Zefi i Zagrebit dhe Zefi i Prizrenit

PORTRET I ZEF KAÇINARIT

«I përgjakur dhe i mbështetur për tramvaji e kam nxjerrë alltinë e Belgjikës dhe e kam qëlluar shoferin e tramvajit»: Zef Kaçinari rrëfen se si e vrau në Zagreb në vitin 1965 shoferin e tramvajit numër 11. Dhe si u krijua «Kënga e Zagrebit», e cila ende këndohet shpesh në Kosovë, ndonëse shumica e dëgjuesve mendojnë se është legjendë shqiptare ose përrallë. Por, Zef Kaçinari është gjallë dhe ka çfarë të tregojë nga jeta e tij e bujshme.

Enver Robelli

Të rralla janë ndejat dhe dasmat në Kosovë, në të cilat nuk këndohet «Kënga e Zagrebit».

Në fillim, siç tregojnë më të moshuarit, kënga këndohej me sharki e çifteli nëpër oda, ndërsa hyzmeqarët sillnin pijen e vetme për mysafirët – sherbet në gota të rënda të blera në Stamboll. Viteve të fundit e këndojnë edhe këngëtarë të estradës – me harmonikë, klarinetë dhe instrumente të tjera.

Tingëllon si një legjendë për tre shqiptarë, për një vrasje në Zagreb, një tramvaj. Tingëllon si një përrallë shqiptare për heroizma arkaikë, për ndodhi të përgjakshme të shqiptarëve të mërguar.

Por «Kënga e Zagrebit» mbështetet në një ngjarje të vërtetë. Zef Kaçinari, njeriu që e vrau shoferin e tramvajit numër 11, është gjallë.

Rrëfimin për ngjarjen më dramatike në jetën e tij ai e fillon në «Gradska kavana». Lokali gjendet në zemër të Zagrebit, në sheshin Ban Jelaçiq, i cili në kohën e komunizmit quhej Sheshi i Republikës. Në hyrje disa gra me veshje tradicionale bëheshin gati të defilonin në shesh, brenda as që dëgjohej zëri i Zef Kaçinarit për shkak të zhurmës së mysafirëve, kryesisht pleq dhe plaka, zotërinj të veshur me elegancë dhe zonja të rënda me stoli të stilit të vjetër, me kozmetikë moderne nga fabrikat e Parisit dhe me kostume të shtrenjta.

Biseda me Zef Kaçinarin pas pak vazhdoi në një kënd të sallës së qetë të hotelit «Dubrovnik», po ashtu në sheshin «Ban Jelaçiq».

Si jo pak shqiptarë të tjerë të mërguar në Kroaci në fund të viteve ’50, edhe anëtarët e familjes Kaçinari fillimisht shitnin pemë në tregjet e Zagrebit dhe punonin në një byrektore në Dubravë, një lagje atëherë periferike e kryeqytetit të kësaj republike jugosllave. Në vitin 1965 Zef Kaçinari zgjeroi biznesin, hapi edhe një byrektore në Karllovac. Puna ecte mirë. Zef Kaçinari filloi të stabilizohej ekonomikisht, të njoftohej me studentë shqiptarë, të merrte pjesë në mbrëmje letrare.

Por një ditë qershori të vitit 1965 Zef Kaçinari u përfshi në një konflikt të përgjakshëm, i cili ndryshoi shumë kahun e jetës së tij.

Më 19 qershor, ditë e shtunë, në Karllovac kishte shkuar Mark Allaki, një shok i Zef Kaçinarit nga Zagrebi. Ata vendosën që për fundjavë të shkojnë në Zagreb. Ditën tjetër, të dielën, ata kishin shëtitur nëpër qytet – si djem të rinj që me kureshtje zbulojnë një botë të re. Zefi thotë se me askënd nuk ka qenë i armiqësuar. Por ai po ashtu shpjegon se ka qenë prej atyre shqiptarëve që për çdo rast nuk e kanë larg armën. «Unë pa allti nuk kam ec kurrë, alltinë e kam pasë Herstal, belgiankë, 14 në okvir, një në cev, krejt 15 shekë», shpjegon Zef Kaçinari.

«Me datën 21 qershor 1965, ditë e hanë, kam dalë herët nga shpia dhe kam hyp në orën 6 në tramvaj. Aty e kam ba një gabim, po gabimi nuk o kon i madh. Kam hyp në Çernomerec në tramvaj, bashkë me Mark Allakin dhe me Prekë Dedë Gjinin. Nuk janë bo as tre minuta u nisë e rrehmja me kondukterin që shet bileta, se unë e kam bo një gabim, u desht me ble biletën me prelaz», tregon Zefi.

Me «prelaz» domethënë: një biletë me të cilën udhëtari kishte të drejtë të ndërrojë tramvajin dhe linjën. Bileta e Zefit dhe e shokëve të tij ishte e thjeshtë.

«N’atë dakik kur e ka pa që biletat i kemi gabim, kondukteri më ka sha me nanë dhe unë përnjëheri i kam ra. Tuj u rreh me kondukterin tramvaji u ndalë pas 500 metrash. Kanë ardhë konduktera të tjerë, na kanë ra me grushta. Masanej edhe udhëtarët na kanë rreh, krejt na kanë përgjakë. Jemi mbrojt aq sa kemi mujt, Mark Allaki ka ardhë me më ndihmu me një çadër dhe e ka prit kondukterin n’ballë, por kondukteri nuk u dorëzu».

Ndërkohë gjendja kishte eskaluar.

Tre shqiptarë rriheshin me dhjetëra udhëtarë të tramvajit, i cili kishte kaluar pranë Akademisë Ushtarake dhe stacioneve të tjera ndërsa ishte ndalur në Ilica 165, në rrugën kryesore të Zagrebit.

«Këtu unë kam mbet vetëm pa Mark Allakin dhe pa Prekë Dedë Gjinin», rrëfen Zefi.

Ndërsa rrëfen, Zefi vazhdimisht nxjerr gulçima. Shpesh i rrjedhin lotët. Flet për Zotin. Për librat e shenjtë. Dy shokët e Zefit tashmë ishin mposhtur nga udhëtarët dhe ishin nxjerrë nga tramvaji. Zefi ishte vetëm, por revolen nuk kishin arritur t’ia merrnin dot. E mbante në brez. Përnjëherë atij iu kishte afruar shoferi i tramvajit, kishte ardhur t’u ndihmonte shokëve të tij për të mposhtur Zefin.

«Ju kam drejtu Zotit, kur ka ardh ai i shkreti, ai vozaçi, kam qit me alltinë e Belgjikës, e kam vra me një plumb, ai ka mbet i vdekun pranë meje», shpjegon Zefi çastin më të rëndë të jetës së tij.

Pas arrestimit Zef Kaçinari dhe Marki Allaki u dërguan në klinikën «Rebro» pasi kishin pësuar plagë të rënda.

«Na e kanë la krejt trupin me alkool dhe na i kanë pastru plagët».

Çka ndjen një njeri pasi të vrasë një njeri tjetër? Zef Kaçinari as sot nuk ka shpjegim, i dridhen duart. I vjen keq që ia ka marrë jetën një njeriu. Thotë se shoferi ishte ndërsyer nga konduktorët dhe nga udhëtarët që t’i jepte goditjen përfundimtare Zef Kaçinarit.

«Pas vrasjes pesë vetë ma kanë ngjit me ma nxjerrë alltinë dhe nuk kanë mujt. Një polic më ka godit me pendrek n’krye edhe ma ka rrok dorën. Ma ka marrë alltinë si më kenë fletë dushku, pa u lodh hiq».

Vrasja e shoferit të tramvajit numër 11 në Zagreb ishte pritur me reagime të ashpra nga opinioni, në gazetën «Veçernji list» një komentator kishte shtruar pyetja retorike nëse Kroacia duhet t’u ofrojë mikpritje shqiptarëve.

Gjatë gjykimit të Zef Kaçinarit në sheshin Zrinjevac në qendër të Zagrebit një javë rresht qindra protestues kërkonin dënimin më të rëndë për dorasin – dënim me vdekje.

Në fund të procesit Kaçinari u dënua me 13 vjet burg. Ai e lavdëron sidomos një avokat të tij, i cili supozon se rridhte nga Dubrovniku dhe «mirë e ka njoftë karakterin e shqiptarit kur i shkon gjaku për balli».

Zef Kaçinari u dërgua për të vuajtur dënimin në Lepogllavë, ku para Luftës së Dytë Botërore kishte qenë i burgosur edhe Josip Broz Tito.

Fillimisht Kaçinari kishte punuar në repartin e zdrukthëtarisë, pastaj ai bëri një karrierë të bujshme: si shef i kuzhinës kishte mjaft ndikim. Shpeshherë, siç tregon Zef Kaçinari, drejtoria e burgut urdhëronte që të burgosurit politikë nuk kanë të drejtë të hanë mish. Zefi tregon se si ua fshihte të burgosurve mishin nën lakra.

Në atë kohë Zef Kaçinari në burg kishte njoftuar shumë shqiptarë të dënuar bashkë me grupin e Adem Demaçit. Por për këtë periudhë ndoshta më së miri është të flasin protagonistët e kohës, ata që kanë mbetur gjallë. Zef Kaçinari u lirua nga burgu në vitin 1972 dhe iu bashkua familjes.

Ai thotë se ia ka shpëtuar jetën Fadil Hoxha, në atë kohë funksionar i lartë i Kosovës dhe i Jugosllavisë. Flet me shumë respekt për Fadil Hoxhën, të cilin Kaçinarët e lartësojnë si mik shtëpie.

Jo pak shqiptarë e shikonin veprën e Kaçinarit si akt vetëmbrojtës, prandaj edhe filluan ta glorifikojnë në ndejat e tyre në Zagreb.

Shumë shpejt u thurën vargjet e para për Zefin. Për herë të parë këngën e këndoi Augustin Ukaj, një rapsod i njohur, i cili atëbotë punonte në Zagreb. Pastaj edhe shumë të tjerë.

Sot Zefi jeton në Zagreb, me kujtimet e hidhura për të kaluarën dhe me kujtimet e mira për vitin 2008, kur Kosova, vendlindja e tij, u bë shtet i pavarur. Këtë trevë ai e ka braktisur para më tepër se një gjysmë shekulli.

Por kujtimet për Kosovën Zef Kaçinari i ka shumë të freskëta. Po aq sa edhe dhembjen.

«Kam lindur në Velezhë, një katund afër Prizrenit, më 26 tetor 1934», thotë Kaçinari. Me njëfarë nostalgjie për një kohë të shkuar, të kaluar dhe gati të harruar ai tregon se është rritur «në kohën e Xhafër Devës», ministër i punëve të brendshme të Shqipërisë nën regjimin pushtues italian.

Zef Kaçinari e ka përjetuar atë kohë si nxënës i shkollës fillore dhe si shitës i perimeve e pemëve në pazarin e Prizrenit.

Një kohë kur Shqipëria ishte zgjeruar, duke përfshirë edhe Kosovën. As sot Zef Kaçinari s’e fsheh admirimin për ushtarët gjermanë, uniformat e tyre, disiplinën, autoritetin që ata, sipas tij, ngjallnin derisa patrullonin nëpër rrugët e Prizrenit.

«Atë hijeshi gjermani nuk ka me pasë kurrë ma», thotë ai. Për ushtarët italianë, aleatët e gjermanëve në Luftën e Dytë Botërore, Zef Kaçinari nuk ka mendim aq të lartë. «Disa prej tyre», tregon Kaçinari, «një pjesë të kohës, sidomos natën, e kalonin nëpër shtëpi publike».

«Në atë kohë», thotë Zefi, «në Prizren u hapën shumë klube të natës, ku kishte gra serbe, shqiptare, rome. Disa ushtarë italianë për një rome e jepnin një pushkë».

Në vitin 1945 në Jugosllavi fitoi «zotni Tita», siç e quan Zef Kaçinari mareshalin komunist.

Por në atë kohë nuk ishte ende e sigurt as për Zefin dhe as për familjen e tij se «a do të bahej mirë apo keq».

Zef Kaçinari u martua në vitin 1954 dhe pas shtatë ditësh shkoi ushtar në Zajeçar të Serbisë, për t’u kthyer në Kosovë pas 22 muaj shërbimi dhe në kulmin e aksionit të armëve, kur ishte goditur edhe familja Kaçinari.

«Kur jam kthyer nga ushtria i kam gjetur axhën dhe vëllain të rrahur rëndë. Tetë javë ata i kanë trajtuar plagët me tjegulla të nxehta», tregon Zef Kaçinari.

«Disa armë që i kanë pasë, më duket se i kanë dorëzue. Edhe një allti të vaktit të Xhafer Devës».

Dhuna e ushtruar gjatë aksionit të armëve e detyroi familjen Kaçinari të largohej nga Velezha.

«Në shpirtrat tanë ishte krijuar një zbrazëti», tregon Zef Kaçinari.

Më 6 maj 1959, ditën e Shën Gjergjit, disa anëtarë të familjes u nisën nga Prizreni drejt Zagrebit – me një veturë të markës Tatra, prodhim i Çekosllovakisë së atëhershme.

Dikur shitës të perimeve, Kaçinarët më vonë hapën disa argjendari në Zagreb dhe sipas të dhënave vetjake ishin ndër familjet më të pasura në ish-Jugosllavi.

Por dhanë po ashtu kontribut për çlirimin e Kroacisë. Është një histori mërgimi. Zef Kaçinari është njëri nga protagonistët e papritur të kësaj historie.