Intervistoi Ben Andoni
Jeta e Edmond Budinës, pas viteve “90, ka qenë një sfidë. Jo thjesht, sepse e la përkohësisht artin, por sepse nuk u dorëzua si shumë kolegë të tij dhe të fillonte që të nëmte në kafetë e panumërta të qytetit. Në Itali, ku filloi jetën e re të thjeshtë, mbushur me sakrifica, ai jo vetëm nuk hoqi dorë nga arti, por shpejt e gjeti veten protagonist si regjisor, si aktor etj…Nuk është se Budina është shumë prezent në media, por në ato momente që pranon të flasë, shikon realisht një njeri të shqetësuar për hapat e ngadaltë të vendit dhe më shumë akoma: indiferent që të përballet me problematika…
Ka një reformë të re në teatër, nisur me ministren e re të Kulturës, si e sheh në ditët tona rezultatin e saj? A mendoni se ka ndikuar drejtimi dhe bordi i saj, në ndonjë politikë më ndryshe të tij? Çfarë e pengon në thelb teatrin e një vendi si Shqipëria?
“Dua të saktësoj qysh në fillim se, të japësh opinione e të kritikosh është gjëja më e lehtë, por të besh, t’i ndryshosh gjerat realisht është shumë e vështirë. Në ketë kuadër edhe unë mund të jap mendimin tim modest, pa dashur të marr pozicionin e kritizerit. Duhet të jesh në pozitën e atij që punon për ditë, që ndeshet çdo çast me vështirësitë për të kuptuar se sa funksionojnë e sa mund t’i ndryshosh gjerat.
Tashme kanë kaluar rreth dy vjet e nuk kam venë re se ku konsiston kjo reformë. Vetë fjala reformë do të thotë rinovim, ndryshim, lëvizje, transformim e deri revolucion. A ka ndodhur në teatër kjo? Mendoj se reforma nuk duhet të ketë të bëjë vetëm thjesht me Teatrin Kombëtar, por me sistemin teatror në rang kombëtar. Këtu gjendjen e shoh trishtuese. Përsa i përket Teatrit Kombëtar nëse me reformë kuptojmë heqjen nga puna të tre, katër aktorëve atëherë mendoj që jo. Nëse po ashtu me reformë do të kuptojmë mospasjen e kontratave të përhershme të punës, por ato një vjeçare, përsëri mendoj që jo. Pasiguria nuk është garanci për cilësi, në të kundërtën edhe vetë ministrat e sistemi politik duhet të jepte shembullin e të bënte kontrata sa me të shkurtra për të na garantuar cilësi në drejtimin e vendit.
Nuk dua të mohoj faktin, që teatri kombëtar ka rritur numrin e premierave e për rrjedhojë dhe atë të spektatorëve, në raport me vitet paraardhëse dhe ky është një hap inkurajues. Ajo që mungon, sipas mendimit tim, është hopi cilësor artistik. Shfaqjet që kam parë aktualisht vuajnë nga ana e regjisë në të tërën e tyre. Jo kushdo është i aftë të vërë shfaqje në skenë dhe padyshim mirëkuptoj aktivizimin e të rinjve, por kjo duhet të bëhet pasi të kesh një lloj garancie, duke pare edhe punët e mëparshme. Flitet për regjisore kasetash, d.m.th. shfaqje të vëna në skenë gjetke dhe të kopjuara pikë për pikë tek në. Kjo është skandaloze, degradim, por me e keqja është se askush nuk ka guximin të denoncojë. Vendosjen e rregullave e ligjeve edhe në ketë pike do ta quaja reformë. Vjedhja e pronësisë intelektuale duhet të ndëshkohet deri në heqjen e të drejtës për të venë në skenë. Unë do të kërkoja me tepër përgjegjësi për shpalosjen e këndvështrimit regjisorial përpara se shfaqja të vihej në skenë. Përse të mos ketë në fund të fundit edhe konkurs për vënien në skenë? Politikën e repertorit duhet ta bëjë teatri vetë, e jo ta lerë në dorën e shijeve personale. Kështu, nëse teatri do të verë në skenë ‘x’ vepër. atëherë shpall konkurs për vënien në skenë e regjisorë të ndryshëm paraqesin këndvështrimet e tyre për mënyrën e vënies në skenë e bordi përzgjedh më të mirin. Por, a është në gjendje bordi aktual ta bëjë këtë? Pavarësisht personaliteteve në fushat përkatëse është i paaftë ta beje. Nuk mjafton të jesh shikues ose lexues i zellshëm dramash, që të jesh pjesëtar i bordit, por duhet të njohësh “kuzhinën” e tij, të kesh përgatitje edhe teknike në atë fushë. Së fundmi, hapa disa shënime të vjetra të miat ku ishin edhe vërejtjet që më bënte këshilli i dikurshëm artistik, ku flitej për mizanskenën, nëntekstin, planin e dytë, monologun e brendshëm etj., vërejtje të cilat duke i përmirësuar rritnin cilësinë artistike të shfaqjeve. Po ashtu bordi duhet të mbaje përgjegjësi për dështimet, e të shpërblehet për arritjet. Ajo që e pengon, ose që nuk e shtyn përpara teatrin shqiptar është edhe mungesa e përballjes me regjisorë e trupa të huaja. Duhen nxitur edhe bashkëprodhimet në teatër. Ajo që mungon është konkurrenca. Reformë do të quaja nxitjen e iniciativës private, një strategji largpamëse për të pasur sa me tepër trupa teatrore, të cilat duhet të stimulohen e të shpërndahen në të gjithë territorin. Investimi në kulturë nuk është asnjëherë i paleverdisshëm”.
Jeni shumë i angazhuar tani në kinematografi dhe projekti i juaj i fundit, madje ka fituar në Qendrën Kinematografike. Çfarë aktualiteti ka dhe si do i zgjidhni financimet, përveç Qendrës?
“Sot, që të arrish të finalizosh një projekt filmik është shumë e vështirë dhe kjo kryesisht për të formuar atë mozaik financiar, që janë bashkë-prodhimet, pa të cilat nuk mund ta realizosh. Projekti im filmik merr pikënisjen nga realiteti i sotëm shqiptar. Është një drame sa individuale , aq edhe shoqërore, ku ndërthuren edhe probleme delikatë sikundër ndotja e ambientit e korrupsioni.
Aktualisht kemi të konfirmuar veç financimit shqiptar, atë italian, një pjesë të financimit maqedonas dhe kemi aplikuar nëpërmjet producentit francez për financime nga Franca, e po ashtu do të paraqesim dosjen në Eurimages. Sa më modest të jetë financimi i shtëpisë filmike që ka mazhorancën, në këtë rast Shqipërisë, po aq modestë janë edhe financimet e të huajve. Kështu, nëse ne kemi një buxhet prej treqind-mijë eurosh në kompleksitetin e tij edhe financimi prej Eurimages p.sh., që është 17% e së tërës, do të jetë vetëm pesëdhjetë mijë euro, që nganjëherë nuk ia vlen për stërmundimin e stresin që duhet të kalosh. Gjithsesi shpresoj që gjerat të shkojnë në rrjedhën e duhur dhe në vjeshtë të xhirojmë”.
Kam lexuar se tashmë në krijimtarinë tuaj do prekni dhe problemin e mjedisit. Sa i ndjeshëm jeni personalisht me atë që individi shqiptar i ka bërë mjedisit? Si do e realizoni këtë në krijimtarinë tuaj?
“Krimi më i madh, që i është bërë në këta vite të së ashtuquajturit tranzicion shqiptar është ai kundrejt ambientit. Janë shkatërruar pyje të tëra, janë gërryer lumenj. Urbanizimi i egër, pa ligje e rregulla ka betonizuar qytetet tona, jemi bunkerizuar më keq se ata bunkerat mjeranë të kohës së shkuar. Etja për pasuri dhe egoizmi nuk paskan njohur kufij këtu tek në. Për t’u pasuruar njerëzit nuk ndalen para asgjëje e ambienti është e fundmja gjë, që iu shkon nëpër mend, duke harruar që gjithçka do të kthehet nesër në një bumerang. Betonizimi është pjesa e dukshme, por me shqetësuese është e padukshmja, ajo për të cilën flitet pak, ose aspak, sepse në mes janë interesa ekonomike të mëdha. Shembujt shpesh i kemi para syve. Mendoj që gjithsecili prej nesh në të voglën e tij mund të bëjë diçka për ambientin. Personalisht, duke jetuar për rreth 23 vjet jashtë Shqipërisë, jam bërë edhe më i ndjeshëm e mendoj edhe për një fletë letre, që nuk duhet shpërdoruar, sepse ka të bëjë me pemët që priten për ta prodhuar, ka të bëjë me oksigjenin që ne thithim. Më ka bërë përshtypje p.sh. që në zemër të Tiranës, veç përbindshave prej betoni, tek kinema “Millenium”, ku kanë hyrë e dalë kryeministra e politikanë të të gjitha ngjyrave, askush nuk është shqetësuar për shkatërrimin e trashëgimisë kulturore duke betonizuar mulet e kalasë, të vetmes në qytet. Tani së fundmi, është ngritur edhe një ndërtim, janë prerë pemë e po vazhdon të betonizohet për të bërë një disko a një restorant e ai kopësht i gjelbëruar , që ka dhe vlerën e vet historike, nga më i freskëti është kthyer në frymëmarrës.
Në filmin tim nëpërmjet një drame familjare flitet edhe për mbeturinat toksike, abuzimin që bëhet me materialet e ndërtimit, që në fund të fundit dëmtojnë shëndetin e vetë banorëve. Nuk pretendoj që nëpërmjet një filmi të zgjidhim gjithçka, por së paku të sensibilizojmë sado pak opinionin për ta ndërgjegjësuar për rreziqet që i vijnë prej ndotjes se ambientit, deri tek mbeturinat që hedhim pa kriter gjithandej”.
Sa mundet arti në ditët tona, i të gjithë gjinive, t’i vijë në ndihmë problematikës së majisur sociale të shoqërisë shqiptare?
“Mendoj se arti ka një funksion të rëndësishëm, jo vetëm për të sensibilizuar, por edhe për t’i ndryshuar gjërat. Nuk janë të paktë shembujt në histori, që nëpërmjet një vepre artistike janë frymëzuar njerëzit e janë ngritur në revolta e deri në revolucione. Në nuk bëjmë përjashtim prej popujve të tjerë. Këtë e kam provuar në vitin ‘90 kur vura në skenë “Natën me hënë” ose kur në Qytetin Studenti sheshi oshëtinte duke thirrur Kadare, Kadare…
Shoqëria shqiptare sot, kam përshtypjen se e ka humbur ketë ndjesi dhe është ambientuar me të keqen, është bërë pjesë e saj. E përhumbur në luftën e përditshme për të mbijetuar, bën sikur nuk i sheh problemet vërtet të majisura të kësaj shoqërie. Kështu, është krijuar tashmë morali, që ai që fiton është i zoti, paçka se si fiton. Fiton mirë e je i pasur , je i zoti, s’fiton je leshko. Do të thosha që arti shqiptar duhet të ketë si mision të vetin heqjen e kores së plagës së majisur, sepse vetëm kështu ato plagë do të mund të pastrohen e kurohen. Shpesh për hir të një patriotizmi të sipërfaqshëm e hipokrit, gjasme bëhemi të ndjeshëm kur një vepër demaskon problemet e rënda e thonë “Ç’është kjo, pse këta jemi ne? Është nxirë realiteti” etj. Pretendojnë më mirë të mos flitet, preferojnë heshtjen e për rrjedhojë rritet dhuna kundrejt qenieve më të pambrojtura, s’flitet për urinë, papunësinë, diskriminimet, paligjshmëritë, korrupsionin etj. Një shoqëri është e qytetëruar e me dinjitet, kur nuk ka frikë të nxjerrë në pah të këqijat e dobësitë e saj për t’i përmirësuar ato”.
Çfarë raporti keni me politikën dhe si e shikoni rolin e saj në zhvillimin e artit kombëtar?
“Nuk kam ndonjë raport të veçantë me politikën dhe e gjej atë tejet të korruptuar, por kryej detyrën time si qytetar nëpërmjet votës. Ajo që më jep më shumë bezdi, veç korrupsionit, është të sjellurit e politikanëve si të gjithëpushtetshëm, që mund të bëjnë çfarë e si të duan sikur ta kishin vendin pronë private ose me saktë çifligun e tyre. Një mendësi anadollake, që duhet shkulur me rrënjë e po ashtu edhe servilizmi intelektual që ju shkon pas për të përfituar.
Për fat të keq, politikanët e shohin artin si gjënë më të parëndësishme e mbase më pavlerë e nuk arrijnë të kuptojnë që arti veç misionit të tij edukativ (s’kam parasysh edukimin e masave, si dikur) të zbutjes e ndjeshmërisë shpirtërore mund të ketë edhe një funksion fitimprurës ekonomik. Kjo padyshim kërkon një mendësi tjetër prej asaj që është sot. Politika duhet të ketë synime e strategji të qarta për të zhvilluar artin e për këtë duhen edhe investime. Po sjell një shembull nga eksperienca ime personale. Kam qenë pjesëmarrës në një film zvicerian , që veç të tjerave mori financim nga regjioni Trentinos me shumën prej 300mije eurosh, por me obligimin që të xhironte atje e të harxhonte në atë regjion 450mijë euro. Llogaria është fare e thjeshtë. Veç 150.000 eurove më tepër ishin edhe shpenzimet e trupës që harxhonin paratë atje, ishte punësimi i njerëzve të zonës etj. Përse të mos bëhet e njëjta gjë tek ne për të tërhequr trupa të huaja që të xhirojnë këtu? Natyrisht, kjo do impenjim e padyshim edhe investim, por është e realizueshme dhe fqinjët tanë të rajonit e kanë bere. Format janë nga me të ndryshmet”.
A mundet që vende si Shqipëria të luftojnë për vepra arti, që kumtojnë ide të mëdha, përmes buxheteve modestë?
“Mendoj që nuk ka ide të mëdha ose të vogla, ka ide të realizuara e transmetuara mire ose të pa realizuara. Ideja e ndotjes se ambientit p.sh., përsa e rëndësishme ose e madhe të jetë nuk mund të jetë sipërore në raport me idenë e dhunës në familje etj. Idetë mund të kumtohen mire e bukur edhe prej vendesh të vogla e buxhetesh modestë, por jo gjithmonë mund t’ia arrish. Në këtë fushë nuk mund të ketë e nuk ka receta, përderisa kemi të bëjmë me krijimtari. Buxhetet modestë gjithsesi të kufizojnë, sepse je i detyruar të “cigarisesh” me atë që ke. Me ka ndodhur edhe që për arsye fondesh e shpenzimesh të heq dorë nga ndonjë ide, që mund të ishte shumë interesante. Ne nuk mund të pretendojmë që me investime të vogla, me pak filma të prodhuar të pushtojmë botën. Sikundër e thashë edhe me sipër, bashkëprodhimet e huaja nuk mund të investojnë nëse nuk investon vendi i origjinës, e për më tepër ata s’mund të investojnë dy ose tre-fishin e prodhimit vendas, përsa e rëndësishme të jetë ideja. Sa me tepër investime të kesh, aq me tepër filma bën, aq më tepër punon në komoditet e aq me tepër mundësi ke të përzgjedhësh. Një ushqim është i shëndetshëm e i shijshëm jo kur i kursen harxhet, por kur bën të kundërtën. Gjë pa gjë nuk bëhet”.
Ti kthehemi kinemasë: edhe pse janë privatizuar shumë objekte të saj, filmi nuk shkon përmes shtëpisë së saj në të gjitha qytetet. A e quani një handikap këtë që po bëhet me sistemin shqiptar të filmit?
“Padyshim që është handikap, bile do të thosha se ajo që është bërë, është një krim i vërtetë. U shkatërrua kinostudioja, që sikundër e kam thënë ishte nje pasuri e madhe kombëtare, për t’ia u falur klientave e puthadorasve të politikës. U shkatërruan kinematë që ekzistonin deri edhe nëpër fshatra, pra u shkatërrua sistemi i bërjes e shpërndarjes se filmit. Sot në Shqipëri nuk ka një rrjet shpërndarjeje të kinemasë, nuk ka as shtëpi distribucioni e për rrjedhojë edhe spektatori është larguar. Dikur edhe në fshat me të humbura e pa rruge të asfaltuara shkonte autokinemaja. Mendoj se është e domosdoshme të krijohet një rrjet shpërndarjeje të filmit e kjo mund të behet nëpërmjet privatit, por i mbështetur e inkurajuar nga shteti. Dikur ekzistonin edhe kinematë verore në të gjithë vendin. Sot nuk gjen qoftë edhe një. Përse p.sh. të mos kishte tani në sezonin e verës shfaqje filmash në vendet ku pushojnë njerëzit? Përse të mos organizohen shfaqje filmash nëpër lagje të ndryshme të Tiranës e qyteteve të tjera, nëpër sheshe sikundër ndodh në qytetet europiane? Për herë të parë, film kam parë pikërisht në Parkun “Rinia” në Tiranë kur isha fare i vogël dhe ajo magji më ka mbetur e pashlyer edhe sot e kësaj dite. Në Austri filmi im “Letra ere” u shfaq në sheshin kryesor të qytetit ku konkurroja dhe ishte një emocion i papërsëritshëm të dëgjoje të flitej shqip e të buçiste muzika në të katër anët”.
Megjithëse të gjithë flasin për artin, buxhetet pakësohen, edhe pse Ministria e Kulturës tashmë pretendon që një pjesë e të ardhurave do të vinë dhe nga kanale të tjera. A mendoni, mbështetur dhe në përvojën tuaj të huaj, që mund të kishte alternativa të tjera për t’i afruar para kulturës nga buxheti i shtetit?
“Nëse politika ka dashamirësinë e strategjinë për të zhvilluar kulturën, padyshim që edhe alternativat gjenden. Mjafton të bëhet një ligj p.sh. si ai që është në Itali, po jo vetëm, për tax credit, ku cilido mund të shkarkoje taksat nëse investon në fushën e kinemasë. Sikundër e thashë edhe më sipër, ka edhe mënyra të tjera për të nxitur prodhimin vendas e tërhequr atë të huaj, duke krijuar lehtësira e çmime konkurruese. Ç’do t’i kushtonte p.sh. buxhetit të një bashkie që do të paguante ospitalitetin e një trupe kinematografike, e cila do të rrinte atje një ose dy muaj e do të shpenzonte dy ose tre fishin e shumës së harxhuar. Ky është edhe një investim, që veç publicitetit që i bëhet qytetit, ambientit, nëse filmi ka sukses mund të jetë një tërheqje turistike në të ardhmen. Është për të ardhur keq, po biznesmenët shqiptarë, që i harxhojnë paratë pa menduar fare, thjesht për një kapriçio ose për t’u dukur, nuk hedhin as edhe një kacidhe kur vjen fjala për artin e kulturën e vendit të tyre. Patriotizëm nuk është të vendosësh një flamur mbi një ndërtesë në ndërtim, por ta shohësh atë flamur të valëvitet në një kompeticion ndërkombëtar që e bën të njohur Shqipërinë për vlerat e saj kulturore, pasi edhe ti ke dhënë kontributin tënd, sado modest, për realizimin e asaj vepre”.
Duket pak i lodhshëm fakti që subjektet shqiptare, që bëjnë filma, i paraqesin gjërat tona vetëm me grotesk. Ku mund të synojë arti i kinemasë së vendeve si Shqipëria për t’u identifikuar në botë?
“Personalisht nuk me duket se filmat tanë i paraqesin gjërat vetëm në grotesk. Për ketë do të thosha që nuk ka receta. Krijimi është individual e gjithsecili përpiqet t’i tregoje ngjarjet në mënyrën e vet. Për t’u identifikuar në botë nuk është e thjeshtë dhe s’kemi pse të pretendojmë që të identifikohemi vetëm nëpërmjet kinemasë, në një kohë që nuk është se shquhemi veçanërisht në fusha të tjera. Gjithsesi kinemaja me mundësitë që ka pasur e investimet modestë ka mundur të bëhet pjesë e kompeticioneve ndërkombëtare. Nga eksperienca ime personale mund të them se filmat e mi janë shpërndare në rrjetin e kinemave italiane e jo vetëm dhe prej shtëpi distribucioni të rëndësishme. Dvd e “Ballkan Pazar” është prodhuar prej Cechi Gori Group, me prestigjiozja në ketë fushë e janë shitur në libraritë Feltrinelli e Mondadori etj. Shtypi ndërkombëtar e kritika ka shkruar gjerësisht dhe kanë thënë që ka një një vend të ri në hartën e kinemasë Europiane: Shqipëria…Të njëjtën gjë do të thosha edhe për disa nga kolegët e mi, kështu që nuk di ç’mund të kërkojmë për t’u identifikuar me tepër. Natyrisht ne nuk jemi në majën e kinemasë botërore ose europiane, por me mundësitë që kemi, kemi bërë diçka. Shpresojmë që e ardhmja të na rezervojë një vend më të mire, por sikundër e thamë kjo nuk varet vetëm prej nesh”.
Cilat janë fushat tuaja të interesit lidhur me artin?
“Kinemaja , siç dihet është një art në të cilin përfshihen shume arte dhe që të qëndrosh në sipërfaqe duhet të jesh përherë në kontakt me të gjitha artet. Përpiqem sa mundem të jem në korrent të gjithshkaje: me pikturën, muzikën, por mbi të gjitha me pëlqen letërsia”.
A jeni i kënaqur me këtë që keni arritur deri më tani, edhe pse mbi vetë keni pasur gjithnjë sfida?
“Sfidat më kanë pëlqyer gjithmonë dhe vetë jeta ime ka qenë një sfide. Çdo sipërmarrje e re është një sfidë e re. Së fundmi, veç filmit, kam edhe disa projekte të tjera, njërën prej të cilave e konsideroj sfidë të vërtetë, po le t’ia lemë kohës ti gjykojë. Në momentin që do të jem i kënaqur do të kem marrë fund. Përherë mendoj se gjërat mund të bëheshin më mirë e duhet të bëhen më mirë. Unë përpiqem të bëj, të tjerët le të më gjykojnë nëse kam bërë mirë ose keq”.
