Tregtia vrasëse prej 1.2 miliard eurosh drejt Lindjes së Mesme

Ndërkohë që Beogradi ishte në gjumë në natën e 28 nëntorit 2015, aeroplani bjellorus i mallrave Ilyushin II-76 i mbushur me armë të destinuara për konflikte të largëta ndezi motorët e tij gjigantë.

I ngritur nga pista e aeroportit Nikola Tesla, avioni çau mjegullën serbe dhe u nis drejt qytetit të Jeddahs në Arabisë Saudite.

BIRN dhe OCCRP kanë zbuluar se ky ishte vetëm një nga të paktën 68 fluturime, që në një periudhë prej 13 muajsh kanë transportuar armë dhe municione drejt shteteve të Lindjes së Mesme dhe Turqisë – të cilat pastaj i kanë dërguar armët në luftërat civile brutale të Sirisë dhe Jemenit. Fluturimet përbëjnë vetëm një pjesë të vogël të marrëveshjeve 1.2 miliard euro të armëve ndërmjet shteteve që nga viti 2012, kur disa vende të prekura nga Pranvera Arabe u përpin nga konflikte të armatosura.

Në dy vitet e fundit, ndërkohë që mijëra tonë armë kanë fluturuar drejt jugut në Lindjen e Mesme, qindra mijëra refugjatë sirianë kanë ikur në veri drejt Europës nga konfliktet që kanë marrë më shumë se 400,000 jetë. Por ndërkohë që shtetet ballkanike dhe evropiane u kanë mbyllur rrugët refugjatëve, transporti i armëve prej miliarda dollarë, i realizuar me avionë dhe anije mbetet i hapur – dhe shumë fitimprurës.

Është një tregti që është sigurisht ilegale, sipas ekspertëve të armëve dhe të të drejtave të njeriut.

“Provat tregojnë drejt një devijimi sistematik të armëve te grupet e armatosura të akuzuara për shkelje të rënda të të drejtave të njeriut. . Nëse kjo është e vërtetë, transferimet janë ilegale nën ATT (Traktati i Tregtisë së Armëve e Organizatës së Kombeve të Bashkuara) dhe ligjeve tjera ndërkombëtare dhe duhet të ndalohen menjëherë,” tha Patrick Wilcken, një hulumtues i kontrollit të armëve në Amnesty International, i cili shikoi provat e mbledhura nga reporterët.

Por me qindra miliona euro në rrezik dhe fabrikat e armëve që punojnë jashtë orarit, shtetet kanë një nxitje të fortë që ta lënë biznesin të lulëzojë. Licencat e eksporteve të armëve, që supozohen të garantojnë destinacionin e fundor të mallrave, janë lëshuar pa marrë parasysh provat e shumta që armët po devijohen në Siri dhe në grupe të tjera të armatosura të akuzuara për abuzime të të drejtave të njeriut dhe mizori tjera.

Robert Stephen Ford, Ambasadori amerikan në Siri në vitet 2011-2014, i tha BIRN dhe OCCRP që tregtia po koordinohet nga Agjencia Qendrore e Inteligjencës, CIA, Turqia dhe shtetet e Gjirit përmes qendrave në Jordani dhe Turqi.

BIRN dhe OCCRP ekzaminuan të dhënat e eksportit të armëve, raportet e OKB-së, të dhënat e fluturimeve, dhe kontratat e armëve gjatë një hulumtimi njëvjeçar që zbulon se si mijëra pushkë automatike, predha mortaje, raketë-hedhëse, armë anti-tank, dhe armë të rënda janë trafikuar nga Bosnja dhe Hercegovina, Bullgaria, Kroacia, Republika Çeke, Mali i zi, Rumania, Serbia dhe Sllovakia drejt rajonit të trazuar.

Që nga përshkallëzimi i konfliktit sirian në vitin 2012, këto shtatë shtete kanë miratuar dërgimin e armëve dhe municioneve me vlerë së paku 1.2 miliard euro në Arabinë Saudite, Jordani, Emiratet e Bashkuara Arabe, dhe Turqi.

Shuma sigurisht është më e madhe. Të dhënat e licencave të eksportit të armëve për katër nga tetë shtetet nuk ishin të qasshme për 2015, dhe për shtatë nga tetë shtetet as për 2016. Katër shtetet pranuese janë furnizuesit kryesor të armëve për Sirinë dhe Jemenin që kanë pak ose aspak histori të blerjes nga Evropa Qendrore dhe Lindore. Dhe ritmi i trafikimit nuk po ngadalësohet me marrëveshjet kryesore të miratuara në 2015.

Armët dhe municionet e Evropës Qendrore dhe Lindore, të identifikuara nga më shumë se 50 video dhe foto të postuara në rrjete sociale, tashmë janë në duart e njësive të Ushtrisë së Lirë Siriane e mbështetur nga Perëndimi, por edhe po përdoren nga luftëtarët e grupeve islamike si Ansar al-Sham, Jabhat al-Nusra e lidhur me Al-Kaedën, Shteti Islamik në Irak dhe Siri (ISIS), grupe që luftojnë për presidentin sirian Bashar-al Assad dhe forcat Sunni në Jemen.

Shënimet në disa nga armët që identifikojnë origjinën dhe datën e prodhimit zbulojnë që sasi të mëdha kanë dalë nga linjat e prodhimit në vitin 2015.

Sipas informacioneve tregtare të OKB-së dhe raporteve të eksportit të armëve, nga licencat e lëshuara të eksportit me vlerë 1.2 miliard euro në armë dhe municione, rreth 500 milionë euro janë dorëzuar në destinacion.

Shpeshtësia dhe numri i fluturimeve të mallrave ushtarake – BIRN dhe OCCRP i kanë identifikuar 68 të tilla në vitin e kaluar – zbulojnë një rrjedhë të qëndrueshme të armëve nga aeroportet e Evropës Qendrore dhe Lindore në bazat ushtarake në Lindjen e Mesme.

Aeroplani më i përdorur – Ilyushin II-76 – mund të bartë deri në 50 tonë mallra ose rreth 16,000 pushkë kallashnikov ose tre milionë plumba. Të tjerët, duke përfshirë Boeing 747, janë në gjendje të bartin të paktën dyfishin.

Por armët dhe municionet nuk po vijnë vetëm nga ajri. Reporterët gjithashtu kanë identifikuar të paktën tri dërgesa nga ushtria amerikane nga portet e Detit të Zi që po transferonin rreth 4,700 tonë armë dhe municione në Detin e Kuq që nga dhjetori i vitit 2015.

Një anëtar suedez i Parlamentit Evropian e quan këtë tregti si të turpshme.

“Ndoshta ato-Bullgaria, Sllovakia dhe Kroacia- nuk ndihen aspak të turpëruara por unë mendoj se ato duhet të ndihen,” tha eurodeputeti Boril Valero, i cili ka shërbyer edhe si raportues në raportin e fundit të BE-së për armët.

“Shtetet që po shesin armë në Arabinë Saudite ose në rajonin e Lindjes së Mesme-Afrikën Veriore nuk po i bëjnë vlerësimet e rrezikut mirë dhe po shkelin ligjet shtetërore dhe të BE-së,” shtoi Valero.

Arabia Saudite – Mbreti i armëve

Transporti i armëve të Evropës Qendrore dhe Lindore ka filluar që nga dimri i vitit 2012, kur një duzinë aeroplanë mallrash të ngarkuar me armë dhe municione të kohës së ish Jugosllavisë të blera nga Arabia Saudite, filluan të fluturojnë nga Zagrebi për në Jordani. Shumë shpejt filmimi i parë i armëve kroate doli nga zona e luftës në Siri.

Sipas një raporti të New York Times në shkurt 2013, një zyrtar i lartë kroat ofroi stoqet e armëve “jugosllave” për Sirinë gjatë një vizite në Uashington në verën e vitit 2012. Zagrebi më vonë filloi kontaktin me sauditët, që financuan blerjet, ndërkohë që CIA ndihmoi me logjistikën.

Ndërkohë që qeveria kroate ka mohuar vazhdimisht pjesëmarrjen në dërgimin e armëve në Siri, Robert Stephen Ford, ish-ambasadori amerikan në Siri konfirmoi për BIRN dhe OCCRP lajmin publikuar nga New York Times nga një burim anonim, por tha që nuk ka mundësi ta diskutojë atë.

Kjo ishte vetëm fillimi i një rrjedhje të padëgjuar më parë të armëve nga Evropa Qendrore dhe Lindore në Lindjen e Mesme, ndërkohë që transporti u zgjerua duke përfshirë stoqet e shtatë vendeve tjera. Tregtarët lokalë të armëve gjetën armë dhe municione nga shtetet e tyre dhe ndërmjetësuan shitjen e municioneve nga Ukraina dhe Bjellorusia, dhe madje tentuan të sigurojnë sisteme anti-tank të bëra nga Bashkimi Sovjetik dhe të blera nga Britania.

Para Pranverës Arabe në vitin 2011, tregtia e armëve mes Evropës Lindore dhe Arabisë Saudite, Jordanisë, Emirateve të Bashkuara Arabe dhe Turqisë – katër mbështetësit kryesorë të opozitës së Sirisë – ishin të papërfillshme dhe gati jo-ekzistuese, sipas një analize të të dhënave të eksportit.

Por kjo ndryshoi në vitin 2012. Mes këtij viti dhe vitit 2016, tetë shtete të Evropës Lindore kanë miratuar eksporte të armëve dhe municione me vlerë 829 milionë euro për Arabinë Saudite, sipas raporteve të eksportit të armëve kombëtare dhe të BE-së si dhe burimeve nga qeveritë përkatëse.

Jordania siguroi licenca eksporti prej 150 milionë euro që nga viti 2012, ndërkohë që Emiratet e Bashkuara Arabe kapën 150 milionë euro dhe Turqia 87 milionë euro, duke sjellë një total prej 1.2 miliard euro.

Katari, një tjetër furnizues kryesor i armëve për opozitën siriane, nuk shfaqet në licenca të eksportit nga Evropa Qendrore dhe Lindore.

Jeremy Binnie, ekspert i armëve për Lindjen e Mesme për Jane’s Defense Weekly, një publikim që pranohet si burimi më i besueshëm për informacione të fushës së mbrojtjes dhe sigurisë, tha se shumica e eksporteve të armëve nga Evropa Lindore shkojnë në Siri, dhe një pjesë më e vogël në Jemen dhe Libi.

“Me pak përjashtime, ushtritë e Arabisë Saudite, Jordanisë, dhe Emirateve të Bashkuara Arabe dhe Turqia përdorin armët dhe municionet e këmbësorisë perëndimore, në vend të atyre të dizajnuara nga sovjetikët,” tha Binnie. “Prandaj duket që një pjesë e madhe e këtyre dërgesave të këtij materiali të dërguara te këto vende janë të destinuara për aleatët e tyre në Siri, Jemen dhe Libi.”

BIRN dhe OCCRP kanë parë dokumente konfidenciale nga Ministria e Mbrojtjes së Serbisë dhe protokollet nga një seri mbledhjesh ndër-ministrore në vitin 2013. Dokumentet tregojnë që Ministria kishte shqetësimet e saj për dërgesat në Arabi Saudite që do të devijonin në Siri, duke treguar që vendi nuk përdor stoqe të Evropës Qendrore ose Lindore dhe që ka një histori të furnizimit të opozitës siriane.

Forcat e sigurisë saudite, ndërkohë që janë të armatosura nga prodhues perëndimorë, njihen për përdorimin e sasive të limituara të pajisjeve të Evropës Qendrore dhe Lindore. Kjo përfshin kamionë ushtarakë të prodhuar në Çeki dhe disa pushkë sulmi të prodhuara nga Rumania. Por edhe eksportet e armëve të destinuara për përdorim nga forcat saudite po duken kontroverse, duke marrë parasysh përfshirjen e tyre në Jemen.

Holanda u bë shteti i parë i BE-së që ndaloi eksportet në Arabinë Saudite si rezultat i vdekjeve të civilëve në luftën civile në Jemen, si dhe Parlamenti Evropian ka thirrur për një embargo në gjithë BE-në.

Logjistikat e furnizimit: Fluturimet e mallrave

Armët nga Evropa Qendrore dhe Lindore janë dërguar në Lindjen e Mesme me fluturime dhe anije mallrash. Duke identifikuar avionët dhe anijet që dërgonin armë nga Evropa Qendrore dhe Lindore në Lindjen e Mesme, reporterët ishin në gjendje të gjurmonin rrjedhjen e armëve në kohë reale.

Analiza e detajuar e orareve të aeroportit, të dhënat e gjurmimit të fluturimit dhe burimet e kontrollit të trafikut ajror ndihmuan në lokalizimin e 68 fluturimeve që kanë dërguar armë në konfliktet e Lindjes së Mesme në 13 muajt e fundit. Beogradi, Sofia dhe Bratislava dolën si bazat kryesore për fluturimet.

Më të shpeshta ishin fluturimet e operuara nga Beogradi, kryeqyteti i Serbisë. Fluturimet ose u konfirmuan që po transportonin armë, ose ishin drejtuar në baza ushtarake në Arabi Saudite ose Emirate të Bashkuara Arabe ose po operoheshin nga bartës të rregullt të armëve.

Shumë nga këto fluturime bënë një numër ndalesash në Evropën Qendrore dhe Lindore – që nënkupton që ata kanë mundur të marrin më shumë armë dhe municione – para fluturimit në Lindje të Mesme.

Statistikat e fluturimeve në BE japin më shumë prova për shkallën e operacionit. Ato zbulojnë që avionët që fluturonin nga Bullgaria dhe Sllovakia kanë dërguar 2,268 tonë mallra – baraz me 44 fluturime me aeroplanin më të përdorur – Ilyushin II-76 – që nga vera e vitit 2014 në të njëjtat baza ushtarake në Arabi Saudite dhe Emirate të Bashkuara Arabe të lokalizuara nga BIRN dhe OCCRP.

Shpërndarja e armëve

Armët e blera nga sauditët, turqit, jordanezët dhe nga Emiratet e Bashkuara Arabe janë dërguar në dy qendra komanduese sekrete – të quajtura Qendra Operimi Ushtarake (MOC) – në Jordani dhe Turqi, sipas ish-ambasadorit amerikan në Siri, Ford.

Këto njësi – të përbëra nga zyrtarë sigurie dhe ushtrie nga Gjiri, Turqia, Jordania dhe SHBA – koordinuan shpërndarjen e armëve në grupet e verifikuara opozitare siriane, sipas informacioneve nga Qendra Carter me seli në Atlanta, që ka një njësi që monitoron konfliktin.

“Secili nga shtetet e përfshirë në ndihmën e opozitës së armatosur mbajti autoritetin e vendimmarrjes finale se cilat grupe në Siri do të merrnin ndihmë,” tha Ford.

Një grumbull i dokumenteve të fshehura të bartësve të mallrave që u publikuan tregojnë se si ushtria saudite furnizon rebelët sirianë.

Sipas dokumenteve të para nga BIRN dhe OCCRP, kompania moldave Aero Trans Cargo bëri gjashtë fluturime në verën e vitit 2015 duke bartur së paku 250 tonë municione mes bazave ushtarake në Arabi Saudite dhe Aeroportit Ndërkombëtar Esenboga në kryeqyteti turk Ankara, që supozohet që është pika e mbërritjes për armë dhe municione për rebelët sirianë.

Pieter Wezeman, nga Instituti i Hulumtimeve të Paqes Ndërkombëtare në Stokholm, një organizatë lidere për gjurmimin e eksporteve të armëve, tha se ai dyshon që fluturimet janë pjesë e një operacioni logjistik për furnizimin e rebelëve sirianë me municione.

Nga MOC, armët pastaj transportohen përmes rrugëve në kufirin sirian ose desantohen përmes ajrit nga aeroplanët ushtarakë.

Një komandant i Ushtrisë së Lirë Siriane nga Aleppo, që kërkoi të mbetej anonim për të mbrojtur sigurinë e tij, i tha BIRN dhe OCCRP që armët nga Evropa Qendrore dhe Lindore po shpërndaheshin nga shtabet e përgjithshme të kontrolluara nga qendra. “Ne nuk na intereson për vendin e origjinës, por ne e dimë që janë nga Evropa Lindore,” tha ai. Sauditët dhe turqit gjithashtu furnizuan me armë direkt grupet islamike, jo të mbështetura nga SHBA dhe që ndonjëherë kanë përfunduar duke luftuar grupet e mbështetura nga MOC, shtoi Ford.

Sauditët janë gjithashtu të njohur se kanë dërguar material përmes ajrit, përfshirë edhe ato që dukeshin si armë serbe, tek aleatët e tyre në Jemen.

Ford tha se ndërkohë që ai nuk ishte personalisht i përfshirë në negociata me Serbinë, Bullgarinë dhe Rumaninë për furnizimin  e armëve në Siri, ai beson që CIA ka luajtur një rol aty.

“Për një operacion të këtij lloji do të ishte e vështirë për mua të imagjinoj që nuk ka pasur ndonjë koordinim mes shërbimeve të inteligjencës, por mund të ketë qenë e mbyllur strikt në kanalet e inteligjencës,” tha ai.

Shtetet e Bashkuara të Amerikë nuk kanë luajtur rol vetëm në logjistikë, për dërgimin e armëve të sponsorizuar nga Gjiri nga Evropa Lindore te rebelët sirianë. Përmes Komandës së saj të Operacioneve Speciale të Departamentit të Mbrojtjes (SOCOM), SHBA gjithashtu ka blerë dhe dërguar sasi të mëdha të materialit ushtarak nga Evropa Lindore për opozitën siriane si pjesë e një programi trajnimi dhe pajisje prej 500 milionë dollarësh.

Që nga dhjetori 2015, SOCOM ka komisionuar tri anije mallrash për të transportuar 4,700 tonë armë dhe municione nga portet e Konstancës në Rumani dhe Burgas në Bullgari drejt Lindjes së Mesme me gjasë si pjesë e një furnizimi të maskuar armësh për Sirinë.

Dërgesat përfshinin armë të rënda, raketë hedhëse dhe armë anti-tank – si dhe plumba, mortaja, granata, raketa dhe eksplozivë, sipas dokumenteve të prokurimit amerikan.

Origjina e armëve të transportuara nuk dihet dhe materiali i listuar është i disponueshëm në stoqe në Evropën Qendrore dhe Lindore.

Jo shumë vonë pas njërës nga dërgesat, grupe kurde të mbështetura nga SOCOM publikuan në Twitter dhe Facebooknjë foto të një depoje të mbushur me kuti municione në Sirinë veriore, duke thënë që kanë pranuar një furnizim me armë të ndërmjetësuara nga SHBA.

SOCOM nuk konfirmoi ose mohoi që dërgesat ishin të drejtuara për Sirinë.

Të dhënat e prokurimit të SHBA zbulojnë që SOCOM ka siguruar armë dhe municione me vlerë prej së paku 25 milionë euro (27 milionë dollarë) nga viti 2014 deri në vitin 2016 nga Bullgaria për rebelët sirianë, dhe municione serbe me vlerë 11 milionë euro (12 milionë dollarë) për operacione të fshehura dhe rebelët sirianë.

Një biznes që po lulëzon

Hulumtuesi i kontrollit të armëve Wilcken tha që Evropa Qendrore dhe Lindore kanë qenë të pozicionuara mirë për të përfituar në rritjen e madhe të kërkesës për armë pas Pranverës Arabe.

“Afërsia gjeografike dhe kontrollet e shkujdesura të eksportit i kanë vënë disa shtete ballkanike në një pozicion të favorshëm për të përfituar nga kjo tregti, në disa raste me ndihmë të maskuar nga SHBA,” shtoi ai. “Evropa Lindore është duke u rehabilituar nga industritë e armëve nga Lufta e Ftohtë që po zgjerohen dhe po bëhen fitimprurëse përsëri.”

Kryeministri serb Aleksandar Vuçiç para pak kohësh u mburr që vendi i tij mund të prodhonte pesëfish sasinë e armëve dhe prapë mos të mbulonte kërkesën.

“Fatkeqësisht disa pjesë të botës janë në luftë dhe çdo gjë që prodhon, mund ta shesësh në cilëndo anë të botës,” tha ai.

Prodhues armësh nga Bosnja e Hercegovina dhe Serbia po punojnë me kapacitet të plotë duke shtuar edhe turne ekstra dhe të tjerët nuk po pranojnë porosi të reja.

Zyrtarët e lartë të Arabisë Saudite – të mësuar për të negociuar marrëveshje multi-miliardë dollarësh të armëve me gjigantë perëndimorë – janë detyruar të merren me një pafundësi tregtarësh të vegjël armësh që operojnë në Evropën Lindore me qasje në armë si AK-47 dhe raketë hedhëse.

Ndërmjetësues si CPR Impex LLC dhe Krupnik International në Serbi dhe Eldon s.r.o në Sllovaki kanë luajtur një rol kritik në furnizimin e armëve dhe municioneve në Lindjen e Mesme.

Inventari i secilës dërgesë nuk dihet për shkak të fshehtësisë që rrethon marrëveshjet e armëve, por dy certifikata përdoruesi dhe një licencë eksporti, të para nga BIRN dhe OCCRP, zbulojnë shkallën e jashtëzakonshme të blerjeve me shumicë për përfituesit sirianë.

Për shembull, Ministria saudite e Mbrojtjes shprehu interesin e saj për të blerë nga tregtari i armëve serb CPR Impex një numër armësh duke përfshirë qindra tanke të vjetra T-55 dhe T-72, miliona fishekë, sisteme raketore multi-hedhëse dhe raketë hedhëse. Armë dhe municione të listuara ishin prodhuar në ish-Jugosllavi, Bjellorusi, Ukraina dhe Republikën Çeke.

Një licencë eksporti e lëshuar për një kompani të panjohur sllovake e quajtur Eldon s.r.o. në janar 2015 i dha kompanisë të drejtën e transportimit të mijëra granatë-hedhëseve, armëve të rënda dhe gati një milionë plumbave me vlerë prej 32 milionë euro të prodhuara në Evropën Lindore për në Arabinë Saudite.

Analizat e rrjeteve sociale nga BIRN dhe OCCRP tregon që armët çekosllovake, jugosllave, serbe, kroate dhe bullgare po përdoreshin në stërvitje si dhe në betejat në Siri dhe Jemen.

“Shumimi i armëve në [Lindjen e Mesme] ka shkaktuar vuajtje të pallogaritshme të njerëzve; një numër i madh i njerëzve janë zhvendosur dhe palët në konflikt kanë kryer shkelje të rënda të të drejtave të njeriut përfshirë rrëmbime, ekzekutime, zhdukje të detyrueshme, tortura dhe dhunime,” tha Wilcken.