Vitet e para të lirisë pas rënies së diktaturës prodhuan një qytet të çrregullt dhe të mbytur nga makinat. Por, a mund të krijojë kryebashkiaku i ri i shkëlqyeshëm i kryeqytetit shqiptar një të ardhme të ‘dizajnit urban shembullor’?
Kështu e nis shkrimin prestigjiozja angleze The Guardian referuar kryeqytetit të Shqipërisë, dhe punës që po bën kryebashkiaku Veliaj, për transformimin e Tiranës.
Javanews sjell të plotë shkrimin e The Guardian
Nëse qëndroni në mes të sheshit “Skënderbej” në Tiranë dhe bëni një rrotullim 360 gradë, do të shihni ndërtesa të arkitekturës fashiste italiane, ndërtesa me stil komunist, rus dhe kinez, një xhami, një kishë të krishterë ortodokse dhe godinën e qelqtë të “Tirana International Hotel”.
Tirana nuk ndjek modelin e shumicës së qyteteve evropiane. Në mes ka një shesh, të cilin nuk gjen në asnjë vend tjetër, nuk ka rrugë të mëdha tregtare të ngjashme me “Regent Street” apo “Rue de Rivoli”. Nuk ka as rrjete të dyqaneve si “Zara”, “Mango”, “Nando” apo “McDonalds”.
Gjithçka rreth qytetit duket e çuditshme. Dhe tani i është besuar një burri për ta sjellë atë në rend.
Tirana e gjallë, kaotike dhe urbane pasqyron historinë e saj të jashtëzakonshme. Në vitin 1912, Shqipëria fitoi pavarësinë nga osmanët, për t’u pushtuar nga fashistët e Musolinit në vitin 1939, më pas të çliruar nga militantët komunistë, të cilët filluan një regjim shtypës nën diktatorshipin e Enver Hoxhës. Për 45 vjet, Shqipëria ishte versioni i Ballkanit i Koresë së Veriut citon javanews The Guardian
Nën Hoxhën vendi ishte krejtësisht i izoluar. Çdokush që u përpoq të largohej u qëllua si tradhtar.
Kur regjimi më në fund ra në vitin 1992, duke hapur derën për lirinë e lëvizjes, kapitalizmin, e tregun e lirë, njerëzit – me sa duket – shkuan pak të çmendur.
Shqiptarët emigruan në numër të madh, kryesisht në Greqinë dhe Italinë fqinje. Për ata që qëndruan, gjëja e parë që bënë me pasurinë e tyre të sapokrijuar ishte blerja e një makine. Në vitin 1992 në Tiranë kishte 200 makina, të gjitha të ndara për Nomenklaturën e Hoxhës; sot ka 200,000.
Gjëja e dytë që ata bënë ishte ndërtimi – shtëpi, dyqane, kasolle, kioska – gjithçka dhe kudo, citon javanews the guardian
Popullsia e Tiranës është katërfishuar për 20 vjet, nga rreth 200,000 në 1992 në 800,000 sot – megjithëse totali jozyrtar mund të jetë deri në 1 milion.
Mosha mesatare është 27; Erion Veliaj, kryetari i bashkisë, është 38 vjeç.
Ai fitoi zgjedhjet për kryetar bashkie të vitit 2015 si kandidat i partisë socialiste, duke u bashkuar me radhët e kryebashkiakëve radikalë të Evropës së bashku me Ada Colau në Barcelonë dhe Virginia Raggi në Romë. Çdokush thotë për të është se ai është i shkëlqyeshëm, citon javanews The Guardin
Nga Edi Rama, ish-kryebashkiaku dhe tani kryeministri shqiptar, Veliaj trashëgoi Tiranën 2030: një plan ambicioz për të zgjidhur kaosin urban. I hartuar nga arkitekti italian Stefano Boeri, flet për kthimin e Tiranës në “një metropol kaleidoskop” të rrethuar me një pyll orbital të 2 milionë pemëve dhe korridoreve të gjelbra përgjatë tre lumenjve të qytetit. Plani është që të ndërtohet më shumë sesa për të akomoduar popullsinë ende në rritje.
Sipas stileve të arkitektit, Tirana 2030 përbëhet nga tre elementë: një “afresk” metropolitan bazuar në 10 tema kryesore (biodiversiteti, policentrizmi, njohuritë e shpërndara, lëvizshmëria, uji, gjeopolitika, turizmi, qasja, bujqësia dhe energjia); një “atlas” i përbërë nga 13 projekte strategjike të vendosura në peizazhin e vërtetë dhe një “tabelë” rregullash të formuluara rreth pesë sistemeve metabolike (natyra, infrastruktura, qyteti, bujqësia, uji).
Nëse plani i Boerit në Tiranë duket i madhërishëm dhe shpesh i paqartë, Veliaj këmbëngul se do të shërbejë për një qëllim praktik.
“Ne nuk mund ta përballojmë shtrirjen urbane sepse nuk mund të përballojmë një metro, e cila kushton 300 milionë euro për kilometër“, thotë ai.
“Plani është të krijojë dendësi, por me cilësi.”
“Ne duam të shmangim metodën Corbusier për të ndërtuar shumë banesa sociale në periferi, gjë që është një qasje e keqe nëse doni që njerëzit të marrin pjesë në qytet“, shton Joni Baboci, kreu i planifikimit dhe zhvillimit urban të qytetit.
Kritikët pohojnë se, me një popullsi urbane prej 10,000 banorë për km2, qyteti është tashmë shumë i populluar dhe se ndërtimi i blloqeve të banesave vetëm do të përkeqësojë problemet e bllokimit të trafikut dhe mbipopullimit. Qyteti është i sheshtë dhe klima është e mirë; Baboci thekson se në epokën komuniste pa makina, biçikleta ishte mjeti kryesor i transportit
Veliaj është pragmatik dhe u përqëndrua në përmirësimin e dukshëm të qytetit. Për shembull, ai tregon për shndërrimin e Sheshit Skënderbej, i cili u shndërrua nga një ishull trafiku i madh, në hapësirën më të madhe pedonale në Ballkan – “një destinacion, jo një vend tranzit”.
“Sa më shumë projekte të bëjmë në shesh, aq më shumë ata bashkojnë njëri-tjetrin dhe krijojnë një rrjet hapash që e bëjnë qytetin më miqësor”, thotë Baboci. “Sheshi është gjithashtu një sinjal për njerëzit për mënyrën se si ne mendojmë se qyteti duhet të punojë”.
Kryebashkiaku është kritikuar për atë që disa e shohin si një mënyrë oligarkike nga lart poshtë, dhe Veliaj pranon se preferon të shpjegojë më shumë se të konsultojë. “Unë e di që është një klishe, por unë me të vërtetë besoj se nëse e ndërtoni, ata do të vijnë”, thotë ai.
Ai është veçanërisht krenar për një skemë të aplikuar për të inkurajuar qytetarët për të mbjellë pemë, qoftë për ditëlindjet e tyre ose në raste përkujtimore. Duke e tejkaluar lehtë një objektiv fillestar prej 100,000 pemesh të mbjella, qyteti ka ngritur një departament që synon nxitjen e publikut për të mbjellë vetë pyjet e planifikuara orbitale, shkruan the guardian, citon javanews
Si një nga vendet më të varfra të Evropës, qyteti duhet të përdorë partneritete publike private (PPP) për të financuar projektet e saj, të cilat Veliaj e pranon se janë të diskutueshme. Për shembull, në këmbim të ndërtimit të stadiumit të ri të futbollit, zhvilluesi ka qenë i lejuar të ndërtojë një hotel 25-katësh pranë tij.
“Shqetësimi nuk është se ne do të marrim një stadium të ri, por do të marrim një hotel me një stadium të lidhur me të.”, thotë Medlir Mema, kreu i hulumtimit në Institutin e Lidershipit në Tiranë.
PPP-të po financojnë një program masiv për të ndërtuar shkolla të reja, disa prej të cilave janë projektuar nga Boeri dhe arkitekti britanik Nicholas Grimshaw. Sipas skemës PPP, zhvilluesit e ngrenë kryeqytetin ndërsa qyteti i paguan ato me këste, me interes.
Zana Vokopola, drejtore e Institutit të Kërkimeve Urbane në Tiranë, është ndër ata që kanë rezerva për përdorimin e PPP për shërbimet publike. “PPP-të përdoren përgjithësisht për ndërtimin e infrastrukturës që gjeneron të ardhura, kështu që ju jeni në gjendje të paguani borxhin në kohën e duhur”, thotë ajo.
“Ata përdoren rrallë për ndërtimin e shërbimeve publike që zakonisht nuk krijojnë të ardhura dhe si e tillë borxhi mbetet për gjeneratat e ardhshme“.
Ka edhe pyetje rreth asaj se nga po vijnë paratë. “Zonat e mëdha të Shqipërisë janë mbjellë me marihuanë, kështu që ka shumë para që duhet pastruar“, thotë Mema. “Shumë njerëz dyshojnë se ajo që qëndron pas disa prej këtyre projekteve të mëdha është një përpjekje për të pastruar paratë, megjithëse unë nuk mendoj se kjo ka të bëjë me Veliajn ”
Gjergji Bojaxhi, i cili kandidoi kundër Veliaj në vitin 2015, pohon se “Zhvillimi në Tiranë nxitet nga paratë nga ekonomia informale. Në një vend ku sundimi i ligjit dhe sistemi i drejtësisë ka dështuar, pasi është kapur nga klasa politike, pasuria e patundshme është mbreti “.
Nuk është e habitshme, që Veliaj e hedh poshtë këtë dhe këmbëngul që i gjithë financimi i përdorur në PPP është subjekt i monitorimit rigoroz – dhe ankohet për atë që ai e quan “sport kombëtar i cinizmit dhe teorive të konspiracionit“. Megjithatë, korrupsioni dhe mungesa e transparencës janë përmendur si dy nga pengesat kryesore për anëtarësimin në BE të Shqipërisë.
Dhe pavarësisht nga kritikët e tij, gjatë disa orëve që shëtisim nëpër qytet, çdo person dëshiron të takojë Veliajn dhe t’i japë dorën.
Ndërsa emigrimi mbetet i lartë, Tirana është e mbushur me të rinj që tani janë kthyer, pasi kanë kaluar vite duke punuar dhe studiuar jashtë vendit. Vetë Veliaj u largua nga Shqipëria 20 vjet më parë për të studiuar në SHBA, duke u kthyer në Tiranë përfundimisht në vitin 2002. Tani ai e sheh qëllimin e tij si tranzicio
“Tirana është një qytet i madh dhe i gjallë që megjithatë ka luftuar me kalimin nga qendra e një regjimi të izoluar në kryeqytetin kulturor kozmopolit të Ballkanit,” thotë ai. “Ne duam ta ndihmojmë atë përmes fazave përfundimtare të tranzicionit të saj dhe për të kompensuar kohën e humbur …
“Unë dhe ekipi im e bënë zgjedhjen tonë ditën kur morëm atë fluturim në shtëpi: ta modernizojmë këtë vend me çdo kusht”.
Përktheu Javanews.al
Alfons Çupaj
