Dikush kish postuar në Facebook “Mërgimin e lejlekut” të Kadaresë përkthyer në anglisht. Nuk e njoh tregimin në shqip, dhe nuk e kërkova. Kur më zuri syri këtë dhe emrin e Lasgushit, thashë, do lexoj Kadarenë në gjuhë të huaj. Unë i kam keq punët me përkthimin: më bezdis, më frikëson, më çmend përkthimi; nuk di nga t’ia mbaj, dyshoj për çdo fjalë e shprehje pa dyshuar hiç tek përkthyesi! Dhe kështu ndodhi që instinktivisht iu turra një përkthimi të autorit me të cilin u rrita; pra, jo në shqip Kadarenë kësaj radhe! Në anglisht!
Jam gjuhësisht e tendosur kur lexoj anglisht lejlekun poetik që na lë, të Kadaresë. Vazhdimisht analizoj se si e konceptojnë të huajt një rrethanë normale Tirane p.sh. “pimë një kafe?”, apo liqenin e Pogradecit; si e kuptojnë ata që e lexojnë këtë tregim në gjuhën e vet, por me eksperiencë zero Shqipërie e socializmi, një fjalë me thellësi ndërtekstuale, apo një situatë ku ideologjia është e mbarsur emocionalisht? Nga ana tjetër, u turrem fjalëve si një lexues skizofrenik: një pjesë e imja lexon në anglisht, tjetra përkthen në shqip dhe ndihet thellësisht e pakënaqur, sepse gjithçka i shfaqet shumëformëshe. Çdo fjalë e lexuar ka disa mundësi dhe dhimbja e mosdijes së asaj origjinales shtrëngon. Por po e shijoj deri në fund.
“Duke ecur tek Rruga e Pishës…” nis tregimi. Për mua sakaq situatën e ka nën kontroll subteksti. Rruga e Pishës më zhyt në një det kujtimesh, dhe më sjell esëll fare ndjesinë e vrapit të mëngjesit për në mësim, nga rruga “Qemal Stafa” tek filologjiku, që sigurisht priste shkurt nga “Rruga e Pishës”. Për ca nga ne Rruga e Pishës ka erë, dhe zë, dhe frymë; është një hartë mijëratekstuale me thellësi të ndryshme sipas eksperiencave. Çfarë i thotë një amerikani “Rruga e Pishës”? Nuk i flet hiç për ata që e shkelën apo lidhjet e saj me Tiranën: as për Tufinsit, Delit, Demnert, Bodinakt, Dërhemt, Kacelt, e Kërçikt rretheqark; as për rrugën Hoxha Tahsim, as për farmacinë, as për kalldrëmet e rrugicave që të çonin aty, ku po të kishe taka duhet të ecje mbi gurët e mëdhenj në mes me marifet akrobatik, që pastaj u mbuluan me asfalt por ku anët e kalldrëmit nën muret anësore u mbetën gjithnjë zbuluar; as për shtëpinë e zysh Gjyles që na ftonte aty çdo 7 mars, as për një çun që në klasë të katërt kur po kaloja aty më thirri fort nga një pallat dhe më tha se më donte për nuse, as për Postën e Sheshin “Avni Rustemi” dhe as për Pazarin e Ri me shegë, fara, hide e caraca, e as për Rrugicën e Shkollës Pedagogjike apo Lanën më tej.
Unë, tregimtarin dhe fakirin dy herë fatkeq që ai takon rastësisht në “Rrugën e Pishës” (edhe vetë përplasjet rastësore mes të njohurish në rrugët e Tiranës para 90-ës kishin një lloj ndjesie që s’e ka asgjë tjetër në kohë e hapësirë) dhe e telendis në atë pikë sa ta bëjë gati protagonist, i shoh dhe i lexoj aq ndryshe nga im shoq që kurrë s’e ka dëgjuar “Rrugën e Pishës”. Por edhe ai di diçka më shumë se anglishtlexuesi tipik: di që tani ia thonë Rr. “Tefta Tashko”, dhe ka ecur në të aq sa ta kujtojë. E pra, që këtu në tri fjalët e para, leximi nis ndryshe. Mund të kish qenë edhe sajesë ky emër rruge, do thoshte dikush. Mund të thuhej njëlloj “tek Rruga e Fikut” apo “e Hurmave”. Por nuk është thënë ashtu, dhe ashtu siç është, krijon një ndarje themelore të leximeve të letërsisë në fjalë mes të huajit (që mund të jetë edhe një adoleshent shqiptar me njohje zero të kohës para 1990-ës) dhe lexuesit lokal.
Milosao/BW/ Eda Dërhemi