Mbi Daytonin, Xhemë Mustafën, vëllezërit Bytyçi dhe të gjithë të tjerët
Nga Veton Surroi
1.Para 25 vjetësh isha në Tuzëll, qytet në Bosnje e Hercegovinë. Çdo natë, nga larg, do të dëgjohej ndonjë shpërthim, sa për të lajmëruar se është ende luftë. Në qendër të qytetit, disa muaj më herët, ushtria e Republikës serbe kishte hedhur predha 130 mm, duke vrarë 71 qytetarë, shumica të rinj, të të gjitha nacionaliteteve, që atë ditë pranvere kishin dalë në sheshin e kafiterive.
Përgjatë disa ditëve, duke kaluar prej Kroacisë deri në afërsi të kufirit me Serbinë dhe duke u kthyer nga e njëjta rrugë, pashë luftën siç nuk e kisha parë më herët në Kroaci dhe siç pritej ta shihja disa vjet më vonë në Kosovë; qe një lutje kolektive që nëse ka filluar të përfundonte e nëse nuk ka filluar të mos e bënte.
Një muaj më vonë do të nënshkruhet Marrëveshja e Daytonit, një lloj armëpushimi i konsideruar si Marrëveshje paqeje e vendosje e rendit kushtetues.
Fundi dhe fillimi. Fundi i luftës dhe fillimi i paqes.
Njëzet e pesë vjet më vonë armëpushimi qëndron, por Bosnja e Hercegovina nuk është një shtet funksional që garanton as paqe e as ardhmëri.
“Pas çdo lufte
dikush duhet të pastrojë.
Se gjërat nuk vinë në vend
megjithatë, vetvetiu”.
(“Fillimi dhe fundi”, Wislawa Szymborska)
2.E mora poezinë e nobelistes polake si një zbulim dyqindfjalësh për tërë atë që rrëfejmë tërë këtë çerekshekull.
Po, u nevojit që dikush t’i “sjellë gjërat në vend”. Disa, si Sllovenia e Kroacia, arritën ta bëjnë këtë vetë. Disa, si Bosnja e Hercegovina, Kosova në konfliktin e saj me Serbinë, arritën dhe po përpiqen ta bëjnë këtë me ndihmën e të tjerëve.
“Dikush duhet të shtyjë rrënojat
manash rrugës,
që të kalojnë
qerret me kufoma.
Dikush duhet të futet
mes llucës e hirit,
sustave të minderëve,
copave të qelqit,
dhe leckave të përgjakura.
Dikush duhet të tërheqë zvarrë një tra
për ta mbështetur një mur.
Dikush duhet të lustrojë një dritare,
ta rivendosë një derë”.
Kosova kishte mbi 130 mijë shtëpi të shkatërruara pjesërisht apo plotësisht; vendi u ngrit shpejt në këmbë. Serbia kishte ura të shkatërruara nga bombardimet; sot mbi to kalojnë veturat drejt ndërtesave shumëkatëshe që po ndërtohen nga investitorët arabë.
3.“Fotogjenike nuk është,
dhe merr vite.
Të gjitha kamerat kanë shkuar
në një luftë tjetër.
Do të na nevojiten sërish urat,
dhe stacionet hekurudhore.
Mëngët do të leckosen
nga përvjelja.
Dikush, me fshesë në duar
ende rikujton se si ishte.
Dikush tjetër dëgjon
dhe pohon me kokën e paprerë.
Por tashmë afër ka të tillë
që lëvrijnë
e që kjo u tingëllon e mërzitshme”.
Kaloi çerekshekulli në Bosnje dhe mund të kalojë çerekshekulli në Kosovë. “Të gjitha kamerat kanë shkuar në një luftë tjetër”, siç thotë poetja, por problemi është se ajo luftë që e përjetuam është ende brenda nesh, sado që dikujt i “tingëllon e mërzitshme”. Ne, shumica, jemi me atë fshesë në dorë.
4.Xhemajl Mustafa ishte gazetar dhe njëri prej themeluesve të Lidhjes Demokratike të Kosovës. Ditën që u vra para derës së shtëpisë më 2000 ishte këshilltar i dr. Ibrahim Rugovës, babë e bashkëshort.
Vëllezërit Ylli, Agron dhe Mehmet Bytyqi ishin ushtarë të UÇK-së, të Batalionit të Atlantikut, të ardhur për të luftuar në Kosovë. Pas përfundimit të luftës ndihmuan komshinjtë e tyre romë të shkonin në Serbi, pa dashje hynë në territorin serb, u dënuan me burg, u liruan nga burgu dhe të porsaliruar u zhdukën. Trupat e tyre u gjetën më 2001 në poligonin e policisë speciale në Petrovo Selo, me duar të lidhura e me plumba në kokë.
“Nga shkurret
ndonjëherë dikush zhgropon
mosmarrëveshje të ndryshkura
i çon në grumbullin e plehrave”.
Përgjatë 20 vjetëve në jetën e brendshme politike të Kosovës, vrasja e Xhemajl Mustafës është përmendur ritualisht në fushata zgjedhore dhe harruar në të.
Vrasja e vëllezërve Bytyqi, qytetarë amerikanë të lindur në Chicago, ka qenë pjesë e problemeve në marrëdhëniet mes SHBA dhe Serbisë. Presidenti i Serbisë u prit në Shtëpinë e Bardhë, së bashku me delegacionin e Kosovës. Asnjë fjalë nuk u tha për vëllezërit Bytyqi.
5.Ata që dinin
se çka ndodhi këtu
duhet të hapin rrugën
për ata që dinë pak.
Dhe më pak se aq.
Dhe në fund pak sa aspak.
Vrasësi apo vrasësit e Xhemajl Mustafës nuk janë gjetur pas 20 vjetësh.
Vrasësi apo vrasësit e vëllezërve Bytyqi nuk janë gjetur pas 20 vjetësh.
Gjenerali i Republikës serbe që vrau me urdhrin e tij artilerik 71 veta në Tuzëll nuk është duke mbajtur burgun.
Në barin që ka mbuluar
shkaqet dhe pasojat,
dikush duhet të jetë i shtrirë,
me fije bari në gojë
duke vështruar retë”.
