Ismail Kadare, i cili ndërruar jetë në moshën 88-vjeçare, ishte shkrimtari më i suksesshëm i Shqipërisë, brenda dhe jashtë vendit.
Në Shqipëri janë shitur mbi një milion libra të tij, një për çdo tre shqiptarë. Jashtë vendit ai ishte më i njohur në Francë, ku vepra e tij u shfaq për herë të parë në përkthim dhe ku dezertoi në vitin 1990; por ai gjithashtu fitoi një lexues vlerësues në Britani, veçanërisht pasi fitoi çmimin Man Booker International në 2005.
Romanet e tij variojnë nga denoncimet alegorike të regjimit komunist që Shqipëria duroi për 40 vjet, deri te evokimet e tmerrshme të ritualeve shqiptare dhe ballkanike. Në vend të zhanrit të inkurajuar të realizmit socialist, ai vazhdoi me fabulat, diku mes Orwellit dhe Eskilit.
Gjysma e librave që botoi në komunizëm u ndaluan dhe atij iu desh t’i kontrabandonte faqet jashtë vendit të mbushura në shishe vere; por toleranca e gjysmës tjetër bëri që disa ta akuzonin si “disident zyrtar” të Hoxhës.
Sigurisht që kishte një lojë mace-miu. Në vitin 1970, nën presion, ai shkroi një portret fiktiv simpatik të diktatorit në Dimrin e Madh – çmimi i të qenit në gjendje të vazhdonte të shkruante – por arriti ta kthente atë që ai e quajti “ryshfet” në një kritikë delikate. Ai shërbeu gjithashtu si deputet kukull i parlamentit shqiptar nga viti 1970 deri në vitin 1982 dhe jetoi në luks relativ, madje duke shijuar, në një vend ku transporti privat ndalohej, luksin e VW Golf-it të tij.
Kjo iu rikthye përsëri në vitet 1990, kur një kritik amerikan shkaktoi një reagim të ashpër në një artikull me titull: “Mos i jepni Nobelin një hakmarrjeje të partive shqiptare!” Kadare mohoi ashpër se ai kishte qenë bashkëpunëtor dhe nuk bëri asnjë pretendim të rremë se ishte disident, një pozicion që do të kishte çuar në një skuadër pushkatimi brenda disa ditësh. Në vend të kësaj, vepra e tij foli vetë si “një formë shumë e dukshme rezistence”.
Qasja e tij, shkroi kritiku Julian Evans, nuk ishte kurrë “një ideologu, por e një romancieri: një shkrimtar jo i fjalimeve, por i një ndjeshmërie ndaj çdo mospërputhjeje njerëzore, ndaj çdo ironie dhe mendimi të fshehur”.
Djali i një nëpunësi të mitur civil, Ismail Kadare lindi më 28 janar 1936 në një rrugë të quajtur “Rruga e Çmendurve” në Gjirokastër, një qytet afër kufirit grek, i cili kishte nxjerrë edhe diktatorin komunist më shumë stalinist se sa stalinist. Enver Hoxha.
Kadareja e filloi karrierën e tij të shkrimit si poet adoleshent (i fiksuar pas Makbethit, por jo mbi paeanët e egër të Partisë Komuniste), përpara se të vazhdonte studimet në universitetin e Tiranës dhe në Institutin Gorki në Moskë.
Pallati i Ëndrrave
Qëndrimi i tij në Rusi u ndërpre kur Hoxha u përplas me liderin e Bashkimit Sovjetik në atë kohë, Nikita Hrushovin, të cilin Hoxha e konsideronte si një reformator të rrezikshëm. Shqipëria i ndërpreu marrëdhëniet me Bashkimin Sovjetik dhe ra në krahët e Kinës, e cila ishte gjithashtu në mosmarrëveshje me Rusinë dhe që ishte e dëshpëruar për marrëdhënie miqësore me ndonjë vend socialist të Evropës Lindore.
Më pas, pas afrimit kino-sovjetik, Shqipëria ndërpreu marrëdhëniet me Kinën dhe kaloi në izolim pothuajse total. Një nga romanet e mëvonshme të Kadaresë, Koncerti (1988), është një rrëfim grotesku qesharak i kësaj periudhe të çuditshme.
Megjithatë, romani i tij i parë, Gjenerali i ushtrisë së vdekur (1963), ishte më afër shtëpisë. Ai bazohet në historinë e vërtetë të një gjenerali italian që shkoi në Gjirokastër për të gjetur dhe riatdhesuar trupat e ushtarëve italianë të vrarë gjatë Luftës së Dytë Botërore, kur Shqipëria ishte e pushtuar nga Italia. (Marcello Mastroianni më vonë do të luante në një version filmi italian.)
Në kohën e botimit të tij kishte pak paracensurë në Shqipëri, thjesht sepse nuk kishte shkrimtarë të pabindur; 20,000 kopje të botimit të parë u rrëmbyen përpara se Partia Komuniste të vinte re përmbajtjen e tij sfiduese: asnjë përmendje e luftës së klasave apo partisë dhe një portretizimi simpatik i një gjenerali të huaj.
Gjenerali i Ushtrisë së Vdekur
Ndonëse u dënua ashpër nga gazetat e partisë, Kadareja u lejua të vazhdonte të shkruante sepse në atë kohë – pikërisht pas prishjes me Moskën – Hoxha donte vëmendjen perëndimore dhe ky roman, pas përkthimit të tij në frëngjisht të vitit 1970, u kap në Perëndim si asgjë. Shqipëria kishte më parë. Gjithashtu, Hoxha e konsideronte veten si shkrimtar dhe ishte i prirur të ndërtonte një imazh të Shqipërisë si një vend i kultivuar ku toleroheshin shkrimtarët e mirë, ndryshe nga Bashkimi Sovjetik.
Romani tjetër i Kadaresë, Përbindëshi (1965), ishte një tjetër succès de skandal. Në të Troja nuk bie por bashkëjeton për 3000 vjet me kalin e drunjtë, duke u kthyer në një shtet policor tiranik, ndërsa banorët e kalit të drunjtë mbeten mendimtarë të lirë. Autoritetet shqiptare ua ndaluan qytetarëve të saj edhe përmendjen e titullit të romanit.
Kadareja vazhdoi të ngacmohej nga partia dhe organet e saj të sigurimit, por ai nuk u dërgua kurrë në një nga kampet e shumta të atyre që konsideroheshin si armiq të regjimit. Më e afërta me një plumb në kokë ishte me poezinë e tij të vitit 1975 “Pashallarët e kuq”, një satirë makabre në të cilën burokratët komunistë shëtisin qytetin të veshur me pardesytë e gjakosura të borgjezisë së vdekur, për të cilën u dëbua në një fshat të largët për disa muaj.
Jo të gjitha romanet e tij kishin tema disidente: në Kronikë në gur (1971) ai shkroi për historinë e ngatërruar të qytetit të tij të lindjes; një nga romanet e tij më të famshme, Prilli i thyer (1978), ka të bëjë me traditën shqiptare të hakmarrjes, ose gjakmarrjes, dhe zhvillohet në Shqipërinë parakomuniste.
Prilli i thyer
Por libri i konsideruar gjerësisht kryevepra e tij, Pallati i ëndrrave (1982), pati një rezonancë më të dukshme politike. Ndodhet në Shqipëri gjatë pushtimit të saj katër shekullor nga turqit osmanë, të cilët ngritën një ministri për të shoshitur dhe interpretuar ëndrrat e nënshtetasve të saj shqiptarë dhe për t’i raportuar ata që kishin iluzionet e rrezikshme te sulltani.
Për këtë ai u dënua nga partia, por deri atëherë ai ishte ndoshta shumë i njohur ndërkombëtarisht për të ndëshkuar. Në të vërtetë atij i ishte dhënë leja për të udhëtuar – një privilegj i rrallë nën Hoxhën – dhe në konferencat letrare jashtë vendit ai kërkoi të shpjegonte disa nga veprimet dhe politikat e qeverisë shqiptare, ndonëse nuk i dha asaj mbështetjen e tij entuziaste.
Pas vdekjes së Hoxhës në 1985, presidenti i ri, Ramiz Alia, fitoi mbështetjen e Kadaresë për një program reformash dhe në vitin 1989 Kadare u bë nënkryetar i Frontit Demokratik, një organ komunist i drejtuar nga e veja e Hoxhës. Ai madje u shpall si pasardhësi i mundshëm i Alisë dhe në vitin 1990, me Vaclav Havel që drejtonte qeverinë në Pragë, ai mendohej të ishte shkrimtari-presidenti i ardhshëm i Evropës Lindore.
Kadare tha se mendonte se Alia mund të ishte një Gorbaçov shqiptar , por kur ritmi i reformës u ngadalësua, ai shpejt ndryshoi mendje. Në shtator 1990, në një udhëtim te botuesit e tij në Paris, ndërsa gruaja dhe familja e tij ishin gjithashtu në Perëndim, ai kërkoi dhe mori azil politik. Ai tha se ngacmimet nga policia sekrete po bëheshin shumë intensive dhe se largimi i tij i profilit të lartë do të përshpejtonte procesin e reformës “më shumë se çdo veprim që mund të bëja në Shqipëri”.
Që nga viti 1992, Kadare filloi ta ndante kohën mes Parisit dhe Tiranës, por ai u mbajt larg politikës. E pyesnin shpesh pse nuk bëri më shumë për të shpejtuar ndryshimin në Shqipëri. Përgjigja e tij ishte e prerë dhe deri në pikën: ai nuk donte të pushkatohej.
Vepra e tij u përkthye në më shumë se 20 gjuhë dhe u botua në mbi 40 vende. Ai ishte shqiptari i parë që u emërua në Légion d’ Honneur dhe mendohej prej kohësh se ishte në prag të fitimit të Nobelit.
Për shumë vite Shqipëria ishte një vend i panjohur dhe i paimagjinueshëm, i konsideruar si i rrezikshëm, i prapambetur dhe i errët. Nëse dikush e nxori në dritë, ishte Ismail Kadare.
Ai la pas gruan e tij, autoren Helena Gushi dhe dy vajzat e tyre, njëra prej të cilave, Besiana, ishte ambasadore e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara.
Ismail Kadare, i lindur më 28 janar 1936, vdiq më 1 korrik 2024.
/a.r
