Nga Lorenc Vangjeli
Në fillim ishte vetëm një e qeshur. Përsëritej së paku njëherë në vit, atëherë kur në menunë e varfërisë kolektive, shtrohej edhe një pjatë më shumë dhe humori ishte kripa që ëmbëlsonte vetë varfërinë. Shndërrimi nga akt në fakt zgjati pak kohë më shumë dhe kur u shndërrua në njeri të vërtetë, me fytyrë, zemër që rrihte e zë që fliste, ai filloi të shërbejë edhe si provë, të dëshmohej si provë dhe të servirej si provë. Gjetkë, provat e mrekullive mbaheshin në kisha. I dëftenin në xhami. I ruanin në sinagoga apo në vende të shenjta, por në Shqipërinë që i kishte vënë kazmën shtëpive të Zotit, “mrekullinë autoktone”, e kishin vënë t’u fliste hekurave dhe i kishin parathënë që të fliste vetëm me to. Brenda në kafazin që gjendej brenda një kafazi tjetër, që gjithashtu gjendej në kafaz: matrioshka shqiptare e izolimit nuk kishte fund sepse nuk kishte as fillim. Pastaj shkoi në universitet, pastaj u dëgjua të flasë, u ridërgua të gërmojë shkëmbin me hekur dhe për më shumë, ju dha leje të zgjohej në mëngjez dhe të ngrysej në darkë; i dhanë leje që të jetonte! Çfarë ishte normale për një qënie njerëzore gjetkë, e drejta për të jetuar, në Shqipërinë e absurdit, lejimi i kësaj të drejte natyrore, ishte dëshmia që provonte ekzistencën e Perëndisë komuniste të Tiranës. Në fenë zyrtare të Shqipërisë komuniste, kjo Perëndi quhej Enver Hoxha. Një ballkanas më dinak se shokët që vrau njëri pas tjetrit, një sovjetik në jetë edhe kur sovjetikët kishin nisur të vdisnin nga mosha, një mashtrues delirant, që arrinte të gënjente edhe veten, Hoxha ishte i aftë të ndryshonte fatin vetjak të çdokujt duke e ruajtur nga e liga që i kishte shkruar po vetë. Xhaxhai im dhe im Atë e përmendnin së paku njëherë në fundin e çdo viti, Pëllumb Kullën si provën e mrekullisë që ju kishte ndodhur përpara syve. Dëshmonin që kishin parë me sytë e tyre sesi një djalë i ri kishte guxuar t’i dilte përpara Diktatorit për t’i kërkuar të drejtën e pafajshme njerëzore që vetë Diktatori i kishte mohuar: Dua shkollë! Ky ishte momenti që ndau në dysh jetën e Pëllumb Kullës dhe i dhuroi absurdit shqiptar dhe një tjetër absurd më shumë, tipik ballkanas: Armiqtë që e konsideronin atë armik për shkak të çertifikatës së lindjes, u detyruan ta duan, kurse shumë nga miqtë që ndanin të njëjtën certificate ndëshkimi me të, e panë ndoshta edhe me dyshim. Pa kuptuar asnjëra palë dhe as tjetra, as atëherë dhe as tani disa dekada më pas, se thelbi i asaj drame njerëzore që u luajt në skenën e jetës, është krejt tjetër kund. Tentativa e katilit që të duket i mbarë, është ironia e madhe e fatit që kurseu litarin ndoshta edhe për një kapriçio. Eshtë e pamundur të kuptohet se çfarë mendoi atë ditë sfiduesi komunist i Perëndive tradicionale, në një uzinë që mbante emrin e tij, i rrethuar nga adhurimi i dukshëm dhe urrejtja e fshehur, teksa bënte një punë të mbarë. Nuk ka asnjë dëshmi që ta provojë atë, por letërsia mund të sugjerojë një të vërtetë alternative: ndoshta ishte frika që i dha Diktatorit shkëndijën e mjaftë për të parë në errësirën ku ishte vetëmbyllur, fatin e pandryshueshëm të sfidës që të ngjashmit e tij e kishin humbur gjithmonë. “Kurrë mos e bëj armik komedianin!”
Ai çast që ndryshoi shumë më shumë se një jetë, bën të kuptohet se ndonjëherë, vlen edhe e keqja për të pasur letërsi të mirë, se ja vlen e qara për të pasur mundësinë që të ndahesh me të qeshur prej saj, se edhe në botën e vogël të dikurshme ku Hoxha sillej si prifti në kishë dhe hiqej si Zoti në tokë, pushteti i vërtetë nuk i përkiste atij. Sepse herët a vonë, pushtetin e merr Arti! Dhe herët a vonë, si kushdo tjetër, edhe ai do të ishte nën themelet e piedestalit që meriton vetëm Arti! Për fatin e të gjithëve, ndodhi kështu disa dekada më parë. Për fatin e familjes Kulla, por shumë përtej Xhulit të tij, emblemës së një jete që e kishte programuar tragjedia, por që solli shumë komendi emblematike në jetën e të gjithëve. Kjo është një arsye që gjithkush, përveç Pëllumb Kullës, mund t’i jetë “mirënjohës” Hoxhës, këtij Nastradini qesharak autokton, që nuk ngjante në asgjë me tragjikun e madh nga Andolli i largët. Pëllumbi është një nga Kullat më të larta të humorit shqiptar. Eshtë një komedian i lindur dhe një burrë që mendon me ngjyra edhe për të zezën, që është i aftë të gjeje edhe grinë në veshin e djallit, të qeshurën në dramë dhe dramën në humorin që jep më shumë se një shkulm të qeshure. Një të qeshur pak a shumë e llojit të trenit dhe që sillet si tren: më parë dëgjohet sesa shihet të vijë. Por si tren, edhe në formë. Në fillim lokomotiva dhe më pas, vagonë të ngjashëm, por që nuk janë asnjëherë e njëjta gjë. Fiks këtë ndjesi jep libri i fundit në rradhë i Pëllumb Kullës, “Mos na lëntë Zoti pa armiq!”. Fiks këtë ndjesi e provova, kur i zoti i këtij treni, më ftoi të bëja “një xhirro” redaktori në librin e tij. Dhe nuk mbeti me kaq sepse këtu edhe filloi, me shijen e pakrahasueshme që jep eksplorimi në vise që i kanë parë pak sy dhe në ajër që është ndjerë nga pak shqisa.
Ideja e parë e këtij libri vjen si një vëllim me tregime dhe më pas, shtuar edhe me intervista, me artikuj gazetash, me copëza dramash të shkruara vit mbas viti, që i bashkon në shumicë fakti që botohen bashkë për herë të parë. Po të ishte vetëm kaq, atëherë ky mund të ishte një libër panairi. I shkruar në nëntor për hir të nëntorit të panairit dhe i lexuar nga lloji i lexuesit që kërkon shoqëri për udhëtimin. Në të kundërt, nevojitet pak, fare pak më shumë vëmendje për të zbuluar ndërmjet kopertinës dhe kapakut të mbasmë, një roman të mirëfilltë biografik. Një roman ndoshta i shkruar pa dashur si i tillë, me një personazh të vetëm kryesor – vetë autorin – dhe shumë të tjerë që vijnë rrotull tij. Një roman ditar për Shqipërinë me këmbë të hapura në sparkadë mbi dy sisteme të ndryshëm, por duke mbetur në thelb e njëjta gjë. Libri mund të lexohet nga fillimi në fund, por mund të lexohet edhe nga fundi në fillim. Mund të nisë të lexohet diku nga mesi për t’i gjetur fundin dhe fundi vetë, mund të lexohet sërish në fillim. Mund të lexohet edhe me copëza, një e nga një, si një mozaik që i vlejnë edhe veç e veç gurët me ngjyra. “Mos na lëntë Zoti pa armiq!”, nuk është vetëm një libër artistik me perla humori, ai është një libër serioz historie për gjithëkënd që do ta shohë si të tillë. Madje ai mund të shërbejë edhe si një guidë për të udhëtuar në kohë. Jo thjesht një guidë për krijimtarinë e Pëllumb Kullës të mbledhur në vite. Edhe sikur të ishte vetëm kështu, ai do të ishte një suvenir më shumë në rafte bibliotekash, por ky është një libër mirëfilli historie. Eshtë një libër që mund të tregojë se çfarë ishte komunizmi dhe jeta nën të dhe se çfarë ishte jeta mbasi u gris velenxa e rreskosur e asaj feje kriminale që nuk mundi dot kurrë të mundte humorin. Edhe pse i kishte shpallur luftë të qeshurës. Edhe pse mbante në piedestal vetëm teritalin uniform të njerëzve uniformë. Libri mund të lexohet nga një i ri i kohës së sotme që jeton në hapësirën plot dritë të Instagramit, që frymon në ngut Facebook-u, që e sheh jetën nga çaste Tik Toku, për të kuptuar se çfarë ka ndodhur në kohën e gjyshërve të tyre që ishin të aftë të mbijetonin edhe vetëm me libra e ëndrra, që dashuroheshin me tallon ushqimesh dhe mbanin frymën në një botë çudirash, një botë që arrinte të mbijetonte edhe pa internet, por vetëm me frymën e bisedës. Njëlloj sikur ajo të ishte vetë Fryma e Shenjtë.
Libri tregon për një Shqipëri që kërkon të duket ajo që nuk është dhe që shpesh është Shqipëria që nuk duhet të jetë: një vend ku mbret është tymi i qofteve, piedestal, rakia e zjerrë mirë, objektiv, trashja e të ndenjurës vetjake, synim, falja e një syri, në këmbim të dy syve të komshiut, ëndërr, beli i mbushur i çingijeve dhe kulm, barku pa bel i politikanëve qesharakë. Ajo specie groteske që sillet si retë në qiell, e bindur se qëndron lart për t’i bërë hije në vapë votuesit dhe për të derdhur shi për etjen e gjithë shqiptarëve në thatësirë. Libri i tregon të gjitha këto kontraste. Ai është një mënyrë për të parë ndryshe edhe të sotmen, duke treguar sesa frikshmërisht e ngjashme është ajo me të shkuarën në thelbin e saj. Ka dhe shumë më shumë se kaq. Në vetminë e izolimit të imponuar, libri është gjithashtu dëshmi që tregon sesa e ngjashme ishte bota e lindjes nën fenë e saj zyrtare, komunizmin. Të ngjashme kishin anekdodat dhe mënyrën e tyre të tregimit. Eshtë e pabesueshme pamja që afron njëlloj një anekdotë e treguar në rusisht në Moskë, polonisht në Varshavë, gjermanisht në Berlinin e Lindjes apo shqip në Tiranën as Lindje dhe as Perëndim. Anekdodat pa autor, por me të njëjtat nuanca, vërtetonin se ajo botë e shkuar i falej gjithmonë kontrastit, sa më i madh ndalimi, aq më i madh edhe tundimi për ta tejkaluar, sa më i madh kufizimi, aq më i prekshëm horizonti i synuar. Ato dëshmonin provën se lumturia gjendej edhe në gjëra aq të vogla që sot e kanë humbur kuptimin. Ishin një mënyrë për të dalë në dritë që të dëshmonin për terrin, tmerrin dhe ferrin. Fati përdor mjete shpesh të pakuptueshme, por shpesh gdhend të njëjtat fytyra me mjete të ndryshme, kur çdo personazh, merr portretin që i dikton fati. Shumë nga tregimet dhe copëzat e librit janë vërtet si anekdoda. Dhe ato, mund të shijohen njëherësh në gjuhë të ndryshme duke nisur nga gjuha universale e të qeshurit. Në këtë kuptim, dje dhe sot, sot dhe nesër, Kulla na bëri të gjithëve më të pasur duke e shndërruar edhe veten, në një nga portretet e shkëlqyer të së shkuarës sonë të ngrysur. “Mos na lëntë Zoti pa armiq!”, është jetëshkrim vetjak i Kullës, dje ai ishte pjesë e ushqimit të zgjedhur shpirtëror, ishte një shkëndijë gëzimi e pamunguar, ishte një dolli më shumë dhe pak ngrohtësi në trishtimin e akullt të një bote që shpesh ishte më e vogël edhe se tryeza e darkës së munguar. Ky jetëshkrim sot është libër. Edhe sikur ky të ishte një libër i vetëm, ai do ta shndërronte Pëllumb Kullën në një adresë të dyfishtë. Sepse ai është dëshmia njerëzore se një qytet nuk e bëjnë të dallueshëm nga të tjerët as sistemi i rrugëve, as sheshet, ndërtesat historike, pllakatat përkujtimore, parqet, shkollat e stadiumet, peisazhi apo klima. Kulla është adresë në Tiranë ku lexohet me qejf dhe ndryshe nga viti në vit, është adresë në Fier ku ka lënë vitet më të nxehta të jetës së tij dhe madje, e gjen si të tillë, një adresë autentike, edhe në atë botën e vogël shqiptare përtej Atlantikut, ku mban pasaportën amerikane nën lëkurën e djegur nga dielli i Mesdheut që ka marrë me vete. Në një rrugëtim shndërrimi që nis nga të qenit provë se mrekullitë ndodhin edhe në ferr e deri në një të qeshur, pa fytyrë, zemër që dridhet e zë që flet.
Në vend të një poshtë shënimi
Im Atë e qau ikjen e të Vëllait të tij kur ai kishte qenë më i ri se unë sot. Një nga trashëgimitë më të çmueshme që më kanë lënë dy vëllezërit, njëri baba dhe tjetri vëlla i babait, ishte që duhej besuar gjithmonë tek shpresa. Që në atdheun e absurdit ndodhte që edhe djajtë të ndërtonin shtëpinë e ëngjëjve dhe se mbeteshin djaj edhe kur banonin vetë në ato shtëpi. Se ideja që fati ndihmonte vetëm të fortët ishte në fakt një shpikje e të dobtëve për t’u vetëngushëlluar në humbje. Pëllumb Kulla ishte shembulli që e vërtetonte një gjë të tillë. Fati e kishte ndihmuar Kullën për hir të qindra mijëra shqiptarëve që në mos njëherë, njëherë tjetër, kanë qeshur me humorin e tij dhe presin të qeshin sërish. Që kanë shijuar fjalën e tij elegante që i shoqëronte nga sallat e pritjes për lindje e deri në funerale, ku shpesh e qeshura qante edhe vetë lotin. Për fatin tonë të mirë, siç do të mendonte, por nuk do ta thoshte dot as vetë Xhulieta e tij, Pëllumbi vazhdon të jetë një Monument Kulture, që mbrohet jo vetëm prej saj. Por që përqafohet nga të gjithë ata që besojnë se është fat për këdo, të jetë lexues dhe Mik i Komedianit!/ Fjala.al
