Misioni i Vëzhgimit të Zgjedhjeve i OSBE/ODIHR publikoi raportin përfundimtar për zgjedhjet parlamentare të 11 majit 2025, duke vlerësuar se procesi ishte konkurrues dhe i mirëmenaxhuar, por i zhvilluar në një mjedis shumë të polarizuar dhe me mungesë mundësish të barabarta mes kandidatëve.
Raporti thekson se administrata zgjedhore e menaxhoi procesin në mënyrë transparente dhe gjithëpërfshirëse, ndërsa votimi jashtë vendit, i aplikuar për herë të parë, u realizua me sukses pavarësisht sfidave organizative.
OSBE/ODIHR thekson se kuadri ligjor ka mangësi të rëndësishme dhe kërkojnë të adresohen për një reformë zgjedhore gjithëpërfshirëse, ku përfshihet përmirësimi i administratës zgjedhore, transparenca e financimit të fushatës dhe garantimi e lirisë së medias. Këto mangësi, thekson raporti, tregon mungesën e vullnetit politik për reforma.
“Kuadri ligjor ofron një bazë të mjaftueshme për zhvillimin e zgjedhjeve demokratike, pavarësisht nga nevoja e vazhdueshme për një reformë të gjerë zgjedhore përmes konsultimeve publike gjithëpërfshirëse. Mangësitë dhe paqartësitë e vërejtura zvogëlojnë qartësinë e kuadrit ligjor dhe krijojnë pasiguri në zbatimin e frymës dhe germës së ligjit. Ndonëse disa rekomandime të ODIHR-it dhe Komisionit të Venecias të Këshillit të Evropës janë adresuar, shumica e rekomandimeve të bëra prej kohësh, duke përfshirë edhe ato që kanë të bëjnë me përbërjen e komisioneve zgjedhore të niveleve më të ulëta, raportimin e ndërmjetëm mbi financimin e fushatës, dhe sigurimin e një klime të favorshme mediatike, si dhe me heqjen e përgjegjësisë penale për shpifjen, nuk janë adresuar, duke treguar mungesë të vullnetit politik për reforma gjithëpërfshirëse”, thuhet në raport.
Raporti thekson gjithashtu megjithëse zgjedhjet ishin konkurruese, shtoi se kandidatët për deputetë nuk patën mundësi të barabarta. Sipas ODIHR-it, fushata në rrjetet sociale u karakterizua nga gjuhë përçarëse, pa pasur një autoritet që të monitoronte përmbajtjet manipuluese.
“Zgjedhjet parlamentare të vitit 2025 ishin konkurruese dhe u zhvilluan në mënyrë profesionale, por u mbajtën në një mjedis tejet të polarizuar, ku garuesit nuk gëzuan mundësi të barabarta. Partia në pushtet përfitoi nga përdorimi i gjerë i burimeve administrative gjatë fushatës, duke krijuar një avantazh të padrejtë për kandidatët që ishin ndërkohë në detyrë. Gjithashtu, pati shumë akuza për presion ndaj votuesve, veçanërisht ndaj punonjësve të administratës publike. Për më tepër, legjislacioni zgjedhor dhe interpretimi i tij i ngushtë nga administrata zgjedhore nuk parandaluan praktikat abuzive. Përdorimi aktiv i rrjeteve sociale nga garuesit amplifikoi diskursin e fortë konfrontues dhe asnjë autoritet nuk u caktua për të identifikuar përmbajtjen manipuluese të dëmshme”, thuhet në raport.
Raporti thekson se SPAK ka pasur një rol pozitiv në hetimin e korrupsionit zgjedhor, ndërsa mekanizmi i ri i koordinimit me KQZ-në dhe Prokurorinë e Përgjithshme mund të ketë efekt pengues të krimeve zgjedhore.
“Struktura Speciale Kundër Korrupsionit dhe Krimit të Organizuar (SPAK) ka luajtur një rol pozitiv në hetimin e korrupsionit zgjedhor, dhe mekanizmi i ri i koordinimit mes SPAK, KQZ-së dhe Prokurorisë së Përgjithshme shihet si një faktor që mund të ketë efekt pengues. Megjithatë, disa bashkëbisedues të ODIHR-it kanë vënë në dyshim efektivitetin e përpjekjeve kundër krimit të organizuar me lidhje politike”, thuhet në raport.
Rekomandimet kyçe për përmirësimin e zgjedhjeve në Shqipëri
Misioni i ODIHR-it rekomandon reformë gjithëpërfshirëse të kuadrit ligjor zgjedhor përpara zgjedhjeve të ardhshme, për të adresuar paqartësitë dhe mangësitë e deritanishme. Theksohet nevoja për de-politizimin e administratës zgjedhore dhe për trajnim më të mirë të ekipeve të numërimit të votave.
Përdorimi i burimeve administrative për qëllime zgjedhore duhet të ndalohet plotësisht gjatë periudhës zgjedhore. Autoritetet duhet të parandalojnë keqpërdorimin e burimeve shtetërore dhe të vendosin sanksione të rrepta ndaj shkelësve. Ligji duhet të sqarojë se cilat aktivitete parazgjedhore janë shpenzime fushate dhe të sigurojë mbikëqyrje dhe sanksione për to.
- Për të adresuar rekomandimet e paplotësuara të ODIHR-it dhe paqartësitë ligjore, kuadri zgjedhor duhet të reformohet në mënyrë gjithëpërfshirëse përmes një procesi gjithëpërfshirës konsulativ, shumë përpara zgjedhjeve të ardhshme, në përputhje me standardet ndërkombëtare.
- Për të siguruar stabilitet në administrimin zgjedhor, duhet të merren masa për de-politizimin e procesit të emërimit të anëtarëve të niveleve të ulëta të administratës zgjedhore dhe për të kufizuar zëvendësimet arbitrare dhe në minutën e fundit, në mënyrë që të sigurohet trajnim i përshtatshëm dhe në kohë për të gjithë anëtarët.
- Për të forcuar kapacitetin dhe profesionalizmin e Ekipeve të Numërimit të Votave, KQZ-ja duhet të organizojë seanca trajnimi specifike mbi procedurat e numërimit dhe të zhvillojë një program standard trajnimor me manuale dhe fletë-informative të thjeshta për procesin e numërimit.
- Përpjekjet për edukimin e votuesve mbi votimin elektronik duhet të intensifikohen, duke u fokusuar në rritjen e ndërgjegjësimit për procedurat dhe sigurimin që të gjithë votuesit të mund të votojnë në mënyrë të pavarur.
- Për të hequr çdo paqartësi ligjore mbi fushatën, përdorimi i burimeve administrative për qëllime zgjedhore duhet të ndalohet që nga shpallja e zgjedhjeve deri në ditën e votimit.
- Për të siguruar garë të barabartë, autoritetet duhet të ndërmarrin masa për parandalimin e keqpërdorimit të detyrës dhe burimeve shtetërore dhe të vendosin sanksione proporcionale dhe dërrmuese ndaj shkeljeve të tilla.
- Në përputhje me praktikën e mirë, ligji duhet të përcaktojë qartë se cilat aktivitete parazgjedhore konsiderohen shpenzime fushate, duke siguruar që ato të jenë subjekt i raportimit, mbikëqyrjes dhe sanksioneve të mundshme.
- Materialet audiovizuale të përgatitura nga partitë politike ose autoritetet qeveritare duhet të shënohen si reklama politike dhe të ndalohen në programet informative dhe editoriale. Duhet të ketë masa efektive për trajtimin e shkeljeve dhe zbatimin e tyre në kohë.
Mangësitë në Kodin Zgjedhor
Raporti vlerëson se disa nga rekomandimet e organizatave ndërkombëtare, si ODIHR dhe Komisioni i Venecias, u adresuan, por shumë rekomandime të tjera, përfshirë përbërjen e komisioneve zgjedhore, mbrojtjen e të drejtave të personave me aftësi të kufizuara, dhe rregullat për financimin e fushatave, mbeten të pazgjidhura.
Ky fakt tregon mungesë vullneti politik për reforma gjithëpërfshirëse dhe thekson nevojën për një proces konsultativ dhe gjithëpërfshirës përpara zgjedhjeve të ardhshme.
“Kuadri ligjor siguron një bazë të përshtatshme për zhvillimin e zgjedhjeve demokratike, por një sërë mangësish dhe paqartësish dobësojnë qartësinë ligjore dhe krijojnë pasiguri në zbatimin e tij. Kodi Zgjedhor u ndryshua në mënyrë të rëndësishme në korrik 2024 dhe shkurt 2025, duke sjellë ndryshime në sistemin zgjedhor, rregullat për financimin e fushatës dhe për herë të parë –votimin jashtë vendit, siç kërkonte një vendim i Gjykatës Kushtetuese. Disa rekomandime të ODIHR-it dhe Komisionit të Venecias u adresuan, duke përfshirë rishikimin e pragut kombëtar për kandidatët e pavarur dhe heqjen e mundësisë për drejtuesit e partive politike që të konkurrojnë në disa zona zgjedhore.
Megjithatë, shumë rekomandime të gjatë kohore mbeten të pazgjidhura, duke përfshirë përbërjen e komisioneve zgjedhore në nivelet më të ulëta, të drejtën e votës për personat me aftësi të kufizuara, përgjegjësinë penale për shpifje, mbulimin mediatik të pavarur gjatë fushatave zgjedhore, raportimin e ndërmjetëm të financimit të fushatës dhe zgjatjen e rregulloreve të financimit të fushatave për palët e treta. Kjo ngre shqetësime lidhur me mungesën e vazhdueshme të vullnetit politik për të adresuar mangësitë e mëdha në kuadrin ligjor zgjedhor dhe nënvizon nevojën për reformë gjithëpërfshirëse përmes një procesi gjithëpërfshirës dhe konsultativ”, thuhet në raport.
Votimi nga jashtë dhe menaxhimi teknik nga KQZ
Sipas raportit KQZ administroi procesin zgjedhor në mënyrë transparente dhe në përputhje me afatet ligjore. Seancat e KQZ-së u njoftuan me kohë, ishin të hapura për publikun dhe u ndoqën rregullisht nga përfaqësuesit e partive politike. Transmetimi i tyre drejtpërdrejt kontribuoi në rritjen e besimit të palëve të interesuara ndaj institucionit.
Megjithatë, thekson raporti, procesi nuk ishte pa sfida. KQZ-ja u përball me vështirësi teknike në menaxhimin e përgjithshëm të zgjedhjeve dhe disa rregullore u ndryshuan deri një javë para ditës së votimit, përfshirë udhëzimet mbi numërimin e votave dhe përpunimin e fletëvotimeve nga jashtë vendit.
“Në përgjithësi, KQZ-ja i administroi zgjedhjet në mënyrë transparente dhe i përmbushi afatet ligjore. Seancat e KQZ-së u njoftuan në kohën e duhur, të hapura për palët e interesuara, përfshirë partitë politike, të cilat morën pjesë rregullisht, dhe u transmetuan drejtpërdrejt. Në përgjithësi, KQZ-ja veproi në mënyrë gjithëpërfshirëse dhe gëzonte një nivel të lartë besimi midis palëve të interesuara. Megjithatë, KQZ-ja u përball me sfida teknike në menaxhimin e përgjithshëm të zgjedhjeve. Disa rregullore u ndryshuan deri një javë para ditës së zgjedhjeve, duke përfshirë një manual udhëzimesh mbi procedurat e numërimit të votave dhe përpunimin dhe numërimin e fletëvotimeve me postë nga jashtë vendit.
Pozitivisht, KQZ-ja zhvilloi një fushatë gjithëpërfshirëse informuese për të rritur ndërgjegjësimin në lidhje me regjistrimin e votuesve, për të parandaluar krimet zgjedhore si blerja e votave, për të sqaruar praktikat e ndaluara duke përfshirë keqpërdorimin e burimeve publike dhe për të shpjeguar procedurat e ditës së zgjedhjeve, duke përfshirë shënimin e fletëvotimit dhe përdorimin e makinave të votimit elektronik.
Votimi me postë u krye përmes votimit me postë, i konsideruar gjerësisht si një zhvillim historik zgjedhor. Kishte një kuadër rregullator të përshtatshëm për QKV-në, megjithëse disa aspekte, të tilla si procedurat e numërimit, u miratuan me vonesë. Votuesit morën fletëvotime për zonën zgjedhore të adresës së tyre të fundit të regjistruar në Shqipëri dhe fletëvotimet e tyre të plotësuara duhej të merreshin nga KQZ-ja deri në orën 7 të mbrëmjes më 11 maj për t’u numëruar në QNV-në e caktuar’, thuhet në raport.
Përdorimi i teknologjisë në zgjedhje, nuk u raportuan shqetësime për ndërhyrje të huaj
Raporti përfundimtar i OSBE/ODIHR-it thekson se dita e zgjedhjeve solli sfida teknike dhe mungesë stafesh të trajnuar për përdorimin e pajisjeve elektronike, sidomos për votuesit e moshuar dhe ata me njohuri të kufizuara teknologjike. Edukimi mbi përdorimin e votimit elektronik rezultoi i pamjaftueshëm, duke penguar pjesëmarrjen e pavarur të të gjithë votuesve.
Ndërkohë, KQZ-ja ka përmirësuar menaxhimin e sigurisë së informacionit dhe ka kryer teste të pavarura teknike, por mungesa e transparencës në publikimin e rezultateve të këtyre testeve është shqetësuese. Për të rritur besimin në zgjedhje, ekspertët rekomandojnë që vendimet për përdorimin e teknologjisë të jenë të pavarura nga presionet politike dhe të zbatohet një proces transparent dhe gjithëpërfshirës.
“Identifikimi biometrik i votuesve u implementua në të gjitha qendrat e votimit dhe funksionoi kryesisht si ishte parashikuar. Kur skanimi i gjurmëve të gishtërinjve dështoi, zyrtarët e zgjedhjeve përdorën alternativa me letër. Shumica e votuesve votuan me fletëvotime letre, ndërsa futja e fazuar e votimit elektronik dhe numërimit elektronik vazhdoi në një shkallë të kufizuar. Kodi Zgjedhor kërkon që pilotët e teknologjisë të përfshijnë të paktën 10% të votuesve. Megjithatë, më 25 prill 2025, në shkelje të ligjit, Komisioni Rregullator i KQZ-së autorizoi pilotë të votimit elektronik në dy zona zgjedhore që përfshinin vetëm 1.4% të votuesve të regjistruar. Kjo ishte pasojë e një ngërçi politik dhe kërkesës së Partisë Demokratike për të kufizuar këtë proces. Vendimi i vonë, i marrë vetëm pak javë para ditës së zgjedhjeve, krijoi pasiguri në zonat e prekura gjatë periudhës parazgjedhore. Nëse votimi elektronik do të zgjerohet në të ardhmen, përdorimi i teknologjisë duhet të menaxhohet në mënyrë gjithëpërfshirëse, transparente dhe të integruar. Për të mbrojtur integritetin dhe për të rritur besimin publik, vendimet për përdorimin e teknologjisë duhet të jenë në përputhje me kuadrin rregullator ekzistues dhe jo rezultat i presioneve politike.
Autoriteti Kombëtar i Sigurisë Kibernetike ndihmoi KQZ-në me teste të sigurisë, vlerësime teknike dhe rekomandime për përmirësim, duke u fokusuar në 2025 kryesisht në sigurimin e platformave të regjistrimit për votuesit jashtë vendit dhe të dhënave personale të diasporës. Ndërsa disa institucione shqiptare kanë qenë objekt i sulmeve kibernetike me motive politike në vitet e fundit, nuk u raportuan shqetësime për ndërhyrje të huaj kibernetike që të kenë ndikuar në zgjedhje”, thuhet në raport.
