Emra të njohur dhe idealistë pa fund të kohës. Me një fjalë këta ishin intelektualët ëndërrimtarë të ABC-së. Si atëherë, na duket se i dëgjojmë si zihen dhe debatojnë për idetë, traktatet dhe fjalët për një Botë e Re. Ky është peisazhi që sundon kokat e burrave, të cilët një ditë të vitit 1936 do të kërkonin krijimin e ABC-së. Leja i ishte marrë qeverisë së atëhershme liberale të Shkëlqesisë së tij Mehdi Frashëri, për një periodik kulturor të përdyjavshëm, por duket se energjia e djemve do të kanalizohet gjetkë. Do të shfrynin që në fillim. Dhe, në fakt, nuk kishte se si të ndodhte ndryshe: Tajar Zavalani bën artikullin programatik, ndërsa Dhimitër Shuteriqi dhe Shefqet Musaraj do i përgjigjen me pathos iniciativës së Asim Vokshit dhe Demir Godellit për krijimin e revistës…Por nuk mjafton. Shumë të tjerë fshihen… Branko Merxhani shkruan një artikull për Rininë dhe më pas tkurret, ndërsa Migjeni i brishtë, një nuhatës i mprehtë i kohës bën shenjë për kujdes…”Do të bashkëpunoj, por pak më vonë”,- u bënë ai me dije djemve, që janë të marrosur pas ideve të majta…Numri i parë i kalon parashikimet dhe shitet pothuaj i gjithi.
Në këtë atmosfere, energjia e Petro Markos, që merr përsipër Drejtorin Teknik, shkon dhe më tej. Ai del gati me aksion në numrin e dytë me një titull-thirrje “Urrah përmbi Tiranë”….Kuptohet, ëndrra këtu duhet që të ketë fundin. Numri bllokohet, ndërsa djemtë rrezikojnë deri burgun. Petro Marko arrestohet dhe lirohet falë mirëkuptimit të Frashërit… B.an
Ah, kjo Shqipëria e viteve ’30
Ben Andoni
Eshtë bërë si një liman i vërtetë Shqipëria e viteve ’30. Kushdo, që do të përmendë paraluftën, patjetër do të ankorohet atje, tek mendimet dhe idetë e intelektualëve të këtyre viteve. Askush nuk i shpëton dot grishjes për t’i takuar ata me mëndje. Janë shumë syresh të ardhur nga Bota dhe formime të ndryshme, që mundohen të sjellin përvojat dhe kulturën e vendeve nga vinë. Qëndra është patjetër “Kursali”, një vend i zhdukur bashkë me ecjen e Shqipërisë komuniste- ku dallon të gjithë veshjet mondane të kohës, që mbahen nga të zotët me vend ose pa vend…Jo shumë larg gjendet dhe “Bella Venezia”. Në një cep të “Kursalit”, të patrazuar, gjen përditë Branko Merxhanin ulur me racionin e tij të përditshëm: një gotë me një meze modeste. Pak më tej është edhe Vangjel Koça, fati i të cilit do të mbyllej tragjikisht me mbytjen e një anije në Shqipërinë fashiste. Në këtë qerthull gëlojnë dhe organet më prestigjioze shqiptare të Kohës. Branko Merxhani mundohet me “Përpjekjen shqiptare”. Tajar Zavalani i kundërvihet me “Botën e Re”. Lumo Skëndo pak më i menjanuar bën diskurset e tij me forcën për të shmangur cenin. Ismet Totua boton broshurën e njohur “Grindje me klerin katolik” dhe nuk mjaftohet me kaq, por përkthen e përkthen pa fund. Ndërsa, Nebil Çika, jo me forcën e të parëve, por gjithsesi interesant dallohet si publicist. Nga Shkodra, si nga një Musandër e tejvjetër- përhapet aroma e rëndë e “LEKA-s” së Patër Anton Harapit, ndërsa Ernest Koliqi përkthen korifejtë italianë. Në shtresat intelektualë, qarkullon Shopenhaueri, Bergson, Niçe, Frojdi. Migjeni, ende pa zërin e mëvonshëm, që mezi arrin të botojë diçka- mundohet që të orientohet në këtë zjarr, por gjithmonë mbetet i druajtur… Nuk ka faj, qyteti i tij të tremb me peshën e kulturës dhe njerëzve të tipit “Hylli i Dritës” së françeskanëve…Në këtë mjedis, Eqerem Çabej boton artikullin e tij të parë për gjuhën, ndërsa një grup djemsh të talentuar me Petro Markon tentojnë të bëjnë një organ ndryshe. ABC-ja e tyre mposhtet në numrin e dytë….Dhe, bashkë me ta dhe besimi i Mehdi Frashërit për të rinjtë…”Djema, Shqipëria nuk bëhet vetëm duke sharë, por duke thënë që dhe duhet të punojmë”, u thotë plaku i njohur i politikës shqiptare.
Këta ishin njerëzit që u mbiquajtën thjesht intelektualet e viteve ’30 ose Njerëzit e Neo-shqiptarizmës. “Fjalimi i Metodës” përkthyer nga Vangjel Koça dhe botuar nga revista “Përpjekja Shqiptare” në kuadër të 300 vjetorit të Dekartes, do të shënonte një nga fillesat e kësaj filozofie, që do të zbardhte fare pak qiellin vazhdimisht gri te kultures shqiptare. “Periudha e sotme e jetës shqiptare ka më tepër nevojë për të menduar, për të arsyetuar dhe të zhduk efektet e një instikti të verbër, që nuk del nga drita e mëndjes, po nga një dilektantizëm mendor dhe një egoizëm i ulët”, na vjen me zërin e tij Branko Merxhani, sikur i flet të gjithë kohëve ku jetojnë shqiptarët.
Si u botua revista “ABC”
Ishte ideja e Demir Godellit dhe Asim Vokshit për të botuar këtë revistë. Branko Merxhani shkruan artikullin për rininë ndërsa Tajar Zavalani shkruan artikullin programatik. Numri i parë shitet me të 10.000 kopjet e tij. Por vrulli i djemve bie pak erë heretizëm për kohën dhe…ky përcakton dhe fatin e numrit të dytë, që do t’i thotë fund ëndrrës për ABC-në e viteve ‘30
Nga Petro Marko
Ideja ishte e Asimit dhe e Demirit. “Të botojmë një revistë”. Këtë ide e pranuan edhe shumë shokë të tjerë, sidomos Skënder Rusi, Zef Mala, Vasil Shanto, Vasil Kushi, Reshat Këlliçi, të cilët më vonë u bënë edhe si kolegjium i redaksisë. Të tjerët, që pretendojnë të kenë qenë në këtë nismë dhe në këtë kolegjium (këtu nuk po përmend emra), as që e dinin se ku qe redaksia e “ABC”-së dhe as që i pamë ndonjëherë. E vërteta është se unë u kërkova të gjithëve bashkëpunim, por thirrjes sonë iu përgjigjën menjëherë vetëm Dhimitër Shuteriqi dhe Shevqet Musaraj. Të tjerët nuk na dërguan asnjë shkrim për numrin e parë.
Kryeartikulli u shkrua nga të gjithë (Asim Vokshi, Vasil Shanto, Reshat Këlliçi, Vasil Kushi, Skënder Rusi), por më në fund u vendos që ta kopjonte në gjuhën e mesme Reshat Këlliçi. Artikullin programatik e shkroi Tajar Zavalani, me pseudonimin ZAKS. Artikullin për rininë e shkroi Branko Merxhani. Një artikull problematik ekonomiko-shoqëror e shkroi Bedri Pejani, me pseudonimin “Sos”.
Të hollat i mblodhi Asimi, nga grupi i oficerëve që kishin rroga të mira dhe ndihmonin kurdoherë. Shtypshkronjën e gjeti Asimi. Ishte shtypshkronja e vogël “Ora”, ku botohej dhe organi i Komunitetit Mysliman. Numri i parë doli në shkurt me tirazh 10.000 copë. Ishte tirazhi më i madh që ishte parë gjer atëherë. Revista u shit menjëherë. Në Kuçovë dërguam 3000 copë dhe Rexhep Luga, që punonte aty në postë, na dërgoi të hollat dhe kërkesa për të shkruar artikuj për punëtorët e Kuçovës, që ishte qendra më e madhe e punëtorëve…
Migjeni na shkroi një letër të gjatë, ku na këshillonte që të mos nxitoheshim e të mos i binim murit me kokë. Ai do të bashkëpunonte me revistën, por ne duhej të kishim shumë kujdes e të mos linim rast për masa administrative nga ana e qeverisë. Ne ishim për zhurmën, alarmin, paçka se revista mund të mbyllej. Na kishin thënë disa herë shokët se duhej ta shfrytëzonim këtë rast të “shtypit të lirë”, që la përkohësisht qeveria liberale e Mehdi Frashërit. Mua më caktuan si drejtor politik dhe unë iu drejtova qeverisë për lejen e botimit të një reviste artistiko-kulturore…
Përveç Migjenit, edhe Branko Merxhani, me të cilin bashkëjetoja në një dhomë, nuk e pëlqeu vrullin tonë. Ai ishte i mendimit që ne të merreshim më shumë me art e kulturë për popullin, sesa me ngritje problemesh themelore për jetën dhe shoqërinë tonë. Prandaj nuk na dha ndonjë shkrim tjetër për numrin e dytë të revistës. Më kujtohen fjalët e tij: “Keni një revistë në dorë. Mbajeni që të hani bukë ti, Asimi, Demiri e te tjerë. Po me një kusht: mos shkaktoni zemërimin e qeverisë. Ju kërkuat leje për një revistë artistiko-kulturore dhe e kthyet në manifest politik revolucionar! Kush t’i lejon këto, more Petro! Ju ende nuk e keni kuptuar mirë politikën e Zogut! Ai është i mprehtë dhe kërkon të mbretërojë i qetë dhe jo me andralla. Edhe ju e pësuat si Fan Noli! Dale, more djema! Mos u nxitoni, se Zogu nuk lejon propagandimin e hapur të komunizmit dhe të revolucionit”.
Megjithatë, numri i dytë qe edhe më revolucionar. E dërguam në shtyp. Unë shkrova kryeartikullin “Urra, mbi Tiranë”, ku thosha se të gjithë duhej të vinin në Tiranë, se vetëm në Tiranë kishte bukë, kishte jetë. Kisha shkruar dhe një artikull për punëtorët e Kuçovës: “Bajrami në Kuçovë”, ku tregoja jetën e mjerë të punëtorëve të Kuçovës, që banonin në kasolle të bëra me karton dhe thasë çimentoje.
Numri i dytë mbaroi së shtypuri dhe unë me Asimin po e paketonim në shtypshkronjën e vogël ”Ora”, kur na erdhën dhjetë xhandarë, me në krye kapitenin Zef Prenushi, të cilin e njihte mirë Asimi. Ai na tregoi shkresën: “Drejtori i revistës, Petro Marko, të arrestohet dhe revista të digjet!”. Ai qeshte dhe, kur hapi revistën e nisi ta shfletonte, theksonte me zë: “Bobo, ç’paska këtu! More Asim (i tha me zë të ulët), merr ca kopje dhe nxirri shpejt, se do ta djegim këtu në oborr”.
I ndihmuar nga një radhitës, Asimi nxori nja pesëqind kopje që qarkulluan më vonë ilegalisht. Mua më lidhën dhe më shpunë drejt e te ministri i Punëve të Brendshme, Zoti Ethem Toto. Sapo hyra i lidhur në zyrën e tij, ai u ngrit më këmbë dhe i egërsuar më thirri:
– Jo ti, po 3000 Leninë të jenë në Shqipëri, nuk e bëjnë dot komunizmin! Aq sa bëhet limoni në Peshkopi, aq bëhet dhe komunizmi në Shqipëri. Unë e kam lexuar dhe e lexoj “Kapitalin” e Marksit, por komunizmi është për vendet e zhvilluara, me industri të madhe, ku ka miliona punëtorë dhe jo këtu, ku popullin jeton në mizerie.
– Pastaj e uli zërin dhe, duke më shikuar në sy, më tha:
– Agjent i Moskës! Na gënjeve, prandaj ta dhamë edhe lejen e revistës. Çt’i bëj tim vëllai, që ka besim te ju!
Unë iu afrova dhe e vendosa këmbën mbi tryezë. Këpuca ishte grisur, dukeshin gishtërinjtë e këmbës…
– Po të isha agjent, si thoni ju, do të kisha edhe këpucë! Unë jam agjent i atyre që janë si unë, këmbëzbathur, kurse ti, që je këtu, në këtë kolltuk, je agjent i Romës. Moska nuk ka nevojë për agjentë!”.
– Hiqe këmbën! më thirri.
Unë nuk e hiqja. Atëherë ai më shtyu dhe rashë në dysheme i lidhur. Në atë çast hyri brenda Ismeti, vëllai i tij dhe i bërtiti:
– Ç’bën kështu, more i marrë! – dhe m’u afrua e më ngriti. – Hiqja zinxhirin nga duart! – bërtiste Ismeti, dhe më mbante pranë. Erdhi xhandari dhe më hoqi prangat…
Atëherë ministri iu kthye të vëllait, Ismetit:
– Pa shiko se çfarë reviste kanë nxjerrë! Revistë bolshevike! – dhe tundte numrin e dytë të “ABC”-së, që mbante në duar. – Këta na kërkuan leje për një revistë kulturore, ashtu siç më the dhe ti, por përfituan, ia bënë fora. Po lejohet kjo? I lejon Lartmadhëria e tij këto botime bolshevike?
Më shpunë në zyrat e policisë, andej nga Rruga e Dibrës. Më mbajtën gjithë natën. Të nesërmen në orën 10.00 më çuan në Kryeministri. Më futën në sallën e pritjes. Qëndroja më këmbë. Hyri Mehdi Frashëri, kryeministri, i cili, sapo më pa të lidhur, urdhëroi menjëherë të më hiqeshin prangat. Më tha të ulesha në një kolltuk shumë të rehatshëm. Edhe ai u ul pranë meje. Më hodhi dorën në qafë dhe pak a shumë më tha këto:
– Edhe unë jam persekutuar për tridhjetë vjet e ca, por nuk jam mërzitur!
– Po ju, nga kush jeni persekutuar? – i thashë.
Ai qeshi me të madhe:
– Nga kush persekutohet njeriu i ndershëm, ë? Ti je i ri. Mos u mërzit, dhe pa dëgjomë pakëz! – e më shikonte në sy. Ishte një burrë simpatik, që, sipas meje, nuk i bënte keq as mizës. – Ne e dimë që jemi populli më i varfër i Evropës. Por pa më thuaj pakëz, si rrojmë? Kemi një dhi, kemi një dele, një lopë, një pulë, një copë arë, hamë ndonjë kukurec, ndonjë kokë të pjekur, bëjmë përshesh me dhallë e me kos. Diçka hamë, prandaj dhe jemi gjallë, apo jo? Po ju, me shkrimet që bëni, na nxitë fare! S’kemi e s’kemi. Po, s’kemi mend në kokë! Nuk punojmë, nuk dimë të punojmë, jemi dembelë, presim nga Perëndia. Nuk dimë, jemi një popull injorant. S’themi të mos shkruani, por shkruani që jemi dembelë, që duhet të punojmë, të shtojmë bagëtinë, të shtojmë ugaret, të shtojmë pemët, të lëvizim, ta bëjmë tokën pjellore. Kemi një tokë të mirë. Apo jo? Ja, këto shkruani, more bir! Të zgjohet fshatari! Por fshatari nuk di të lexojë fare! Ç’të shkruani! Mos e bëni edhe ju si një katundar që qahej e thoshte: “S’kam gjë prej gjëje, po më vdes fëmija për bukë!”. Por ai kishte një lopë, kishte dhjetë dhi, kishte pula, kishte me se të rronte, po ama përditë avazin e Mukës: s’kam asgjë, po vdes nga uria. Ndillte të keqen. I ngordhi lopa. I ngordhën dhitë, i ngordhën dhe pulat. Aman more djalë, mos na ndillni zi, se diçka kemi. Duhet të lëvizim e të punojmë, të çalltisim, të jemi më të gjallë dhe jo të ndjellim babëzinë. Ju, si të rinj me kulturë, që e doni popullin, mësojeni popullin të jetë më i gjallë.
Ai fliste shumë dhe mendimet i ilustronte me fjalë të urta të popullit. Pastaj më mori për krahu dhe më futi në kabinetin e tij, ku ishin mbledhur gjithë ministrat, këshilli ministror. Me dorën e tij në qafën time, ai, sapo u fut, tha:
– Ja ku e kemi! Shiheni! Ç’t’i bëjmë, ta varim? – dhe buzëqeshi.
Nuk i vura re fytyrat e të tjerëve. Shikoja fytyrën e Et’hem Totos. Ai u ngrit e tha:
– Do ta gjykojë gjyqi politik! Ka shkelur ligjet tona. Kemi ligje në fuqi. Tani jemi mbledhur këtu t’i heqim lejen e revistës. Unë ju propozoj që lejen t’ia heqim, se ka shkelur ligjet. Ka botuar një revistë revolucionare. Ja se ku është lutja që ka bërë për lejen. (E lexoi lutjen ku kërkoja leje për një revistë artistiko-kulturore). Pra, revista që nxori ky, nuk është artistiko-kulturore, po revolucionare. Kërkoj nga ju të gjithë që t’i hiqet leja.
U pranua unanimisht heqja e lejes.
– Tani ne s’kemi punë më me të. Punë ka gjykata politike! – përfundoi Ethem Totoja, që ishte më këmbë.
Pas një ore më çuan në gjyqin politik. Aty gjeta dhe Asimin, në bankën e të akuzuarit. Më buzëqeshi dhe me këtë deshi të thoshte: “Mos çaj kokën”.
Prokurori: Kiço Bisha.
Kryetari i gjyqit: Bilal Nivica…
Pyetjet që më bënin, ishin që të dinin se cilët fshiheshin pas pseudonimeve. U përgjigjesha se, përderisa isha përgjegjës politik i revistës, pranoja se të gjitha shkrimet ishin të miat. Më pyetën nëse kishte shkruar Asimi. Ua përsërita:
– E marr unë përgjegjësinë për të gjitha shkrimet që janë botuar pa emër ose me pseudonime!
Gjyqi nuk zgjati shumë.
Vendimi: Internim në Porto Palermo, gjashtë muaj.
Kështu u mbyll historia e revistës sonë “ABC”.
Pas Çlirimit, numrin 2, që u ndalua, ma dha Ali Bakiu, që e kishte fshehur, ose, më saktë, ma dha kur i shkova në shtëpi, ku gjeta dhe Gogo Nushin. Aliu aso kohe ishte kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës. E njihja nga Demiri dhe Asimi. Ai na ruante shume shkresa dhe shtypin ilegalqë vinte nga jashtë. Atij i dhashë dhe disa fotografi që i bëra në Korçë, gra që demonstronin para prefekturës dhe xhandarë që i shtynin me bajoneta. Ishin të mira dhe u botuan disa herë me raste përkujtimesh të demonstratave. Aliu doli në kopsht, gërmoi me kazmë dhe nxori një tub të vogël prej llamarine. E hapi dhe nxori numrin 2 të “ABC”-së. E kam ruajtur, – më tha…
