Është gati një postulat që zhvillimi social i një vendi është i lidhur direkt me zhvillimin e tij ekonomiko-politiko-social. Shqipëria e ka manifestuar më së miri në zhvillimin e saj jo normal, ku ka kaluar në harkun e shekullit të ekzistencës së saj në tre sisteme ekonomiko-shoqërore të ndryshme. Kjo e bën vendin tonë, një laborator social të mrekullueshëm dhe lë hapësirë që sociologët e sotëm të hedhin dritë për këto ndryshime. Ky është një nga shqetësimet më të mëdha në këtë intervistë për “Milosaon” me sociologun e njohur Fatos Tarifa. Ku ai mes të tjerash shtjellon edhe: Sociologjinë dhe rolin e saj në zhvillimin e shoqërisë. Çfarë e shpjegon prapambetjen e studimeve sociologjike në vendin tonë? Çfarë sociologësh arsimojmë dhe kush i arsimon ata? Pse ligji i ri për arsimin e lartë mund të quhet “i vdekur”? A duhet bërë anglishtja gjuha e universiteteve tona? Çfarë e shpjegon ekzistencën e “minjve të portaleve online” dhe ndotjen që shkaktojnë ata në hapësirën publike? A janë më parimet dhe idetë e Iluminizmit baza e shoqërisë së sotme në stadin e modernitetit të vonë? Pse refleksiviteti radikal i modernitetit ka qenë një parakusht për shkencat sociale? Shqiptarët, të ndarë mes atyre që jetojnë në shekullin e 21-të dhe atyre që kanë mbetur një shekull pas. Fjalori i paradokseve, një libër për ata që e çmojnë lirinë e mendimit ndryshe dhe të shprehjes. Një axhendë e ngjeshur krijimtarie intelektuale: nga Erosi dhe demokracia te Sociologjia e Tiranës (për nostalgjikët) e saj.
Intervistoi Ben Andoni
I nderuar z. Tarifa! Çfarë përballjesh ka sot sociologjia sa i përket përgatitjes së një brezi që mund të ndihmojë në të zhvillimin e vendit në të ardhmen?
“Shkalla e zhvillimit të sociologjisë dhe lloji e cilësia e studimeve sociologjike në çdo vend janë njëherësh rezultat dhe tregues të rëndësishëm të zhvillimin ekonomik e shoqëror të atij vendi. Jo më kot sociologjia, si disiplinë, lindi dhe u zhvillua në vendet më të zhvilluara kapitaliste të Perëndimit: në Francë, në Angli, në Gjermani dhe në Shtetet e Bashkuara dhe po në këto vende (më së pari në Shtetet e Bashkuara e pastaj në Francë e gjetkë) kjo shkencë sociale u njoh dhe u institucionalizua si një disiplinë akademike, me krijimin e departamenteve të parë të Sociologjisë, fillimisht në Universitetin e Çikagos (në vitin 1892, nga Albion Small) dhe, më pas, në vitin 1895, në Universitetin e Bordosë, Francë (nga Emile Durkheim).
Po kështu, edhe studimet e para serioze në fushë të sociologjisë, në mesin dhe në gjysmën e dytë të shekullit të 19-të, janë kryer në këto vende (kujtojmë veprën e Engelsit mbi gjendjen e klasës punëtore në Angli, kontributin e Shkollës së Çikagos në fushën e studimeve urbane e të kriminologjisë, studimet George Simmel-it mbi natyrën e grupeve shoqërorë dhe kulturën e qytetit, studimet e Emile Durkheim-it në fushën e fenë dhe ato mbi komunitetin etj.). Jo më kot, sociologu i njohur amerikan, i ndjeri Peter Berger, i cili u nda nga jeta dy vite më parë, e ka cilësuar sociologjinë një shkencë “me të vërtetë morerne dhe perëndimore”.
Në Shqipëri, edhe pse sociologjia ka rreth tri dekada që mësohet në shkollën e lartë, kjo disiplinë shkencore dhe studimet në fushë të saj kanë mbetur në një stad tepër të pazhvilluar, një embrion, madje i pashëndetshëm. Thjesht shihni kurrikulat e sociologjisë në universitetet shqiptarë, tekstet që lexojnë studentet dhe pedagogët që u japin mësim (duke i detyruar të lexojnë tekstet që botojnë ata vetë), cilësinë e “studimeve” empirike apo teorike që kryejnë këta pedagogë dhe të artikujve e librave që ata botojnë.
Ju më pyesni për rolin që mund të luajë sociologjia në formimin e brezit të ri. Roli i saj, veçanërisht në këtë periudhë të zhvillimit tonë shoqëror, që është një periudhë e vërtetë transformimi shoqëror të gjithanshëm—ekonomik, politik, kulturor, shpirtëror—është i veçantë dhe shumë i madh. Në retrospektivë, kjo dëshmohet me rolin e madh që kanë luajtur mësimi i sociologjisë në universitete dhe vetë veprat e sociologëve më të shquar në Shtetet e Bashkuara dhe në Evropën Perëndimore në fundin e viteve 1950 dhe në vitet 1960. Kujtoj, fjala vjen, ndikimin e jashtëzakonshëm që kanë pasur në atë periudhë sociologë apo filozofë të tillë si Wilhelm Reich, Herbert Marcuse, Theodor Adorno, C. Wright Mills, Daniel Bell, Alvin Gouldner, Irëing Goffman etj. Ata, secili në mënyrën e vet dhe me idetë e veta, u bënë modele të intelektualit të angazhuar publik, si dhe frymëzues të një mendimi të ri e të lëvizjeve emancipuese në shoqërinë e kohës së tyre, siç qenë, ndër të tjera—dhe kryesisht—lëvizjet studentore në Amerikën e Veriut dhe në Europën Perëndimore në fundin e viteve 1960.
Nëse zgjedh të bëj një krahasim—që është, sidoqoftë, pa vend dhe jashtë kontekstit kohor e hapësinor—mes lëvizjeve studentore të asaj periudhe në Perëndim dhe apatisë se studentëve shqiptarë në këta tridhjetë vitet e fundit, madje edhe me lëvizjen studentore të dhjetorit të vitit të kaluar, kuptohet qartë se klasës së studentëve universitarë shqiptarë u mungon jo ethosi demokratik, por frymëzimi sociologjik dhe shembulli i intelektualëve publikë, shumë prej të cilëve do të duhej të ishin profesorët e tyre të sociologjisë, të filozofisë e të shkencës politike. Por cilin prej tyre pamë, ose shohim që t’i frymëzojë studentët në një periudhë të tillë transformimi rrënjësor të shoqërisë sonë dhe të arsimit të lartë në këtë vend? Ku janë sociologët shqiptarë? Çfarë studiojnë, çfarë shkruajnë e botojnë ata? Ku fshihen? Pse nuk i shohim gjëkundi në hapësirën publike? Çfarë janë në të vërtetë ata tre a katër “sociologë” të vetshpallur që bëjnë “analistin” ose “opinionistin” e gjithëditur në disa emisione televizivë të fosilizuar? Pyesni më mirë studentët e tyre.
Ndoshta u zgjata në përgjigjen e pyetjes suaj, por është një indinjatë e brendshme, që s’po më shqitet për afro tri dekada dhe që e mbajnë gjallë mediokriteti dhe meskiniteti i një pjese të profesoratit të shkencave shoqërore në universitetet tona, veçanërisht në Universitetin e Tiranës, më i madhi në vend. Dëgjo, në vitin 2007, kur jetoja ende në Shtetet e Bashkuara dhe jepja mësim në Universitetin e Miçiganit Lindor, një kolegu im në Tiranë bëri një sondazh për gjendjen e sociologjisë në Universitetin e Tiranës, nga i cili rezultoi se sociologu më i njohur për studentët (për 90 për qind të tyre) ishte pedagogu i tyre Z.D.!!!! Librat e tij ishin veprat më të lexuara prej tyre, në mos e vetmja literaturë për ta!!!! A e kuptoni se ç’do të thotë kjo? Është për të venë duart në kokë! Çfarë sociologësh po arsimojmë! Cilat teori u mësojmë dhe si ua mësojmë? Me cilat metoda kërkimi i njohim dhe si i aftësojmë që t’i përdorin ato? Sa po i bëjmë studentët tanë të aftë si studiuesit e nesërm të dukurive shoqërore?”
Profesor, në një debat publik ju keni sugjeruar se Ligji i Arsimit të Lartë, edhe pse është një ligj i mirë, ka vend të ndryshohet, në përputhje me kohën edhe në përshtatje me nevojat e ardhshme. Si mund të ndryshohet ai, kur qeveria nuk nxori asnjëherë në kohë të paktën aktet nënligjore?
“Me Ligjin për Arsimin e Lartë qeveria shqiptare humbi një shans të madh për të bërë mirë, për ta transformuar krejt sistemin e kalçifikuar të arsimit universitar në vendin tonë në një sistem modern. Unë i qëndroj mendimit se ligj i ri, përgjithësisht, është i mirë, por ai asnjëherë nuk hyri tërësisht në veprim. Qeveria! Ishte ajo e para që e shkeli këtë ligj, të cilin e përgatiti vetë dhe e miratoi në parlament me shumicën e votave të partisë që e ka votuar këtë qeveri, duke mos miratuar në kohë aktet nënligjore që e bëjnë këtë ligj plotësisht të zbatueshëm. Përvoja e viteve të fundit, sidomos ajo që sugjeron mefshtësia e Ministrisë së Arsimit dhe pavendosmëria e Këshillit të Ministrave për ta çuar reformën në sistemin e arsimit të lartë deri në fund, dëshmon se brenda kornizës së re ligjore, që do të duhej të rregullonte këtë sistem, gëlojnë së bashku elementë të brishtë e të paformuar mirë të sistemit të ri, me rrangallat e sistemit të vjetër. Për universitet tanë dhe studentët që mësojnë në to në vend që gjendja të ishte përmirësuar, është bërë më kaotike e më e vështirë”.
A ka hapësirë në Shqipëri për kërkime sociologjike shkencore, ose pse nuk punohet nga institucionet tona për kërkimin në të gjitha disiplinat? Thjesht, mungesa e parave…!?
“Mungesa e parave është një faktor objektiv pengues. Ne jemi një vend i varfër dhe nuk e kemi luksin të investojmë për kërkime shkencore si vendet e zhvilluar. Por, sidoqoftë, për shkencën dhe kërkimet shkencore investojmë më pak sesa mundemi realisht. Sepse subjektivisht pengojnë faktorë të tjerë, si: (1) mungesa e dukshme e studiuesve të formuar në disiplinat shoqërore, (2) padituria (për të mos thënë injoranca) e thellë e një pjese të madhe të njerëzve që kanë qenë e vazhdojnë të jenë në pozita kyçe, për të cilët, arsimi i lartë dhe kërkimi i mirëfilltë shkencor s’kanë në asnjë rast rëndësinë e tenderave korruptivë, ose të karrierës së tyre politike në administratë apo në parlamentin e vendit, (3) mungesa e përvojës perëndimore (edhe pse thuajse kushdo që bëhet “doktor” ose “profesor” në këtë vend pretendon se është “i specializuar” jashtë vendit, pa çka se shumë prej tyre nuk dinë të flasin e të shkruajnë asnjë gjuhë të huaj, plus (4) mungesa e theksuar e fondeve për kërkim shkencor, (5) mizëria e shoqatave joqeveritare (e ashtuquajtura “shoqëri civile”), të cilat paturpësisht pretendojnë se kryejnë studime sociologjike etj., etj”.
Në një debat tuajin, disa kohë më parë, me një akademik keni hedhur idenë për ta bërë anglishten gjuhë të parë leksionesh në universitetet publike shqiptare. I përmbaheni këtij mendimi?
“Duam apo s’duam ne, anglishtja është sot gjuha universale e arsimit të lartë dhe e shkencës. Përdorimi i saj si gjuhë e pare (jo e vetme) në universitetet tona është një nevojë e kohës. Jo në të gjithë universitet, sigurisht, por në ata kryesorët. Në një botë si kjo e sotmja, kur ndërvarësia ekonomike, politike, teknologjike, kulturore e shkencore mes vendeve është rritur si kurrë më parë në historinë e njerëzimit, do të ishte një aventurë e rrezikshme që shkollat tona të larta të mbeteshin pas zhvillimeve bashkëkohore, të izoluara nga zhvillimet arsimore e shkencore në shkallë globale, në një autarki vetëvrasëse. Të rinjtë e sotëm nuk janë si të rinjtë e brezit tim, për të cilët anglishtja ishte një gjuhë thuajse e panjohur. Të rinjtë e sotëm mund të studiojnë në anglisht dhe të lexojnë lirshëm literature e shkruar në këtë gjuhë. Problemi është se pjesa më e madhe e profesorëve të tyre nuk e njohin këtë gjuhë dhe janë të paaftë ta përdorin atë në auditor”.
Juve jeni shpesh një referues i çështjeve të rëndësishme sociologjike për vendin dhe tepër i ndjeshëm për elaborimin e tyre. A ndiheni i shqetësuar nga “sfurqet” e komenteve të turmave të mediave sociale me ofendimet e tyre?
“Jo, aspak. Madje, shumë herë, më argëtojnë komentet e brumbujve dhe të atyre që unë i kam quajtur “minj portalesh online”. Janë jo thjesht të neveritshëm, por për të ardhur keq, për t’u mishëruar—llumi i vërtetë i kësaj shoqërie, pjesa më e pafytyrë e saj. Shihni veç pseudonimet me të cilët shkruajnë njerëz të tillë, për të mos thënë shqipen që ata përdorin. Pjesa më e madhe e tyre janë thuajse analfabetë. Të vjen të gajasesh. Por edhe të vjen keq që kjo shoqëri prodhon një llum të tillë. Njerëz të tillë merren më shumë me njëri-tjetrin dhe shajnë më shumë njëri-tjetrin sesa ata autorë që botojnë në shtypin tonë. Nuk mbaj mend kush i ka thënë këto fjalë: Njerëzit e mëdhenj merren me ide, ata mesatarë me ngjarje, ndërsa njerëzit e vegjël, ata që Wilhelm Reich i quante “little men”, merren me njerëz të tjerë. Kjo është bota e tyre. Dhe ata janë të dënuar të rrojnë e të vdesin në këtë botë të pistë injorance e meskiniteti”.
Një pyetje tjetër: A janë goditur realisht, sipas jush, vlerat e Iluminizmit, pasi ato që mbronin dikur të drejtën e lirisë për t’u shprehur dhe lirinë individuale sot as nuk ekzistojnë fare?
“Jo. Iluminizmi erdhi në shoqëri që të mbetet! Moderniteti është ngritur dhe mbahet mbi parimet e Iluminizmit dhe këto parime theksojnë rolin e arsyes, të individualizmit dhe të shkencës. Çdonjëri nga këta elementë substancialë të iluminizmit është qenësisht i pranishëm në shoqërinë e sotme. Ne ende jetojmë në periudhën e modernitetit, ndoshta në periudhën e vonët të tij, por, sidoqoftë, jo në një periudhë postmoderne, siç besonin Jean-François Lyotard dhe Jean Baudrillard. Anthony Giddens, Zygmunt Bauman dhe Ulrich Beck, ndër të tjerë, kanë bërë kritikat më të spikatura për shoqërinë bashkëkohore dhe postmodernistët.
Pyetja juaj dhe përgjigja që sapo dhashë në mënyrë të natyrshme kërkojnë t’i jepet përgjigje një pyetjeje tjetër: A ka ndryshuar kuptimi ynë mbi modernitetin? Giddens, i cili është sociologu më i shquar në kohën tonë, në veprën e tij të mirënjohur Pasojat e modernitetit, argumenton se “duke u fokusuar vetëm në një aspekt të transformimit të shoqërisë moderne”, klasikët e sociologjisë i kushtuan vëmendje kryesisht aspekteve të veçantë të modernitetit—Marsi kryesisht kapitalizmit (tjetërsimit, shfrytëzimit dhe pushtetit kapitalist); Durkheim i kushtoi vëmendje industrializimit (kryesisht problemeve të shoqërisë industriale që rezultojnë jo nga natyra e kapitalizmit, por nga një impuls energjizues i ndarjes shoqërore të punës), ndërsa Weber u mor kryesisht me problemet e racionalizimit dhe të burokratizimit të shoqërisë, si faktorët kryesorë që shpjegojnë modernitetin. Sipas Giddens-it, moderniteti i vonë nuk i ngjan më periudhës së Iluminizmit; ai është bërë “shumëdimensional në nivel institucional”. Edhe pse çdonjëri prej elementeve të specifikuar nga traditat sociologjike të mëparshme luan një rol në shpjegimin e modernitetit, kjo, sipas tij, nuk mjafton për të kuptuar karakterin tepër kompleks të shoqërisë së sotme.
Giddens argumenton më së miri—dhe kjo është ajo çka unë dëshiroj të theksoj në mënyrë të veçantë këtu—se “ajo që e karakterizon modernitetin nuk është thjesht përqafimi i së resë, si qëllim në vetvete, por supozimi i një refleksiviteti të plotë, i cili përfshin, natyrisht, edhe reflektimin mbi vetë natyrën e reflektimit”. Prej këtej rrjedh se moderniteti është një parakusht i domosdoshëm për shkencat sociale. Për Giddens-in, objektivi i shkencave sociale është që të ofrojnë perceptime dhe ide kritike e jo fakte, të prodhojnë dije dhe jo siguri”.
Por, sipas jush, sa ka ndryshuar sociologjia që pas përcaktimit fillestar që i bëri kësaj disipline Auguste Comte, gati 200 vite më parë, ose sa dhe si është e lidhur ajo me krijimin dhe zhvillimin e modernitetit?
“Çdo shoqëri është përpjekur dhe përpiqet të krijojë mënyrën e vet të të kuptuarit të sjelljes njerëzore, të ngjarjeve e të dukurive që ndodhin në jetën e saj. Kjo është, ndoshta, shprehje e nevojës për të parashikuar dhe për të planifikuar të ardhmen tonë si shoqëri, dhe jo thjesht një instinkt për të mbijetuar. Historikisht, grupe të ndryshëm shoqërorë, madje edhe shoqëri të tëra, kanë pasur idetë e tyre mbi atë se çfarë e motivon sjelljen e individit njerëzor, mbi marrëdhëniet e bashkëpunimit ose të konkurrencës e të konflikteve mes individëve në shoqëri, si edhe mbi mënyrën e organizimit më të mirë të rendit shoqëror.
Sipas iluministëve të shekullit të 18-të, qëllimi i një shkence mbi shoqërinë do të duhej të ishte që të evidentonte tiparet e përbashkëta të bashkëveprimit social në forma të ndryshme të organizimit shoqëror. Mbështetur në këtë vizion iluminist, humaniteti dhe përsosmëria e individit njerëzor shiheshin si të kushtëzuar nga niveli i zhvillimit shoqëror. Një pikëpamje e tillë zuri vend qendror në doktrinat që formuluan një shekull më vonë August Comte dhe Karl Marksi. Si Comte, ashtu dhe Marksi, i morën seriozisht problemet që lindën me krijimin dhe zhvillimin e një shoqërie të industrializuar dhe, pavarësisht dallimeve që kishin mes tyre, ata i bashkonte bindja se progresi që garanton zhvillimi i shkencës do t’u jepte domosdoshmërisht zgjidhje këtyre problemeve dhe do t’i sillte njerëzimit një të ardhme të lumtur.
Nuk duhet harruar se sociologjia u shfaq si një disiplinë e përgjithshme mbi shoqërinë në një stad të caktuar të historisë së zhvillimit të qytetërimit perëndimor dhe prandaj ajo nënkupton “një mënyrë tipike moderne dhe perëndimore të të menduarit” (Peter Berger). Lindja e saj është e lidhur ngushtë me Revolucionin Industrial, i cili pati efekte të jashtëzakonshëm demografikë dhe ekonomikë për shoqërinë, të tillë si, ndryshimi i nivelit të lindshmërisë, zhvendosja masive e popullsisë nga fshati në zonat urbane dhe krijimi i qyteteve të mëdha, rënia e peshës së aktivitetit bujqësor në ekonomi etj. Paul Lazarsfeld ka venë në dukje se origjina e sociologjisë është e lidhur ngushtësisht me industrializimin e Europës Perëndimore. Sipas tij, në fillim të shekullit të 19-të, “zhvillimi i një klase të mesme të fuqishme, varfërimi i masës së punonjësve me mëditje dhe krijimi i institucioneve politike demokratike u bënë temat qendrore të klasikëve europianë të sociologjisë”.
Në një kuptim shumë real të fjalës, sociologjia mund të konsiderohet, pra, si pjellë e revolucioneve borgjezë të shekujve të 18-të dhe 19-të në Europë dhe e ndryshimeve të thella ekonomike e shoqërore progresive që sollën ato. Revolucioni Francez, ndikimi i të cilit u ndie fuqishëm në mbarë Europën dhe në Shtetet e Bashkuara, shtroi për zgjidhje një varg çështjesh që kishin të bënin me integrimin (apo dezintegrimin) social dhe që kërkonin një shpjegim teorik si, për shembull: “çfarë e mban shoqërinë të integruar?”, ose “ç’faktorë ndikojnë në dezintegrimin e saj?”. Pyetjeve të tilla dhe atyre që kishin të bënin me rolin e fesë dhe të traditës në shoqëri, me të drejtat e njeriut, me marrëdhëniet ekonomike, me autoritetin e pushtetit etj., të cilat, të marra së bashku, kanë të bëjnë me atë që e quajmë “modernitet”, mund t’u jepej përgjigje vetëm nga teori të tilla sociale, që edhe pse mbështeteshin në mendimin iluminist, i zgjeruan kufijtë e interesimeve të filozofëve iluministë, aparatin konceptual dhe metodologjinë e tyre për studimin e shoqërisë.
Marksi (me teorinë e tij të klasave dhe të luftës së klasave si forcë vendimtare e progresit shoqëror), Emile Durkheim (me teorinë e tij mbi ndarjen shoqërore të punës dhe mbi format mekanike dhe organike të solidaritetit shoqëror), Max Ëeber (me teorinë e tij mbi format e autoritetit dhe të legjitimitetit të pushtetit, me të cilën argumentonte pashmangësinë e krijimit e të zgjerimit të formave burokratike në organizata gjithnjë më të mëdha e më komplekse të shoqërisë moderne), apo Ferdinand Tönnies (me analizën që u bëri dy tipeve të komuniteteve në shoqëri—Gemeinschaft (shoqëria tradicionale) dhe Gesellschaft (shoqëria civile), janë shembujt më të mirë që provojnë origjinën iluministe të mendimit sociologjik klasik, në atë masë sa mund të thuhet se pa Iluminizmin nuk do të ekzistonte një shkencë e tillë si sociologjia.
Format dhe mënyrat e reja të mendimit shoqëror u bënë të mundura, pra, në kushtet e një revolucioni, i cili mund të quhet revolucioni shkencor-industrial i shekullit të 19-të, dhe të realitetit social-ekonomik që krijoi ai, të cilin Karl Jaspers, në mënyrë të justifikuar, e ka cilësuar si krijimin e diçkaje “absolutisht të re” në historinë e njerëzimit. Pas kësaj kohe, zhvillimi i sociologjisë ka qenë i lidhur ngushtësisht me zhvillimin ekonomik dhe teknologjik të shoqërisë.
Natyrisht, si objekti i studimit të shkencave sociale ashtu dhe vetë bazat teorike të tyre janë në ndryshim të vazhdueshëm. Por, ndërsa refleksiviteti radikal i modernitetit ka qenë një parakusht për të gjitha shkencat sociale, Giddens veçon sociologjinë si disiplinën më të interesuar për studimin e vetë modernitetit. Sipas tij, sociologjia është njëlloj si moderniteti, ashtu sikurse vetë moderniteti është esencialisht sociologjik. Shoqëria e sotme, shkruan ai, mund të thuhet se i ngjan një lloj laboratori dhe “jetët tona të përditshme janë bërë gjithnjë e më shumë eksperimentale”.
Meqenëse moderniteti përmban mjetet e domosdoshme metodologjike për studimin e shoqërisë moderne, ai është faktori kryesor për të njohur si natyrën e vetë modernitetit, ashtu dhe mënyrën se si arrihet kjo njohje—me fjalë të tjera se si “bëhet” sociologji. Si “forma më e përgjithësuar e reflektimit mbi jetën shoqërore moderne”, sociologjia, sipas Giddens-it, është e angazhuar, më shumë sesa disiplinat e tjera, në studimin e parakushteve të vetë ekzistencës së saj. Në këtë vështrim, Giddens vlerëson se edhe vetë historia e zhvillimit të sociologjisë pasqyron historinë e modernitetit”.
Një pyetje tjetër, e cila do të kërkonte një shpjegim sociologjik: A mendoni se individi shqiptar arrin t’u përgjigjet shqetësimeve dhe ideve të kohës?
“Individi shqiptar” nuk është dhe nuk duhet parë si një individ abstrakt, as si një element i shkëputur i një agregati demografik, as si mesatarja e këtij agregati. Çdo individ është një qenie shoqërore konkrete, individuale, dhe duhet vlerësuar si i tillë. Ashtu si edhe ju, unë kam njohur dhe njoh shumë shqiptarë, pra shumë individë, që si ju dhe unë janë shqiptarë, brenda ose jashtë vendit, të cilët, me ato çfarë dinë dhe me ato çfarë bëjnë janë vërtet të suksesshëm dhe, njëherësh, qytetarë kozmopolitë të shekullit të 21-të. Njerëz të tillë nuk dallojnë në asgjë thelbësore nga të ngjashmit e tyre në vende të tjerë, përfshirë edhe vendet më të zhvilluar. Nëse ata japin mësim në disa prej universiteteve tona, punojnë si mjekë në spitalet e këtij vendi, drejtojnë institucione apo biznese të rëndësishëm ose punojnë në administratën shtetërore të republikës sonë, kjo s’do të thotë se njerëz të tillë nuk do të ishin të aftë të kishin po kaq sukses sa edhe shumë bashkëkombas të tyre që janë larguar nga vendi ynë dhe mbajnë pozicione të rëndësishëm në universitete, spitale, institucione dhe në administratën e vendeve që ata kanë adoptuar si atdheun e tyre të ri.
Këta janë shqiptarët e shekullit të 19-të. Dhe të tillë janë shumë. Por unë kam njohur, besoj dhe ju, edhe individë, të cilët, me mentalitetin e tyre, me njohuritë e tyre dhe me mënyrën e tyre të jetesës jo vetëm që nuk e kanë kaluar ende pragun e këtij shekullit të ri, por mund të thuhet se kanë mbetur ende robër të mentaliteteve patriarkale e fisnore të periudhës para Luftës së Dytë Botërore”.
Ju sapo keni botuar një libër të ri, Fjalorin e paradokseve; cila është ideja që Ju mbrujtët për ta shkruar dhe botuar këtë libër?
“Libri Fjalor i paradokseve, që u botua vetëm pak kohë më parë, është i një lloji krejt të veçantë. Siç pohoj në parathënien e këtij vëllimi, unë nuk kisha menduar ndonjëherë se, në morinë e punëve të mia dhe mes angazhimeve të shumta akademike e profesionale, do të gjeja kohë të shkruaja e të përgatisja për botim një libër si ky. Shtysë për të u bë një vëllim i vogël nga Gustave Flaubert, i titulluar Fjalori i ideve të pranuara (The Dictionary of Accepted Ideas), botuar pas vdekjes së tij, në frëngjisht, nën titullin Dictionnaire des Idées Reçues.
Për të kuptuar më mirë përmbajtjen e këtij vëllimi dhe, sidomos, motivin nga jam shtyrë për ta botuar atë, lexuesi duhet të mbajë parasysh se teksti i tij është shkruar duke bashkëbiseduar me publikun. Shumë prej zërave të këtij Fjalori janë shkruar në përgjigje të pyetjeve që më janë bërë nga miq e shokë, kolegë dhe studentë gjatë këtyre dy viteve të fundit.
Përpara se të përfshihesha në këtë sipërmarrje intelektuale më është dashur të marr një vendim. Hartimi dhe botimi i një vëllimi si ky kërkonte domosdoshmërisht që të bëja një zgjedhje: të shprehja hapur atë çfarë unë realisht mendoj dhe bindjet që mbroj, duke rrezikuar që fjalët e mia të shkëputen nga konteksti e të përdoren kundër meje nga njerëz të caktuar, apo ta censuroja veten dhe t’i modifikoja pikëpamjet e mia në atë mënyrë, që ato të bëheshin të pranueshme për mendësinë konservatore sunduese të shoqërisë sonë dhe për hipokrizinë morale të një pjese të madhe të saj?
Për mua, zgjedhja ishte e lehtë: të shprehja lirisht mendimet që kam, pa i burgosur ato në dhomën obskure të autocensurës. Nëse nuk jemi të vërtetë me veten tonë, nuk mund të jemi të vërtetë as me të tjerët. Edhe nëse pjesë të veçanta të këtij vëllimi mund të duken të ngarkuara me emocione personale, kjo ka ndodhur për shkak të emocioneve intelektuale që më kanë shoqëruar gjatë hartimit të tij. Forma në të cilën është përgatitur ky vëllim e bën atë një libër të hapur, duke mundësuar botimin e një vëllimi të ngjashëm, ose të disa vëllimeve të tjerë si ky në të ardhmen.
Pavarësisht se sa i dobishëm mund të jetë për lexuesin, kujtdo që e merr në dorë këtë vëllim i lutem të mbajë parasysh se një libër si ky mund të shkruhej vetëm nëse njerëzit janë ende relativisht të lirë të mendojnë e të shprehin mendimet e tyre siç dëshirojnë dhe, po kështu, janë të gatshëm e të lirë që të pranojnë mendimet e të tjerëve. Nëse e çmoni këtë libër, ju duhet gjithashtu të çmoni lirinë e mendimit ndryshe dhe të shprehjes”.
Së fundmi, një pyetje për planet tuaja krijuese në të ardhme. Ju jeni ndër intelektualët shqiptarë më të angazhuar dhe një ndër studiuesit më të njohur e më produktivë në fushën e shkencave shoqërore. Çfarë po studioni dhe çfarë po shkruani aktualisht, ose mendoni të shkruani në të ardhmen e afërt.
“Përveç leksioneve që jap në universitet, kam kohë që kam nisur të shkruaj disa vëllime. Ndër ta bëjnë pjesë një studim i titulluar Erosi dhe demokracia, një libër mbi eksepsionalizmin amerikan, një tjetër mbi shoqërinë e mirë si utopi, një tjetër mbi sociologjinë e Tiranës (për “nostalgjikët”) e saj etj. Çdo titull apo temë nga këto që përmenda më sipër është një projekt intelektual më vete. Punoj paralelisht me disa prej tyre, një metodë e kahershme, e cila, për mua, është provuar se funksionon më mirë, në varësi të kohës në dispozicion, të optimumit intelektual, si dhe të gjendjes shpirtërore në çdo kohë të dhënë”.
