Nga Fatos Tarifa
Shpesh herë, Frojdi dhe Marksi përmenden bashkë si dy mendimtarët më gjenialë që u përpoqën t’i jepnin një shpjegim shkencor jetës së shoqërisë, edhe pse, në fakt, teoritë e tyre janë shumë të ndryshme nga njëra-tjetra.
Qysh në mesin e viteve 1920, në Europë filloi të besohej gjerësisht se me Frojdin, në shoqërinë njerëzore kishte ndodhur diçka shumë e rëndësishme. Siç do të shkruante më vonë Wilhelm Reich në një prej librave të tij, “seksualiteti u bë i ndërgjeshëm për veten te personi i Sigmund Frojdit njëlloj sikurse ekonomia filloi të ndërgjegjësohej për veten e vet te personi i Karl Marksit”.
***
Në gjysmën e parë dhe deri aty nga fillimi i gjysmës së dytë të shekullit të 20-të, psikanaliza u bë dominuese jo vetëm në botën akademike, në psikologji dhe në profesionet që lidhen me shëndetin, por edhe në art, në letërsi, në filozofi, në antropologji, në fushën e së drejtës, të politikës, të arsimit e në shumë fusha të tjera, veçanërisht në Europën Perëndimore dhe në Shtetet e Bashkuara.
Më pas, prestigji dhe ndikimi i saj në radhët e komunitetit akademik dhe intelektual ra ndjeshëm. Gradualisht, pikëpamjet e Frojdit dhe vetë psikanaliza e humbën grishjen dhe rëndësinë që kishin pasur më parë.
Në vitet 1980, me dukurinë e ashtuquajtur “Freud wars”—një debat akademik virulent mes psikanalistësh, filozofësh dhe historianësh lidhur me legjitimitetin e teorisë së Frojdit (debat që vazhdon edhe në ditët tona), nxori në pah shumë nga dobësitë e saj.
Në nëntor të vitit 1993, revista Time, në kopertinën e saj shtroi këtë pyetje: “Is Freud Dead?”, së cilës iu dhanë shumë përgjigje afirmative. Pak a shumë në të njëjtën kohë, The New York Review of Books, që deri atëherë kishte qenë një simpatizante e psikanalizës, botoi disa artikuj të gjatë që e dëmtuan reputacionin e Frojdit.
Në vitin 1996, revista prestigjioze Psychological Science, organi zyrtar i Shoqatës për Shkencën Psikologjike, botoi një artikull që vinte në përfundimin se, “nga pikëpamja shkencore apo terapeutike, thuajse asgjë nuk mund të thuhet në favor të krejt sistemit frojdian ose për ndonjë prej dogmave të tij”.
Në atë kohë—dhe akoma më shumë sot—pati autorë që e konsideruan psikanalizën si një “mitologji të maskuar si shkencë”. Frederick Crews, fjala vjen, e cilëson teorinë e Frojdit jo si një teori shkencore, por si “një varg hipotezash dhe idesh, në pjesën më të madhe të patestuara, që nuk i janë nënshtruar asnjëherë një vlerësimi rigoroz”. “Nëse gabimet e saj”, pohon ky autor, “do synohej të korrigjoheshin, e tërë doktrina e tij do të binte poshtë”.
Vështirë se gjen sot ndonjë disiplinë akademike që do e konsideronte Frojdin një burim të besueshëm pasi, si një paradigmë kërkimore, teoria e tij është thuajse e diskredituar. Por, ndërsa për psikologjinë Frojdi është kryesisht një figurë historike—një figurë madhore por, sidoqoftë, e tejkaluar—ai studiohet sot me interes si një shkrimtar dhe stilist i jashtëzakonshëm, kryesisht në departamentet e gjuhësisë e të letërsisë.
John Kihlstrom, një studiues i njohur i psikanalistit të shquar, argumenton se Frojdi jetoi e krijoi në një periudhë historike të veçantë dhe teoritë e tij, të aplikuara në kontekstin kulturor europian, mund të kenë qenë deri diku të vlefshme në fundin e shekullit të 19-të. Por, shkruan si, “nga këndvështrimi shkencor, psikanaliza klasike frojdiane është sot e vdekur, qoftë si një teori e mendjes, qoftë edhe si një mënyrë terapie…pasi asnjë evidencë empirike nuk i mbështet supozimet e veçanta të saj”. Sipas këtij autori, Frojdi sistematikisht i keqinterpretoi faktet empirikë mbi të cilët u mbështet për të argumentuar teoritë e tij mbi të pandërgjegjshmen dhe seksualitetin infantil.
Drew Westen ndan të njëjtin mendim. Për këtë autor, të thuash se motivet e pandërgjegjshëm luajnë një rol në sjelljen tonë është një gjë, por është një gjë krejt tjetër të thuash se çdo mendim dhe veprim i yni motivohet nga instinktet e shtypur seksualë dhe agresivë.
Carl Glymour, nga ana e vet, pohon se Frojdi nisi të gabojë kur u shkëput nga shkenca, dikur mes viteve 1900 dhe 1910, kur ai hoqi dorë nga koncepti i metodës shkencore që kishte përdorur deri atëherë si një fiziologjist dhe iu përkushtua i tëri çështjeve të seksualitetit dhe eksperimenteve të parëndësishëm për zhvillimin e etiologjive të tij seksuale.
Shumë ide të rëndësishme të Frojdit, si ajo mbi trinomin id/ego/superego dhe analizat për shpjegimin e ëndrrave sot konsiderohen anakronike e tepër sempliste dhe nuk shërbejnë më për trajtimin e çështjeve që kanë të bëjnë me shëndetin mendor. Po kështu, metodat terapeutike të përdorura prej tik janë të tejkaluara nga metodologjitë e reja që përdoren sot në psikoterapi.
Edhe pse shumë prej ideve të tij vazhdojnë të na intrigojnë, ato nuk gjejnë mbështetje empirike. Për shembull, ideja se djemtë tërhiqen seksualisht nga nënat dhe i urrejnë baballarët e tyre nuk gjen asnjë mbështetje në realitet. Po kështu, nuk ka asnjë provë shkencërisht të verifikueshme se id, ego dhe superego kontrollojnë psikikën njerëzore.
Nga ana tjetër, shumë nga pikëpamjet e Frojdit për gratë dhe seksualitetin e tyre “pasiv” sot janë tërësisht të papranueshme. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për pikëpamjet e tij mbi homoseksualitetin, edhe pse, ndryshe nga shumica e bashkëkohësve të vet—dhe për meritë të tij—Frojdi refuzoi ta konsideronte atë si një sëmundje dhe nuk mendonte se homoseksualiteti duhej kriminalizuar.
Këtu është me interes të vëmë në dukje këtë pikëpamje të Frojdit përmes një letre që ai i dërgonte një nëne amerikane, që i kërkonte këshilla për djalin e saj homoseksual. Frojdi i shkruante asaj:
“Homoseksualiteti, pa dyshim, nuk është një avantazh, por nuk është as diçka për të cilën duhet të na vijë turp, as një gjë e pamoralshme, as degradim dhe as nuk klasifikohet si sëmundje; ne e konsiderojmë atë një variacion të funksionit seksual të krijuar nga një farë pengimi në procesin e zhvillimit seksual. Shumë individë tepër të respektuar të kohëve të lashta dhe moderne kanë qenë homoseksualë, disa ndër më të mëdhenjtë prej tyre (Platoni, Mikelanxhelo, Leonardo da Vinci etj.). Është një padrejtësi e madhe ta dënosh homoseksualitetin si një krim dhe, po ashtu, një gjë shumë mizore”.
***
Një qëndrim realist sa i përket vlerësimit të Frojdit është ai që mban Todd Dufresne, një prej studiuesve më të njohur të tij. Në një artikull titulluar “Psikanaliza ka vdekur…Si ju bën kjo të ndiheni?” por, sidomos, në librin e tij Vrasja e Frojdit: Kultura e shekullit të njëzetë dhe vdekja e psikanalizës (2006), ky autor argumenton se psikanaliza vërtet ka vdekur, por shprehet për një vlerësim më të balancuar sa u përket meritave dhe gabimeve të Frojdit. Ai shkruan:
“Për një kohë të gjatë, studiues të ndryshëm, mjekë, gazetarë dhe ish-pacientë i kanë kundërshtuar shumë aspekte të teorisë së Frojdit. Thuasje askush nuk mendon se Frojdi kishte të drejtë në çdo gjë, çka, sigurisht, është e saktë të thuhet. Duke nisur me vetë Frojdin, psikanaliza ka ndryshuar mjaft nga programi i saj origjinal. Ne priremi të mendojmë se Frojdi mund të mos ketë pasur të drejtë në çdo gjë, por ama ai as nuk gaboi në çdo gjë…Në të njëjtën kohë, thuajse nuk bihet dakord se ku kishte të drejtë Frojdi dhe ku ai gaboi. Le të pranojmë atë që është e qartë—se në 50 vitet e veprimtarisë së tij si një teoricien dhe terapist, në më shumë se 23 vëllime të veprave të tij të plota dhe në një korrespondencë që vlerësohet se përmban më shumë se 35,000 letra—le të biem dakord, pra, se Frojdi edhe duhet të ketë pasur të drejtë për diçka”.
Një tjetër autor vë në dukje se fokusimi i vazhdueshëm i Frojdit te seksualiteti dhe pretendimi i tij se kishte mundur të zbulonte mënyrën për shpjegimin e ëndrrave duken sot po aq patologjike sa edhe gjendjet që ai pretendonte se i kuronte. Sidoqoftë, thotë ky autor, ideja e tij mbi rolin e së pandërgjegjshme në veprimet njerëzore mbetet e pakundërshtueshme dhe, në saje të metodave e të teknologjive të reja të skanimit të trurit (brain imagining technologies), kjo ide është bërë sot fokusi i kërkimeve shkencore në fushën e psikologjisë eksperimentale.
***
John Kihlstrom, jo krejt pa të drejtë, shkruan se: “ndërsa Koperniku provoi se Toka nuk ndodhet në qendër të universit dhe Darvini argumentoi se njerëzit e kanë origjinën nga kafshë ‘më të ulta’, Frojdi zbuloi se eksperienca, mendimi dhe veprimi njerëzor përcaktohen jo nga racionaliteti ynë, por nga forca irracionale jashtë vetëdijes dhe kontrollit tonë të ndërgjegjshëm—forca që mund të kuptoheshin e kontrollohen vetëm nga një proces i gjerë terapeutik, që ai e quajti psikanalizë”.
Frojdi besonte se e pandërgjegjshmja te njeriu nuk mund të mbetet e panjohur, pasi qeniet njerëzore nuk mund të ruajnë asnjë sekret. Siç shprehet Michael Roth, njerëzit e zbulojnë botën e tyre të brendshme më të thellë përmes veshjes së tyre, përmes lëvizjeve e gjesteve që bëjnë në mënyrë të pandërgjegjshme.
Me çfarëdo që ne bëjmë, në mënyrë shumë herë të pavetëdijshme, ne shprehim gjendje shpirtërore ose emocionale dhe mendime, të cilat, njerëzit që kanë sy të shohin dhe veshë të dëgjojnë i kuptojnë. Pikërisht ky, mendon Roth, ishte orientimi themelor i Frojdit.
Të paktë janë sot ata e kundërshtojnë idenë mbi ekzistencën e të pandërgjegjshmes (unconscious mind) në veprimet njerëzore, një fushë studimesh kjo shumë e rëndësishme jo vetëm në neuroshkencë dhe në psikologjinë eksperimentale, por edhe në letërsi e në arte.
Sigurisht, ne kemi mësuar dhe dimë sot shumë më tepër sa i përket trurit të njeriut dhe funksionimit të tij nga sa dinin Frojdi dhe shkenca një shekull e ca më parë, por Frojdi ka meritën se e nisi kërkimin në këtë fushë.
Megjithë vëllimin e madh dhe saktësinë e njohurive që ofron sot neuroshkenca, të dhënat e saj ende nuk është bërë e mundur të organizohen e përgjithësohen për të na dhënë një teori koherente mbi mendjen, trurin dhe rolin e tyre në sjelljen njerëzore. Dhe, “për aq kohë sa shkenca nuk do të jetë në gjendje të na ofrojë një paradigmë të tillë që, më në fund, do e bënte të panevoshëm Frojdin”, argumenton John Horgan, “Freud do të mbetet mes nesh”.
Dihet se një pjesë e mirë e kërkimeve sot ende mbështeten në disa prej ideve origjinale të Frojdit. Edhe pse kjo fushë kërkimesh është zgjeruar e mjaft dhe kërkimi thellohet gjithnjë e më shumë, duke i përgënjeshtruar e bërë të pavlefshme shumë nga idetë e Frojdit, meritat e tij nuk mund të mohohen. Në fund të fundit, kjo është mënyra se si shkenca dhe dituritë tona mbi realitetin dhe vetë njeriun kanë përparuar deri më sot.
“A do të mundemi ndonjëherë të zbulojmë një paradigmë kaq të fuqishme sa të na bëjë ta harrojmë Frojdin? Një paradigmë që do të kënaqë dëshirën dhe nevojën tonë për të kuptuar se cilët jemi?”, pyet Horgan, duke i dhënë këtë përgjigje pyetjes së tij: “Unë shpresoj që jo, pasi të jesh njerëzor do të thotë të përjetosh një krizë identiteti. Më duket se vetë Frojdi diku e ka thënë këtë”.
***
Sot, 85 vite pas vdekjes së tij, Frojdi mbetet jo thjesht një burim referimi, si the father of modern psychology, por edhe një personalitet i fuqishëm, teoritë e të cilit mbi lidhjet mes së ndërgjegjshmes dhe të pandërgjegjshmes në mendjen tonë, mbi individin dhe shoqërinë etj., janë po kaq të njohura sa edhe një shekull më parë.
Ndoshta jo aq me ndonjë prej teorive të tij, se sa me mënyrën e tij të të menduarit, që bashkoi në një të vetme letërsinë, kulturën dhe shkencën, Frojdi çeli rrugë të reja për të kuptuarit e botës.
Në fakt, edhe nëse nuk është plotësisht e saktë, nuk është as tërësisht e gabuar të pohojmë se Frojdi nuk ishte vetëm një fiziolog dhe një psikolog, por edhe i pari teoricien ndërdisiplinor i natyrës njerëzore, që psikanalizën e shndërroi në një disiplinë ekumenike, me kufij të hapur në të gjitha drejtimet, duke bashkuar në një natyrën, kulturën dhe të gjitha fushat e jetës intelektuale.
Në ditët tona nuk ka më mendimtarë të tillë. Sot ka specialistë dhe ekspertë që kërkojnë rezultate të sigurta, por rrallë gjen ndonjë dijetar vizionar që të integrojë dijen e akumuluar në shumë fusha për të gjeneruar ide dhe teori të reja, qoftë edhe duke marë përsipër riskun e të gabuarit.
Trashëgimia dhe influenca e Frojdit e kanë tejkaluar shkencën dhe idetë e tij janë bërë tashmë pjesë integrale e kulturës perëndimore, po aq, ndoshta, sa edhe vepra e Shekspirit. “Edhe në një botë pa depresion dhe pa skizofreni”, shkruan Horgan, “ne përsëri do i kthehemi Frojdit duke u përpjekur t’u gjejmë kuptim jetëve tona, njëlloj siç i kthehemi te Shekspirit”.
Fakti që teoritë më shumë se njëqindvjeçare të Frojdit janë provuar sot se nuk qëndrojnë, nuk do të thotë se ato nuk janë më të rëndësishme. Në këtë kuptim, thotë psikanalisti i njohur Marks Solms, Frojdi nuk dallon shumë nga Njutoni.
George Dvorsky, nga ana e vet, shkruan: “Duaje ose urreje atë, nuk ka dyshim se Sigmund Frojdi ishte një gjigand në fushën e tij. Kur bëhet fjalë për ndikimin e tij në psikologji, në psikanalizë dhe në teorinë e njohjes, shpesh pranohet se në këto fusha ai nisi një revolucion; me Frojdin, [ashtu si me çdo revolucion], është si të thuash para dhe pas tij”.
Me teoritë e tij, shkruan Kihlstrom, “Frojdi ndryshoi mënyrën se si ne e shohim veten tonë…si dhe vokabularin me të cilin ne kuptojmë veten dhe të tjerët”. Shumë shpesh, për të mos thënë thuajse çdo ditë të jetës sonë, pa e kuptuar as vetë ne përdorim terma që e kanë origjinën pikërisht në veprat e tij. “Para se dikush të hapë një tekst psikologjie, ai di ndërkohë diçka mbi egon dhe superegon, mbi atë që Frojdi e quante penis envy, mbi mankthin e kastrimit dhe kompleksn e Edipit”.
Në këtë vështrim, Kihlstrom, ndoshta jo pa të drejtë, thotë se, “ndikimi i Frojdit në kulturën moderne ka qenë më i madh e më jetëgjatë se sa ndikimi që kanë pasur Ajnshtajni apo Uatsoni, Hitleri apo Lenini, Rusvelti apo Kenedi, Pikaso, Eliot apo Stravinski, Bitëllsat apo Bob Dilan”.
Freud is Dead! Long Live Freud!/Dita
