteve të fundit.
Por edhe ndryshimet strukturore afatgjata luajnë rol të rëndësishëm. Kalimi global drejt energjive të gjelbra ka rritur kërkesën për minerale kritike si nikeli dhe litiumi.
Në të njëjtën kohë, moti ekstrem i shpeshtë rrit rreziqet në ofertë, sidomos në bujqësi. Fragmentimi i ekonomisë globale dhe barrierat tregtare kanë ndikuar negativisht në tregtinë e mallrave.
Prodhimi i përqendruar dhe mungesa e diversifikimit në zinxhirët e furnizimit i bëjnë këto tregje shumë të ndjeshme ndaj masave proteksioniste.
Momenti kritik
Kjo situatë ka pasoja të rëndësishme për qeveritë në mbarë botën.
Sipas Bankës Botërore, dy të tretat e ekonomive në zhvillim dhe tregjet në zhvillim varen në masë të konsiderueshme nga eksportet, të ardhurat fiskale dhe aktiviteti ekonomik i mallrave.
Një cikël më i paqëndrueshëm i çmimeve përbën sfidë serioze për politikat ekonomike të këtyre vendeve, duke ulur mundësitë për të arritur rritje të qëndrueshme.
Kjo është gjithashtu një sfidë për bankierët qendrorë në vendet e pasura. Historikisht, ata kanë “parë përtej” luhatjeve të çmimeve të shkaktuara nga mallrat, duke u fokusuar më shumë në treguesit kryesorë të inflacionit, që zakonisht përjashtojnë energjinë dhe ushqimet.
Kjo strategji kishte kuptim, pasi deri në vitin 2020, periudhat e rritjeve dhe uljeve të çmimeve ishin të barabarta në madhësi.
Por nëse tani rritjet janë më të mëdha se uljet, situata bëhet shumë më komplekse.
Zemërimi i Tommy Norris dhe homologëve të tij në botën reale është i kuptueshëm.
Ndryshimi në dinamikën e tregut të mallrave do të thotë se çmimi i naftës do të qëndrojë edhe më pak kohë në nivelin ideal./The Economist
