Prestigjozja “New York Times” i ka kushtuar një reportazh kryeqytetit shqiptar, Tiranës, duke dëshmuar një pjesë të transformimit historik të kryeqytetit, por edhe duke sugjeruar destinacione tërheqëse për t’u vizituar.
Më poshtë vijon reportazhi i New York Times:
Tiranën, kryeqytetin e Shqipërisë filloni ta kuptoni sapo përpiqeni të kaloni rrugën kryesore të qytetit, të cilën vendasit thjesht e quanë Bulevard. Ka kalime me vija të bardha dhe makinat ndalen nëse duhet, por është heroizëm i vërtetë që ngjan me hedhjen nga skena, kur gjendesh mes një valle makabre makinash.
Besimi është fjala ku bazohet çdo lloj veprimtarie, bashku me idenë që shqiptarët jetojnë me një kod ritmik të improvizuar: Nëse ka një vend të lirë, mos e lër bosh. Në një ditë të vrenjtur në fund të qershorit, nxitova hapat dhe kalova nëpër Bulevardin qendror nga Sheshi Skënderbej në Tiranë.
Teksa shmangja trafikun për të shkuar një takim me Edi Ramën, kryeministrin e Shqipërisë, befas mu kujtua: Unë kam ngarë makinë që nga viti 1986 – pesë vjet para çdokujt në këtë vend, me përjashtim të një pakice që kishin marrë leje të veçantë gjatë regjimit komunist mbytës të diktatorit shqiptar Enver Hoxha, i cili zgjati më shumë se 45 vjet. Kur u hyra në Kryeministri, më shoqëruan menjëherë në zyrën e zotit Rama. Si kryetar i bashkisë së Tiranës nga viti 2000 deri në vitin 2011, zoti Rama, kreu karizmatik i Partisë Socialiste, ishte personi përgjegjës që stolisi ndërtesat e zymta të kohës së komunizmit me ngjyrime kaleidoskopike.
Sot, paleta e ngjyrave të shndritshme ofron shpërthime hareje në të gjithë këtë kapital të madh të këtij kryeqyteti ballkanik themeluar në 1614, nga një gjeneral osman me emrin Sulejman Bargjini.
“Qëllimi im këtu nuk është politik,” i thashë, pasi shtrënguam duart. “Jam shkrimtar shtegtar që mbulon Tiranën.” Z. Rama, 51 vjeçar, i cili është edhe artist dhe ish-anëtar i ekipit kombëtar të basketbollit, rehatoi mirë e mirë këmbët mbi tryezën e mbushur me kuti lapsash me ngjyra. Por në vend të kostumit dhe çizmeve kauboj, mbante një veshje ngjyrë kaki dhe atlete të zeza. Modeli i letrës së murit të zyrës ishte e mbuluar me printime të vizatimeve të tij si skica labirintesh, për të cilat është vërtet i famshëm.
“Ajo që shihni sot nuk ishte qyteti i vitit 2000- çdo hapësirë e gjelbër që shihni u pushtua nga ndërtime të paligjshme,” tha ai, duke shtuar se vetëm spastrimi i ndërtimeve pa leje përgjatë brigjeve të Lanës rezultoi në heqjen e 123,000 ton beton. Zoti Rama kombinoi heqjen e këtyre mbetjeve me shndërrimin shumëngjyrësh, që është bërë kartëvizita e qytetit.
“Kur filluam të lyenim, do të ndodhnin dy gjëra”, -më tregoi zoti Rama. “Së pari, njerëzit që kishin dyqane do të filloni të hiqnin qafe rrjetat [që mbulojnë dritaret] … sepse ndiheshin më të sigurt. Dhe efekti i dytë ishte se ata filluan të paguanin taksa. ” Pyeta kryeministrin se si është të jetosh në kryeqytetin shqiptar, i cili përjetoi një regjim despotik deri në vitin 1991 dhe tani është demokratik. “Jetohet me ndryshimin,” tha ai. “Jetohet me nevojën për të ndryshuar çdo ditë.”
Për vizitorët, ky ndryshim manifestohet në një energji të dukshme urbane. Kufizuar nga mali i Dajtit me një lartësi prej 1613 metrash deri në lindje, Tirana është një lëmsh i koklavitur i viteve 1920 me vila italiane, rrokaqiej me pasqyra, kalldrëme të epokës otomane, tregje që shesin duhan, arkat e mbushura me perime dhe kafene me tarraca ku të rinjtë rrufisin makiato. Kudo të zë syri karabina të kohës komuniste larosur me loj-lloj ngjyrash.
Sheshi Skënderbej është qendra e qytetit dhe shembull kryesor i hapësirave të gjelbra që zoti Rama ka vendosur t’u japë patjetër zgjidhje. Biznesmenë dhe biznesmene nxitonin përmes sheshit që kufizohet nga rrugë të gjera dhe është mbushur me lëndina me bar. Aty -këtu njerëzit rrinin në bar, duke ngrënë shalqi dhe bërë fresk nën pemë. Kjo pikë është vendi ku vizitori mund të kuptojë nga pikëpamja arkitektonike dhe historike Tiranën, që u bë kryeqytet i vendit në vitin 1920. Një e katërta e popullsisë prej tre milionësh të Shqipërisë jeton këtu.
Teksa rri përballë statujës së bronxtë të kalit dhe kalorësit që vringëllin shpatën, Gjergj Kastrioti (i njohur si Scanderbeg në anglisht), një hero kombëtar i cili u revoltua kundër Perandorisë pushtuese Osmane në vitin 1443, bëj një rrotullim. Në të djathtën time është Xhamia e Ethem Beut, përfunduar në 1823. Rreth 65 për qind e popullsisë së Shqipërisë është myslimane dhe këtë ditë, që është mesi i muajit të Ramazanit, u mblodh një turmë rreth xhamisë së mbuluar me tjegulla, për t’u lutur. Prapa meje ndodhen ndërtesat ministrore të verdha të stilit barok, projektuar nga arkitektë italianë të periudhës fashiste në vitet 1920. Përtej, mund të shoh vetëm kupolën e rrumbullakët blu të Katedrales Ortodokse Ringjallja e Krishtit, e cila u hap në vitin 2012.
Eci në anën veriore të sheshit dhe Muzeut Historik Kombëtar me mozaikun e tij të madh në fasadë, një trashëgimi për historinë shqiptare, nga ilirët deri te partizanët e Luftës së Dytë Botërore. Një guidë, me emrin Viktor Sharra, më informoi se blloku socialist u hap në vitin 1981, gjatë “kohës së Hoxhës”; këto dy fjalët e fundit u shqiptuan aq shpesh gjatë qëndrimit tim dhe për kaq shumë tema, sa filluan të tingëllojnë si një fjalë e vetme: Koha e Hoxhës. (Hoxha, sundoi Shqipërinë nga 1944 deri në vdekjen e tij në vitin 1985.)
Brenda, z.Sharra dhe unë shëtitëm nëpër ekspozitë me sipërfaqe 193,750 këmbë, mes më shumë se 5000 gjetje nga periudha paleolitike deri në fund të komunizmit. Kaluam para busteve helen, monedhave ilire, topave dhe dokumenteve të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912. Kur dolëm jashtë, zoti Sharra më shikoi seriozisht dhe citoi Çërçillin: “Ballkani prodhon më shumë histori se sa ata mund të konsumojë”.
U ktheva në seksionin jugor të rrugës kryesore, e quajtur zyrtarisht Bulevardi Dëshmorët e Kombit (gjysma në anën veriore quhet Boulevard Zogu I-rë, i quajtur kështu nga presidenti që më vonë u bë mret i Shqipërisë, Ahmed Zogu, i cili shërbeu nga viti 1925 deri 1939). Më shumë se 85 vjet më parë, kur Bulevardi ishte ende në ndërtim e sipër, thuhet se një arkitekt vizitor francez thirri: “Kam parë qytete pa bulevarde, por kurrë nuk kam parë bulevard pa qytet.”
Por, nuk do të flasim më për këtë. Sot Bulevardi ka në të dyja anët hotele me katër dhe pesë yje, hotele, banka, dyqane. Ka Pallatin e Kulturës, të Opera dhe Baletit, Bibliotekn Kombëtare dhe Galerinë e Arteve Kombëtare, me ekspozita të herëpahershme në kat të parë dhe një koleksion i shkëlqyer i pikturave të realizmit socialist në katin e dytë. Rrugës për të takuar një miken time gazetare, Alda Bardhyli, për të pirë një kafe, pashë prova të pabarazisë që është tipike e vendeve post-komuniste që kanë kaluar shumë shpejt në tregun e lirë. Një Mercedes vezullues ecte përbri një biçikletë të ngadaltë e në ditë të hallit, mbi të cilën kishin hipur tre vetë. Mu para meje, një grua me çizme me taka dhe fustan ngjitur pas trupit, po përpiqej të mbante të njëjtin ritëm me një plak veshur me pallto, kapele kashte copë-copë dhe një motorr që po jepte shpirt. “Për shumë vite njerëzit në Shqipëri ishin të privuar: nuk kishte kafene, bare, por vetëm punë. “, tha znj.Bardhyli, duke shtuar se gjatë kohës së komunizmit të gjithë puna ishte e kolektivizuar dhe njerëzit kishin “punë normale” dhe shkonin në fabrika dhe miniera. Sot, bizneset janë privatizuar dhe megjithëse papunësia vërtitet rreth 13 për qind, ka një shpirt sipërmarrës- gjë që dëshmohet nga dyqane, restorante dhe bare të shumta dhe një shije e dukshme për konsumizmin perëndimor.
U ulëm në oborrin e Komitetit, një kafene e cila e quan veten muze. Ishte mbushur me relike të kohës së Hoxhës. Radiot antike qëndronin në rresht me librave të epokës komuniste. Në bar, që shërben 25 shijet e pijes shqiptare të quajtur raki, gërbuja kopshti rrinë varur me kokë poshtë nga tavani me shishe vere të ngërthyera mes të dhëmbëve të tyre. “Njerëzve këtu u pëlqejnë gjërat e huaja, sepse ishim të mbyllur, pa televizorë, pa komunikim dhe pa mundësi për të udhëtuar në botë,” tha znj Bardhyli. “Gjatë komunizmit u munguan shumë gjëra dhe tani përpiqen t’i rifitojnë ato qw u kanë munguar”, thotë ajo.
Ne shkuam te Taverna e Kasap Beut aty afër për drekë. Motrat Verushi drejtonin restorantin e rehatshëm, ku kurora me hudhra dhe speca vareshin afër panoramave dhe kanave prej argjile. Motrat janë nga ai lloj pronaresh në Ballkan, që buzëqeshin shumë kur shohin të huaj, por edhe më shumë, kur shohin klientë të rregullt. Babai i tyre pret mishin e tavernës (emri i së cilës do të thotë: zoti kasap). Perimet vijnë nga fermerët e fshatit. Menu nuk ka. Sapo na shërbehen pjatat në tryezë: burek të mbushura me qepë dhe domate; zarzavate të freskëta; mish qengji i pjekur; ëmbëlsirë e mrekullueshme. Fatura ishte 1.500 lekë për person, me bakshish, ose rreth 12,50 $.
Pa dyshim, s’e kam për gjë të përfshihem nëpër turmat e qyteti dhe të përzihem me njerëz të shtresave të ulëta. Por Tirana nuk është e tillë – edhe pse shumica e qytetarëve që kam komunikuar, u përpoq të më bindë ndryshe. Në çdo hap që hidhja, njohjet e reja përpiqeshin të më nxisnin të shkoja jashtë Tiranës, në vendet që mbahen si më të mirat e Shqipërisë: bregdeti i Adriatikut dhe malet. Nuk pranova. Vetëm atëherë ata të tregonin ndonjë qoshkë të preferuar në qytet.
“Tirana ka shumë energji”, -na shpjegoi Gent Mati, pronar i një kompanie turizmi e quajtur Outdoor Albania, me të cilin kisha ecur më këmbë një verë më parë në Alpet e veriut të Shqipërisë. “Por ky është kryeqytet ku ndihesh si në shtëpi. Gjithkush ka vendet e tij të vecanta”. U hodhëm një sy atyre vendeve gjatë koktejleve në Radio Bar, që ndodhet në zonën luksoze të quajtur Bllok. Gjatë regjimit të Hoxhës “Blloku” ishte i rezervuar për elitat qeveritare dhe deri në njëfarë mase për qytetarët e zakonshëm. Sot ky rrjet i ngushtë prej afro dymbëdhjetë rrugësh është i mbushur me bare dhe dyqane elegante, ku gëlojnë të sapo-pasuruarit. Bari Radio, ku një grup hipish shtriqet në moblije të viteve 1960, është një veçanti në këtë zonë moderne.
“Më përpara ishim të varfër dhe tani ne kemi më shumë dyqane, por cilësia e jetës nuk është më i mirë,” tha pronari i radios, Enton Kaca, i cili beson se qytetarët e Tiranës sapo janë duke filluar të mendojnë në forma të reja. “Këtu ne duam t’i shërbejmë një brezi të ri shqiptarësh.”
Më pas, zoti Mati dhe unë ecëm pesë milje me makinë jashtë qytetit, përmes një turlie banesash dhe strukturash tregtare drejt oazit që është Uka Farm, për të parë se si veprn brezi i ri.
Verëbërësi Flori Uka, 30 vjec, drejton biznesin e familjes që promovon bujqësinë e qëndrueshme. Ferma prej 4.5 akrash kultivon rrush, ullinj, domate, qershi, bishtaja, rukola, mollë, shegë, kumbulla dhe kivi.
Frytet e punës së zotit Uka përfundojnë në gotat dhe pjatat e shërbyera restorantin e tij të hapur prej një viti në natyrë dhe përballë malit. Gjellët me kungull të njomë pjekur në skarë, speca dhe patate janë vënë mbi mbulesta me katrorë. Rrëkëllitëm një gotë nga Chimaera e tij, një përzierje prej tri verërash të llojit Merlot: Sauvignon, Cabernet dhe Syrah. “Ushqimi është i freskët dhe i gatuar thjeshtë”, -tha Uka ndërsa prekëm gotat.
Të nesërmen në mëngjes mora një taksi tre milje në verilindje të qendrës së qytetit për të hipur në teleferikun Dajti Express. Fluturimi 15-minutësh na ngjiti mbi pyje drejt terminalit në Parkun Kombëtar të Malit të Dajtit, një zgjatim i kodrave me një sipërfaqe 8.154 akrash. Teksa hidhja sytë pas kur po zbrisja, pyeta veten: Ku ishte vendi im i veçantë në Tiranë?
E gjeta atë natë.
