Letër e hapur shkrimtarit Pëllumb Kulla: Për babanë tim Sevon dhe diktaturën e Enver Hoxhës

Nga Fatos Tarifa

I nderuar z. Kulla!

Ju shkruaj në vetë të parë, pasi kështu më duket më e arsyeshme; kështu ua them “në sy” çfarë kam për të thënë e jo “pas krahëve”, në vetë të tretë, si dikujt që nuk e njoh, ose nuk më njeh.

Pas shkrimit tim polemik “Kundër ‘antikomunizmit me fytyrë bolshevike’”, botuar në këtë gazetë disa ditë më parë, unë, natyrisht, prisja reagime publike. Ata që më kanë shprehur privatisht, ose përmes rrjeteve sociale, mendimet e tyre për atë shkrim, duke më mbështetur në idetë që kam artikuluar, janë me qindra, të çdo moshe e të çdo profesioni, këtej dhe andej Atlantikut, edhe pse pjesa më e madhe e tyre nuk janë figura publike të njohura, si ju, z. Kulla, pavarësisht se mund të kenë po aq vlera njerëzore dhe të jenë po aq të ditur sa ju dhe unë.

Ka pasur edhe mjaft reagime negative, kundërshtuese, madje edhe dashakeqe dhe kjo, sigurisht, ishte e pritshme, sepse për një subjekt si ai që diskutohej, shqiptarët sot mbeten po aq të ndarë, në mos edhe më shumë se sa dyzet apo tridhjetë vite më parë—edhe nëse ata nuk jetojnë në Shqipëri, por jetojnë në Shtetet e Bashkuara, në Gjermani, në Bolivi apo në Australi.

Që ju keni thënë publikisht mendimin tuaj për atë çfarë unë kam shkruar, natyrisht keni bërë mirë. Unë ju vlerësoj si një intelektual publik të angazhuar, si një zë të respektuar jo vetëm në letrat shqipe, por edhe në sferën publike të këtij vendi. Por, unë mendoj se këto merita zbehen shumë kur, në vend që të merreni me idetë që kam shprehur unë në atë shkrim, ju merreni me familjen time.

Shqiptarët shquhen si njerëz që merren me familjet e të tjerëve, shajnë me soj e sorollop dhe, ndoshta, sharjet më të fëlliqura i kanë për nënën e tjetrit—për krijesën më të bukur e më të shtrenjtë të çdo njeriu—dhe për motrën e tij. Ju, z. Kulla, nuk jeni një ndër ata; ju nuk e bëni këtë gjë, sepse jeni i një tjetër soji. Ju jeni një intelektual i vërtetë dhe, kushdo që e di se ç’do të thotë të jesh një intelektual, më kupton pse unë ju veçoj, madje me respekt, nga kritizerët vulgarë dhe nga ata që s’dinë veçse të shajnë.

Sidoqoftë, unë nuk arrij të kuptoj arsyen—nëse vërtet keni ndonjë arsye—që të përgojoni babanë tim, prindin tim të shtrenjtë, prej të cilit, unë, vëllai dhe motrat e mia kemi dhuratë jetën tonë dhe për të cilin ushqejmë respektin dhe dashurinë më të thellë.

***

Z. Kulla, mua nuk më intereson shumë—të paktën jo aq sa ju—nëse ka pasur ose jo “një tjetër diktator si Enver Hoxha në histori”. Sidoqoftë, shkarazi, pasi nuk është kjo arsyeja përse ju shkruaj sot, mund t’ju them se një diktator të dytë si Enver Hoxha nuk ka pasur—dhe s’mund të ketë—por ka pasur dhe mund të ketë edhe në të ardhmen shumë diktatorë e kriminelë edhe më brutalë se sa ai.

Emrat e tyre, ju, z. Kulla, nuk mund të mos i keni dëgjuar: Hitler, Stalin, Mao, Pol Pot, Somoza, Duvalier, Pinoçet, Idi Amin, Mugabe, Sadam, Çaushesku, Kim Ir Sen, Peron, Markos, Millosheviç e shumë të tjerë. Kjo është vetëm një listë e shkurtër e diktatorëve më të egër në historinë njerëzore të këtyre 100 viteve të fundit. Dhe asnjëri prej tyre nuk ka pasur e nuk ka një të dytë që të ishte si ai.

A mendoni ju, z. Kulla, se ndonjëri prej tyre ka qenë më i mirë se Enver Hoxha? Mund të lexoni çdo burim historik që të dëshironi—in print ose online—dhe do të isha kurioz të më thoni nëse gjeni një burim, një të vetëm, që i vlerëson këta diktatorë të kenë qenë më pak brutalë sesa Enver Hoxha.

Që ju, z. Kulla—dhe kushdo që i lexon këto radhë—të mos krijoni asnjë keqkuptim, dëshiroj të theksoj atë që unë nuk them—e përsëris, atë që unë NUK them. Unë në asnjë mënyrë—dhe për asnjë arsye—nuk i dal në mbrojtje Enver Hoxhës, as “barbarizmit me fytyrë njeriu” (nëse e huazoj këtë shprehje nga titulli i një libri të keq të filozofit mediatik francez Bernard-Henri Lévy), që regjimi i Enver Hoxhës e instaloi dhe e mbajti në këmbë në Shqipëri për katër dekada me radhë.

Me atë njeri, që ju z. Kulla dhe unë e kishim “udhëheqësin” e atdheut tonë të përbashkët në vitet e socializmit shtetëror, mua nuk më lidh asgjë, përveç faktit që im atë, Sevo Tarifa, ka punuar për një periudhë të shkurtër si sekretar i tij.

Por unë nuk arrij të kuptoj se çfarë ekzaktësisht keni dashur të thoni ju, z. Kulla, kur i “kujtoni” Fatos Tarifës “se ne nuk kemi asnjë faj teksa zgjedhim se ku i hapim sytë kur vijmë në këtë jetë, dhe zotëria [pra unë] i ka hapur të tijtë bash në shtëpinë e sekretarit personal të diktatorit”. A janë të sinqerta këto fjalë tuajat, apo më e sinqertë është bindja juaj se “fëmijët nuk duhen fajësuar për shkak të prindërve”? O njëra, o tjera. Nuk ka se si të keni një mendim kaq të dyzuar, pasi e vërteta nuk është kurrë edhe ajo që është e tillë, edhe e kundërta e saj.

Më habisin vërtet shumë këto fjalë, që kanë për autor një mjeshtër të penës, siç jeni ju. Nuk e kuptoj as arsyen përse ju, z. Kulla, jeni ndier në nevojë të shpreheni në këtë mënyrë—në një mënyrë që, në sytë e mi dhe të shumë njerëzve të tjerë si unë, ju zvogëlojnë shumë si intelektual dhe si njeri. Kjo është, të më falni, nën dinjitetin tuaj.

Për shkak se më njihni, ju e dini fare mirë se mosha ime nuk përputhet me atë çka thoni ju. Unë kam lindur në Elbasan, në një familje të thjeshtë gjirokastrite, nga dy prindër që nuk trashëguan asgjë nga të parët e tyre dhe nuk u lanë asgjë fëmijëve të tyre, veç emrit të mirë e të respektuar të familjes Tarifa, kujtimit dhe dashurisë më të madhe njerëzore për ta.

Kur Sevo Tarifa u emërua në detyrën e sekretarit të Enverit, unë isha gjimnazist, pra nuk u linda 16 vjeç, nuk “i hapa sytë [bash në atë kohë dhe] bash në shtëpinë e sekretarit personal të diktatorit”.

Për të saktësuar “njohuritë” tuaja për tim atë, duhet të dini se ai nuk ka qenë “sekretari personal” i Enver Hoxhës (tjetërkush ka qenë në atë detyrë për dyzet vite me radhë). Im atë, i cili, ashtu si ju, shquhej në atë kohë për stilin e shkrimeve të tij, u emërua të ishte përgjegjës për redaktimin e veprave të Enverit pranë zyrës së tij.

Nëse në atë kohë edhe ju do të kishit pasur moshën e tim eti, për shkak të talentit tuaj, për atë punë mund t’ju kishin zgjedhur edhe ju. Dhe përsëri sot ju do të ishit një njeri po kaq i nderuar sa jeni—dhe po kaq i nderuar e i vlerësuar sa Sevo Tarifa. I ndjeri Isuf Vrioni, me një “biografi familjare” më “problematike” se juaja, ishte përkthyesi më i vlerësuar—dhe më i besuar—i diktatorit por, përsëri, ishte dhe mbetet një njeri dhe një intelektual shumë i respektuar nga të gjithë.

Nëse ju, z. Kulla, nuk keni dëgjuar për “një diktator tjetër si Enver Hoxha”, a mund të më thoni, zotëri i nderuar, nëse ju vetë e keni njohur personalisht Sevo Tarifën dhe, nëse po, cila ka qenë, ose është përshtypja juaj për të. Do të isha kurioz ta mësoja. Nëse nuk keni pasur kurrë rastin që ta njihni tim atë nga afër, ju gaboni dhe nuk i bëni nder vetes, për emrin e respektuar që keni, në moshën që jeni—dhe në moshën që është im atë, sot 94—kur flisni për të pa e njohur, pa ditur asgjë për jetën dhe punën e tij. Një intelektual i vërtetë nuk flet për gjëra që nuk i di, për çështje që nuk i kupton dhe as për njerëz që nuk i njeh.

***
Unë kam njohur mjaft njerëz që flasin me sigurinë më të madhe për gjërat që njohin më pak, ose për ato çështje që nuk i kuptojnë fare. E, megjithatë, kam një pyetje për ju, z. Kulla: Nëse si Enver Hoxha nuk ka pasur një diktator të dytë, a keni dëgjuar ju vetë, qoftë edhe një herë të vetme, ose qoftë edhe nga një person i vetëm, që Sevo Tarifa të jetë sjellë ndonjëherë pa dinjitet, që ai të ketë abuzuar me detyrën, që ai të ketë bërë ndonjë padrejtësi, që ai t’i ketë rënë dikujt në qaftë? Unë jam i bindur se jo.

Ju, përsëri gaboni—me ose pa qëllim, këtë nuk e di, por mund të ma thoni ju vetë—kur Tarifat i ngatërroni me Kapot, me Neshot apo me Ballukët. Këta kanë qenë bejlerët e Partisë e të diktaturës; im atë ka qenë një nëpunës, që nuk bënte pjesë në nomenklaturën komuniste. Siç thotë një shprehje në Amerikë, vendi që ju zgjodhët të jetoni në këtë periudhë të jetës suaj dhe vendi ku unë jam shkolluar e kam punuar për një kohë të gjatë, emrat që ju përmendni janë “horses of different colors”.

Është e pamundur për dikë që t’i ngatërrojë ata, nëse nuk e ka humbur aftësinë për të dalluar ngjyrat, madje edhe të bardhën nga e zeza. Të më falni, por krahasimi që ju bëni mes familjes Tarifa dhe Kapove, Neshove e Ballukëve nuk ka asnjë meritë, madje e zhvlerëson edhe më tej ndërhyrjen tuaj në këtë debat.

Nëse vërtet, i nderuar z. Kulla, nuk ju është dhënë rasti ta keni njohur Sevo Tarifën në të kaluarën, më lejoni t’jua prezantoj unë me pak fjalë. Por, fillimisht, dëshiroj të sjell në vëmendjen tuaj se Sevo ishte një mik i ngushtë i të ndjerit Pipi Mitrojorgji, qysh nga koha kur të dy bashkë punonin me rininë dhe, para se të kthehej në Tiranë për t’u bërë “sekretari personal i diktatorit”, punoi për pak vite në Gjirokastër, si sekretar i komitetit të partisë së atij rrethi, njëlloj si z. Mitrojorgji në Fier.

Më është dhënë rasti të dëgjoj nga ju, në përvjetorin e 80-të të ditëlindjes suaj, që të flisni me shumë respekt për z. Mitrojorgji dhe për mbështetjen që ai ju ka dhënë në atë kohë në punën tuaj në Fier dhe, sinqerisht, më vjen mirë që e vlerësoni dhe e kujtoni atë burrë të nderuar. Është jo vetëm njerëzore, por edhe dëshmon një cilësi pozitive të karakterit tuaj.

Nëse do ta kishit pyetur z. Mitrojorgji për Sevo Tarifën, të jeni të sigurt se ai do t’ju kish thënë për të po këto gjera që ju them unë, djali i tij. Por unë dëshiroj t’ju them diçka më shumë. Këtë e ndiej të nevojshme pas leximit të shkrimit tuaj.

Shembja e sistemit të socializmit shtetëror (ai sistem nuk kishte asgjë vërtet komuniste) 30 vite më parë, natyrisht ishte një përjetim i vështirë për tim atë, ashtu si dhe për shumë shqiptarë të tjerë të brezit të tij. Sidoqoftë, unë nuk e kam parë atë asnjëherë të ligështuar, të rënë moralisht, të lodhur, të pashpresë, të çorientuar, të trembur, të gjunjëzuar. Duket se vitet e punës me rininë, si një shkollë në të cilën u formua dhe u burrërua karakteri i tij dhe i shumë shokëve të tij, bëjnë edhe sot efektin e tyre. Ato ushqejnë kurajë qytetare, optimizëm dhe shpresë. 94 vjeç, Sevo Tarifa nuk mund të jetë sot tjetër njeri nga ç’ishte 24 ose 34 vjeç.

Puna me rininë, ashtu si letërsia dhe arti me të cilin merreni ju, si edhe shkenca me të cilën merrem unë, duket se e largon—të paktën emocionalisht e shpirtërisht—afrimin e pleqërisë. Për më tepër, siç më duket mua, ajo e temperon karakterin e njeriut për t’u bërë ballë vështirësive të jetës dhe kthesave të papritura të saj, edhe kur këto të fundit kanë të bëjnë me përmbysjen e një rendi shoqëror.

Shumë veteranë, shokë dhe miq të Sevos, e kanë pasur dhe e kanë mjaft të vështirë ta përballojnë realitetin e ri që u krijua pas vitit 1990. Kjo është e kuptueshme. Vitet heroike të Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare dhe një jetë e tërë e mbushur me punë, përpjekje e sakrifica për të ndërtuar një shoqëri ku të sundonin barazia ekonomike dhe drejtësia sociale për të gjithë, patën si epilog të tyre përmbysjen e atij sistemi shoqëror, që i kishte premtuar këto, dhe për krijimin e të cilit ata milituan e kontribuan me ndershmëri dhe me idealizëm. Për ta, ashtu si dhe për babanë tim, kjo duhet të ketë qenë atëherë shumë e dhimbshme, tragjike, madje e kobshme, si fundi i botës.

Unë kam njohur mjaft moshatarë të Sevos, disa prej të cilëve partizanë dhe komunistë të orëve të para, të cilët, me ndryshimin e sistemit politik ndryshuan edhe vetë brenda natës, sa hap e mbyll sytë, sikur gjatë gjithë jetës së tyre, duke i shërbyer socializmit shtetëror si nëpunës të lartë ose si ideologë të tij, mezi kishin pritur që ta shanin e ta mallkonin atë sistem si burimin e të gjitha të këqijave mbi dhé.

Këtë nuk e bënë ngaqë kuptuan se kishin qenë gabim, ose të verbuar tërë jetën e tyre dhe tani, syçelur, mendjehapur e të çliruar nga frika, dëshironin që t’i kontribuonin krijimit të demokracisë. Shumica e tyre vepruan në këtë mënyrë nga paburrëria, nga dobësia e karakterit të tyre, nga frika për të kritikuar shtetin postkomunist, e cila është thuajse e njëjtë me frikën e tyre të djeshme për të kritikuar shtetin komunist.
Im atë nuk veproi kështu.

Një bindje e thellë në atë ideal, për të cilin kishte luftuar e punuar me devocion e ndershmëri tërë jetën e vet dhe një prirje e brendshme, që e gjejmë zakonisht te njerëzit me karakter të qëndrueshëm, bënë që ai, ashtu si dhe shumë të tjerë, ta pranonte me një stoicizëm të admirueshëm dështimin e ëndrrës së tyre të bukur rinore dhe dhimbjen e humbjes, në vend që të bëheshin kritizerë vulgarë e të pabesueshëm për askënd të sistemit të vjetër, ose, edhe më keq, sahanlëpirës të një pushteti të ri.

Kjo nuk do të thotë aspak se im atë, edhe pse në këtë moshë të thyer, ka mbetur prapa kohës dhe nuk ka reflektuar për të kaluarën. Ai e ka bërë këtë, madje çdo ditë e më shumë reflekton, nxjerr “mësime”, u gjen shpjegim dhe u jep përgjigje një sërë pyetjesh e dilemash që e kanë shqetësuar me kohë, duke u dhënë kuptim—për veten e tij dhe për të tjerë—mjaft ngjarjeve e dukurive të së shkuarës.

Sevo Tarifa është i hapur ndaj së resë, kritik ndaj zhvillimeve që nuk i pëlqejnë, por—mesa duket, ndryshe nga ju—edhe tolerant ndaj atyre që mendojnë ndryshe, siç jeni në këtë rast edhe ju. Ai nuk aderon në “Enverizëm”, siç mund të besoni ju. Të ardhmen e Shqipërisë ai nuk e sheh te kthimi në të shkuarën, edhe pse idealet e tij sociale ishin të lidhura me një sistem që tashmë nuk ekziston më. Ajo çka përbën preokupimin e tij shoqëror kryesor sot është trajtimi dinjitoz, mirëqenia materiale e psikologjike e veteranëve të LANÇ, radhët e të cilëve pakësohen nga dita në ditë, si dhe veprimtaria e organizatës së tyre në përkujtim të ngjarjeve heroike të asaj Lufte të madhe dhe dëshmorëve të saj.

Shumë nga ata që kanë punuar me Sevon, ose që e kanë njohur nga afër babanë tim, më kanë folur e më flasin me respektin më të madh për të. Jam i bindur se, nëse do e kishit njohur edhe ju, do të flisnit njëlloj për të dhe s’do të thoshit sot për fëmijët e tij se u lindën “bash në shtëpinë e sekretarit personal të diktatorit”. Me që më dhatë rast të rrëfehem, ju them se askush nga familja e tij, as autori i këtyre radhëve, nuk e ka parë kurrë nga afër Enverin, veçse në tribunën e festimeve të 1 Majit, si dhjetëra mijëra banorë të tjerë të “gulagut” shqiptar.

Cilësimi që më është bërë mua shpesh herë, veçanërisht kur isha fëmijë dhe në moshë shkollore, por edhe më pas, si “djali i Sevos”, gjithnjë më ka dhënë një ndjenjë krenarie për tim atë. Edhe sot, fjalët “djali i Sevos” më bëjnë të ndihem krenar. Sa herë që më thoshin, kur isha i ri, “t’i ngjash babait”, më vinte mirë. Ato fjalë më dukeshin atëherë si një lëvdatë, të cilën unë duhej ta meritoja me punë dhe me sjellje të mirë. Besoj njëlloj ndihen edhe fëmijët tuaj, kur thonë se janë “fëmijët e Pëllumbit”.

I nderuar z. Kulla, babanë tonë, ne, fëmijët e tij, e kemi të shtrenjtë, siç ju kanë edhe ju të shtrenjtë fëmijët tuaj. Të shtrenjtë e kanë Sevon edhe 7 nipat e mbesat, si dhe 10 stërnipat e stërmbesat e tij (e fundit lindi dje, në Alaska), të cilët, ashtu si Sevon dhe mua, nuk i lidh asgjë—ua them edhe një herë, nuk i lidh ASGJË—me Enver Hoxhën.

Ju e vutë re, besoj, se në shkrimin tim në Dita, me të cilin ju replikuat, unë nuk e kam përmendur as edhe një herë të vetme Enverin, sepse rinia ime (ashtu si dhe rinia e brezit tim), e jetuar në Shqipëri në periudhën e “diktaturës së proletariatit”, që Enveri e drejtoi me dorë të hekurt, nuk ka qenë e lidhur vetëm me të. Aspak. Çdonjëri nga ne kishte jetën e vet, familjen e vet, shokët e vet, talentin e vet, fatin e vet, ashtu siç edhe ju kishit jetën tuaj, familjen tuaj, shokët tuaj, talentin tuaj, fatin tuaj.

Sot është e lehtë të flasësh kundër diktaturës dhe ta mallkosh atë; në atë kohë as ju, as unë dhe as shumë nga ata që sot hiqen si antikomunistë të vendosur, nuk kishin kurajën t’i dilnin përballë diktaturës, as edhe të thoshin një gjysmë fjale kundër saj, ose për të, por jetuan—të bindur ose me frikë—në diktaturë (shumë edhe vdiqën për shkak të asaj diktature), punuan në diktaturë, disa madje edhe punuan për atë diktaturë. Por jo im atë, askush nga familja e tij dhe, unë besoj, as ju vetë.

Çuditërisht, emrin e diktatorit, tashmë prej 36 vitesh të larguar nga ky vend dhe nga kjo botë, na i sjellin ndërmend vetëm ata njerëz që duket se nuk mund të rrinë dot pa i mbajtur sytë pas dhe pa e përmendur atë—si të kishin një “love-hate relationship” me atë diktator. Mos përsërisni edhe ju, ju lutem, si argument, fjalët e Santajanës, se “të harrosh të shkuarën do të thotë që t’i lejosh asaj të përsëritet”.

Të shkuarën nuk duhet në asnjë mënyrë ta harrojmë, por unë besoj se, nëse shohim vetëm pas, ne mbetemi robër të së kaluarës. Më shumë se dy shekuj më parë, George Washington, presidenti i parë i Shteteve të Bashkuara, i atij vendi që juve ju është bërë strehë, e ka formuluar në mënyrë brilante këtë që sapo ju thashë me këto fjalë: “Ne nuk duhet të shohim prapa, përveçse kur duam të nxjerrim mësime të vlefshme nga gabimet e së kaluarës dhe për të përfituar nga eksperiencat për të cilat kemi paguar shtrenjtë”.

***
I dashur Pëllumb, unë shkrova në Dita jo për t’i dalë në mbrojtje (ju thoni për t’u bërë “mbrojtësi më i mirë i saj”) profesoreshës së nderuar (për ju “të moshuar”), Luljeta Bozo. Znj. Bozo nuk ka nevojë për mbështetjen time, por të Partisë Socialiste që e ka vënë atë në krye të listës së saj.

Nëse e çmojnë dhe duan që kjo zonjë t’i përfaqësojë qytetarët e Tiranës në parlamentin e vendit, këtë do e thonë dhe do e vendosin vetë banorët e kryeqytetit, me votën e tyre, pavarësisht nga çfarë them unë dhe, sigurisht, pavarësisht nga ç’thoni ju. Unë kam vetëm një votë ndër 3.5 milionë votat e shtetasve shqiptarë që kanë të drejtën të votojnë në zgjedhjet e ardhshme. Vota ime është e barabartë me votën tuaj. Nuk ka as më shumë, as më pak peshë se sa vota juaj dhe vota e çdo shtetasi tjetër të këtij vendi.

Prandaj edhe nuk ka përse të shqetësoheni nëse unë, me komentin tim në Dita, u bëra “mbrojtësi më i mirë” i znj. Bozo. As nuk ka ndonjë arsye të shqetësoheni nëse z. Rama, në cilësinë e kryetarit të Partisë Socialiste, e vuri këtë zonjë në krye të listës së kandidatëve të asaj partie për deputetë në qarkun e Tiranës.

Nëse për ju personalisht znj. Bozo është një “kandidaturë e dobët”, z. Rama duket se ka një gjykim tjetër dhe, nëse ka gabuar me kandidaturën e saj, përgjegjësia është e tij. Jo imja, as juaja. Por nuk jeni ju, as unë, as Rama dhe askush tjetër më të aftë për të gjykuar e vendosur se sa qytetarët e Tiranës. Verdikti është i tyre.

“Sot jetojmë, në një shoqëri të lirë, në të cilën njerëzit, nuk mund të pengohen më që të shprehin hapur bindjet dhe mendimet e tyre dhe nuk dënohen nëse e bëjnë këtë. Ky është mësimi i parë dhe më i rëndësishëm që demokracia na ka mësuar”. Këto fjalë, për të cilat ju falënderoj që i keni cituar saktë, janë të miat.

Ky është mësimi që unë vetë kam marrë në këta 20 vite që kam jetuar, jam shkolluar e ka punuar në Shtetet e Bashkuara dhe në Europë gjatë këtyre 30 viteve të fundit. Unë nuk mendoj se ju mund të keni ndonjë problem me përmbajtjen e atyre fjalëve të mia. Ato fjalë janë të vërteta dhe të sakta, më besoni. Ato shprehin, gjithashtu, qëndrimin standard të çdo vendi demokratik ndaj lirisë së mendimit dhe të shprehjes së çdo individi. Kjo, juve, mua, të gjithëve ne duhet të na bëjë të ndihemi mirë. Përmes këtyre fjalëve unë shpreh bindjen time. Unë besoj në atë që them dhe them atë çfarë besoj.

Kjo është arsyeja pse unë ju mirëkuptoj kur thoni se, ajo zonjë ju “zhgënjeu” dhe i gëzoheni faktit që jeni i lirë ta thoni publikisht këtë. Por edhe vetë znj. Bozo tha atë çfarë ajo mendon. Nëse vërtet e çmoni të drejtën dhe lirinë tuaj për të votuar atë parti që doni dhe për të deklaruar publikisht se për cilën parti do të votoni (duke shpjeguar edhe arsyet tuaja për zgjedhjen që bëni), atëherë ju duhet të pranoni e të çmoni edhe të drejtën dhe lirinë e znj. Bozo për të shprehur publikisht pikëpamjet e saj, siç duhet të pranoni e të respektoni edhe të drejtën dhe lirinë time për të shprehur publikisht pikëpamjet e mia.

Unë e kam të vështirë ta kuptoj—por sidomos ta pranoj—njëanshmërinë kontradiktore në qëndrimin tuaj. Standardet demokratikë janë të njëjtë për të gjithë. Ju, unë, ajo dhe askush tjetër nuk mund të kemi kutin tonë personal për të vlerësuar lirinë e mendimit dhe të shprehjes së askujt tjetër veç lirisë sonë—për aq kohë sa liria e tjetrit nuk cenon lirinë tonë dhe ky nuk mendoj se është një rast i tillë.

Dhe diçka të fundit, i nderuar z. Kulla. Duhet të më keni lexuar pa shumë vëmendje ose, ndoshta, i nxituar për të reaguar sa më parë ndaj atij komenti që unë botova në Dita, sepse nuk ka se si të mos e keni vënë re se termat “antikomunist”, apo “antikomunizëm” (ju keni harruar t’i citoni të plota fjalët e mia—“antikomunizëm me fytyrë bolshevike”—janë huazuar nga Adam Michnik, të cilin, nëse e njihni, besoj e vlerësoni edhe ju po aq shumë sa unë.

Ju uroj shëndet e mbarësi!

Sinqerisht, Fatos Tarifa