Mëngjesi i 20 shkurtit 1991 nisi si një ditë e zakonshme në Tiranën e rraskapitur nga varfëria dhe trazirat politike, por përfundoi si momenti që vulosi fundin e regjimit komunist. Në mes të mijëra zemrave që rrihnin me revoltë dhe shpresë, një monument i bronztë, i ndërtuar për të përjetësuar diktaturën dhe diktatorin Enver Hoxha, u shemb nën thirrjet e një populli që kishte duruar për gati gjysmë shekulli. Por a ishte kjo një shpërthim i natyrshëm i pakënaqësisë popullore apo një akt i orkestruar nga brenda pushtetit? Ndërsa turma të tëra u derdhën nga rrugët e kryeqytetit drejt qendrës, njeriu i vetëm që arriti ta dokumentonte këtë çast historik, Fatmir Çepani, qëndronte në një cep të sheshit, duke regjistruar të pathënat e një ngjarjeje që do të ndryshonte rrjedhën e Shqipërisë.
Me pasionin e një gazetari dhe ndjenjën e pashmangshme të një epoke që po përfundonte, ai filmoi atë që historia do ta mbajë mend si ditën kur Shqipëria vendosi të përmbyllë një kapitull të errët. Ishte një revoltë spontane apo një skenar i shkruar nga lart? Çfarë roli luajtën Ramiz Alia, Nexhmije Hoxha dhe Sali Berisha në këtë ngjarje? A ishin sigurimsat të infiltruar mes protestuesve? Këto pyetje marrin përgjigje në këtë interviste që Z. Çepani ka dhënë për gazetën “SOT”, ndërkohë që një gjë është e sigurt, se ajo ditë nuk ishte thjesht rrëzimi i një busti, siç ishte shembja e monumentit të diktatorit Hoxha, por rrëzimi i një sistemi të tërë. Më poshtë po pasqyrojmë intervistën e plotë të Z. Fatmir Çepani, ish-operator i RTSH dhe ish-pjesëtar i informacionit të RTSH në vitin 1991, dhënë kryeredaktorit të gazetës “SOT”, Rigels Seliman.
-Zoti Çepani, ju jeni i vetmi që keni regjistruar pamjet historike të rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës më 20 shkurt 1991, një moment kyç për kombin tonë. Si ndodhi që u gjendët aty në atë moment vendimtar?
Unë ndodhesha në një aktivitet të Komunitetit Mysliman, ku po shoqëroja kryetarin e opozitës së asaj kohe, Sali Berishën. Pas përfundimit të aktivitetit, tensioni në qytet ishte i lartë dhe qarkullonin shumë zëra se busti do të rrëzohej. Me intuitën e një profesionisti të RTSH-së dhe me përkushtimin ndaj punës sime, vendosa të pozicionohesha përpara monumentit për të dokumentuar këtë moment historik. Ishte një ngjarje unike, e papërsëritshme në historinë e Shqipërisë- për të ndodhur sërish, do të duhej një tjetër diktator që të qëndronte 50 vjet në pushtet. Pasioni im për gazetarinë më ndihmoi të ndjej rëndësinë e asaj çka po ndodhte, por edhe fati më favorizoi që të isha në vendin dhe kohën e duhur. Falë Zotit dhe falë vetes!
– Mund të ndaleni më gjatë në këtë pikë? Ju mbulonit aktivitetet e Berishës. Si shkuat te sheshi?
Si pjesë e ekipit të informacionit në TVSH në atë kohë, isha natyrisht në vendin dhe momentin e duhur për të dokumentuar një nga ngjarjet më të rëndësishme të historisë sonë. Edhe pse mund të dukej si një ditë e zakonshme, intensiteti i situatës dhe zhvillimet e paparashikuara e bënë atë një ditë krejtësisht të veçantë. Prej disa ditësh kisha informacion se busti i Enver Hoxhës do të rrëzohej, prandaj isha i përgatitur për të ndjekur nga afër çdo zhvillim. Në atë ditë historike, isha i caktuar së bashku me gazetaren Amalia Dhamo për të mbuluar aktivitetin e Komunitetit Mysliman, i cili po formohej për herë të parë në 20 shkurt.
Së bashku me kryetarin e opozitës, Sali Berisha, morëm pjesë në këtë aktivitet në Pallatin e Kulturës rreth orës 9-10 të mëngjesit. Pas përfundimit, Amalia u largua për të dërguar materialin në TVSH për montim, një proces që në atë kohë kërkonte më shumë kohë dhe përpjekje, pasi punohej me film dhe duhej kaluar në disa faza teknike. Ndërkohë, unë vendosa të qëndroja pranë Pallatit të Kulturës, pasi kisha bindjen se diçka e madhe do të ndodhte në shesh. Nga ora 10:00 deri në 14:00, kur ndodhi rrëzimi i bustit, qëndrova në atë zonë, në një kafene pranë sheshit, i rrethuar nga turma protestuesish. Ishte një situatë e tensionuar, me presione të mëdha, dhe unë isha i vetëm, duke pritur momentin vendimtar. Në atë kohë, TVSH ishte i vetmi institucion mediatik që mbulonte ngjarjet e Shqipërisë, dhe puna në këtë televizion përbënte një sfidë dhe një risk të madh.
Dua të theksoj kontributin e jashtëzakonshëm të kolegëve të mi në sektorin e informacionit, si Bujar Kore, Gazmir Shtino, Amalia Dhamo, Fiqiri Sejdia, Virgjil Kule dhe shumë të tjerë, të cilët kanë luajtur një rol të rëndësishëm në raportimin e realitetit të asaj kohe. 20 shkurti ishte kulmi i një situate kaotike dhe të rrezikshme, ku gjithçka ishte në lojë, përfshirë edhe jetët tona. Ishte një moment historik, por edhe një provë e madhe për ne që punonim në Televizionin Shqiptar, një institucion që kishte përjetuar dhe do të përjetonte edhe më pas sfida të jashtëzakonshme. Të punuarit në TVSH në atë kohë nuk ishte vetëm një detyrë profesionale, por një mision me rreziqe dhe përgjegjësi të mëdha.
-Sipas jush, a ishte rrëzimi i bustit kulmi i lëvizjeve për demokraci, apo pas tij fshihej ndihma e Ramiz Alisë dhe Hekuran Isait?
Rrëzimi i bustit ishte një reflektim i një pakënaqësie të thellë popullore. Dëshmitë e shumta tregojnë se studentët dhe populli ishin të angazhuar në këtë ngjarje, duke shprehur frustrimin dhe shqetësimet e tyre të akumuluara. Ata u bashkuan për të realizuar këtë manifestim, që përfundoi me rrëzimin e bustit, duke shënuar një moment vendimtar për të ardhmen e vendit. Ky ishte një revoltë popullore masive, ku morën pjesë mbi 100 mijë veta, të cilët u grumbulluan nga gjithë Tirana dhe moshat e ndryshme, si pasojë e vështirësive të mëdha që i shtynë të dalin në shesh. Politika e Ramiz Alisë, pas vdekjes së Enver Hoxhës, ishte përgjegjëse për këtë situatë dhe për pasojat që ajo solli.
-Si mund të rrëzohej busti, një monument shumë i sigurt dhe disa metra i lartë, vetëm me një litar dhe forcë modeste?
Nuk mund të marr përsipër të them se kjo ngjarje ishte e përgatitur më herët, por kam dëgjuar disa versione që mund të kenë bazë të vërtetën. Nuk mund të konfirmoj nëse busti u çmontua natën dhe ditën e ngjarjes ndodhi ajo që ndodhi. Ajo ngjarje u shoqërua me një demonstrim të fuqishëm, dhe për të qenë të sinqertë, mund të ketë pasur edhe një kaos të madh nga pushteti i kohës. Një mundësi është që të ketë pasur një marrëveshje për të larguar monumentin. Logjika na shtyn të mendojmë se kjo ngjarje ka pasur një planim të mëparshëm, pasi duke marrë parasysh regjimin e ashpër të atij periudhe, busti nuk mund të rrëzohej kaq shpejt pa një organizim të mirëfilltë. Pushtetarët më të rëndësishëm të asaj kohe mund të kenë qenë të përfshirë, por revolta popullore ishte ajo që kishte ndikimin më të madh. Situata e varfërisë ishte ekstreme.
-Ka pasur një organizim nga pushteti, apo gjithçka doli jashtë kontrollit…
Unë mendoj se nuk ka pasur një organizim nga pushteti. Pas strukturave shtetërore, situata ka dalë jashtë kontrollit. E them këtë sepse, si një person që e kam ndjekur ngjarjen me vëmendje dhe kam material filmik që dokumenton atë ditë, mund të konfirmoj se protesta ishte plotësisht e organizuar nga populli. Të gjithë qytetarët e Tiranës, përfshirë studentët, rininë e papunë dhe atë që punonte, morën pjesë masivisht. Ata erdhën nga çdo anë e qytetit, nga rrugët kryesore si Bajram Curri, Bulevardi Dëshmorët e Kombit, rruga e Kavajës, dhe rruga e Durrësit, që të gjitha bashkoheshin në qendër të Tiranës. Para ngjarjes, turmat qëndronin të qeta, por kur erdhi momenti, ato shpërthyen si një vullkan. Pozicioni im pranë Pallatit të Kulturës më lejojë të shihja se si njerëzit mbushnin të gjitha kryqëzimet e qytetit. Kur ndodhi ajo ngjarje, e ndjeva se çdo gjë kishte përfunduar. Ishte një sistem që kishte dështuar plotësisht. Situata ekonomike e rënduar shtyu popullin të reagonte dhe ta përmbyste atë regjim. Problemet që përballonin familjet dhe qytetarët shqiptarë ishin kaq të mëdha saqë shumë prej tyre e shihnin si të vetmin opsion rrëzimin e sistemit. Kjo ishte një protestë e organizuar nga populli i Tiranës dhe gjithë Shqipërisë. Pa hezitim, mund të them se në shesh mund të ishin mbi 100 mijë njerëz.
-Pse u akuzua Ramiz Alia për tradhtim të ideve komuniste? Apo kjo ishte thjesht pjesë e lojës politike?
Ramiz Alia ka marrë shumë etiketime, dhe ndoshta ka pasur një rol të tillë në politikë. Sigurisht që ai ka edhe përgjegjësinë e tij të madhe. Pas rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës, Partia e Punës në atë kohë bëri një shfaqje që nuk ishte korrekte, duke organizuar takime në të gjithë Shqipërinë. Në Pallatin e Kongreseve, Nexhmije Hoxha takohej me përfaqësues nga rrethe të ndryshme të Shqipërisë, duke kërkuar që Enver Hoxha të kthehej. Për mua, kjo ishte një komedi politike dhe një shfaqje e papranueshme. Pas asaj ngjarjeje që shënoi fundin e sistemit, ata ende bënin takime, dhe kishte disa ekstremistë që mendonin se Enver Hoxha duhej rikthyer, ndonëse fati i vendit ishte tashmë i vendosur. Si udhëheqës i informacionit, ishte e qartë se vendi kishte një rrugë të re për të ndjekur.
-A është e vërtetë që, në ditën e rrëzimit të bustit, Sali Berisha lëvizte me një Benz të bardhë të Sigurimit të Shtetit?
Nuk mund të flas në mënyrë kategorike për këtë, pasi nuk kam informacion të drejtpërdrejtë për këtë ngjarje. Ajo që mund të them është se për ato orë që unë kam përjetuar, nga ora 10:00 deri në orën 14:00, unë mund të jap informacion për atë që kam parë dhe ndjerë.
-Ku ndodhej Sali Berisha në ditën e rrëzimit të bustit?
Sali Berisha ishte në orën 10:00 tek Komuniteti Mysliman. Ai ishte një njeri shumë aktiv dhe ndodhej në aktivitetin që zhvillohej në Pallatin e Kulturës, në pjesën pas përpara. Berisha mori pjesë në takim dhe qëndroi aty për katër minuta. Ai e përshëndeti ngjarjen dhe tha: “Ju falënderoj për këtë takim, por do të shkoj te studentët që janë në grevë në Qytetin Studenti.” Pas kësaj, ai u largua dhe shkoi te studentët. Në shesh, në atë kohë, akoma nuk kishte një mbledhje të madhe të njerëzve. Pjesa më e madhe e turmës erdhi më vonë, rreth orës dy. Aktivitetet filluan rreth orës 10:00, dhe Berisha ka luajtur një rol aktiv në organizimin e studentëve. Unë besoj se ai ka qenë në shesh ditën e rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës. Protesta kërkonte një organizim të mirë, dhe opozita e asaj kohe kishte një pjesë të madhe merite në këtë organizim.
-Çfarë kujtoni tjetër nga xhirimi i rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës?
Një nga gjërat që më ka mbetur në mendje ishte pjesëmarrja masive e qytetarëve. Të gjithë banorët e Tiranës ishin të pranishëm në shesh. Pavarësisht zhvillimeve të mëpasshme, ky moment ishte shumë i qartë: sistemi në Shqipëri kishte përfunduar. Për mua, nga momenti që unë u pozicionova për të filmuar deri në momentin që shkova në TVSH dhe më pas në shtëpi, kalova përmes shumë vështirësive dhe përplasjeve me turma dhe individë të ndryshëm. Kam pasur përballje me ekstremistë, dhe kur kam hyrë në një kafe, ata reaguan shumë negativisht, duke thënë “Erdhi ky nga TVSH, janë komunistët, t’ia thyejmë aparatin.” Më duhej të tregoja shumë kujdes dhe të fitonim besimin e tyre për të regjistruar atë që po ndodhte. Unë u thosha se ky moment ishte historik dhe duhej të dokumentohej. Nëse regjistrimet nuk do të ishin transmetuar, do të kishte pasoja shumë të rënda për institucionin. Ky ishte një moment i rëndësishëm për të treguar përpara botës se shqiptarët nuk donin më atë sistem. Ky ishte një vendim i popullit të Shqipërisë për të përmbysur një regjim që kishte dështuar.
-Në katër orët kur ju filmonit ngjarjen më të rëndësishme në histori, a kishin qarkulluar punonjës të Sigurimit të Shtetit dhe të policisë në shesh?
Po, forcat speciale të shtetit ishin të pozicionuara në çdo cep të sheshit dhe ishin shumë të pranishëm dhe aktivë. Unë vetë kam qenë në një kafe në katin e tretë të Teatrit të Operas dhe Baletit, dhe nga aty kam filmuar gjithçka që po ndodhte. Sigurimi i Shtetit dhe policia, natyrisht, ishin të informuar dhe vigjilentë për gjithçka që po ndodhte. Në një situatë të tillë, të realizosh një xhirim të tillë ishte shumë delikat. Pas ngjarjes, ka pasur presion të madh nga liderët më të lartë të shtetit, si Ramiz Alia dhe Adil Çarçani, që të ndalohej transmetimi i xhirimeve të rrëzimit të bustit të Enver Hoxhës.
-Pra, a ishte e vërtetë që pati ndërhyrje në procesin e përgatitjes dhe transmetimit të kronikës?
Po, kur u ktheva në Televizionin Shqiptar, punonjës të Ministrisë së Brendshme erdhën për të kërkuar materialet që ishin filmuar. Ajo që u transmetua në kronikën për ngjarjen e sheshit ishte një version i montuar, ku u morën vetëm sekuencat që duheshin. Madje, ata erdhën me emra të saktë dhe kërkuan materialet. Policia e asaj kohe, duke shfrytëzuar njohjet e veta, kërkoi që t’u ofroheshin sekuenca të caktuara. Për mua, kjo ishte një periudhë e errët. Pasi ngjarja ndodhi, shteti komunist vazhdoi të ekzistonte për disa kohë, dhe gjatë asaj kohe, bashkë me disa kolegë, u detyruam të përballemi me një presion të madh. Ne ishim te zyra e drejtorit të televizionit të asaj kohe, Virgjil Kule, ku u ushtroi presion nga qeveria për të mos transmetuar kronikën. Në një moment, na etiketuan si tradhtarë, duke na thënë se, ose do të përfundojmë me këmbë përmbys, ose do të na hedhin në gropë. Kryeministri i asaj kohe, Adil Çarçani, na tha tekstualisht: “Nëse transmetoni këtë, jeni tradhtarë!” Ky mentalitet i vjetër nuk mund ta pranonte ndryshimin.
-Kur u përgatit kronika, çfarë ndodhi në lidhje me presionin që u bë?
Kur filluam të përgatisim kronikën, presioni nga politikanët e lartë dhe qeveritarët e asaj kohe ishte jashtëzakonisht i madh. Ramiz Alia dhe Adil Çarçani ishin ata që e ushtruan këtë presion. Unë dhe disa kolegë ishim në zyrën e drejtorit të televizionit, dhe pas disa diskutimesh, u mor vendimi që kronika të transmetohej, pavarësisht kundërshtimit të autoriteteve. Disa minuta përpara fillimit të transmetimit, kur u shpall sigla e TVSH, vendimi ishte marrë. Në atë moment, u etiketuam si tradhtarë dhe fatet tona ishin të pasiguruara. Rreziku ishte i madh, pasi nuk pranohej ende realiteti që po ndryshonte. Kronika u vendos për transmetim në orën 17:55, dhe frika ishte e madhe, pasi dera e zyrës ishte e hapur dhe e gjithë situata ishte e pasigurt.
-Si ishte situata në RTSH pas 20 Shkurtit?
Në RTSH pati shumë vështirësi pas ngjarjes së 20 Shkurtit. Shteti, që ishte në agoni, u mobilizua në mënyrë të plotë dhe filloi të organizonte demonstrata kundër ngjarjes. Këto protesta kishin si qëllim që të kundërshtonin ngjarjen dhe të rikthenin imazhin e një Enveri të ri në shesh dhe në rrethe, gjë që ishte e orkestruar nga ekstremistë. Pasojat e situatës ishin të paparashikuara dhe shumë të rënda. Kjo situatë vazhdoi edhe pas ngjarjes dhe i dhanë vazhdimësi propagandës për të fshehur realitetin. Madje, filluan të organizoheshin takime në institucionet si ai bujqësor në Kamzë dhe në Elbasan, ku politikanët e asaj kohe përpiqeshin të krijonin një imazh të rremë. TVSH kishte privilegjin të ishte dëshmitar i drejtpërdrejtë dhe të regjistronte gjithçka që po ndodhte, duke pasqyruar ngjarjet ashtu siç ndodhnin. Çdo bisedë, çdo ngjarje e dokumentuar përmes televizionit ishte një pasqyrë e realitetit dhe ne e ndjekim gjithçka hap pas hapi.
Intervistoi: Rigels Seliman
