Nga Ardian Vehbiu
Vdekja e Spassky-t javën që shkoi më bëri të mendoj për një tjetër gjeni të shahut, i cili megjithatë kryesisht do të kujtohet e do të përmendet në tekstet për match-in që humbi me Kampionin e Botës, Mikhail Botvinnik-un.
E kam fjalën për David Bronstein-in, i cili fitoi të drejtën të sfidonte patriarkun e shahut sovjetik, Botvinnik-un, në një match që u mbajt në Moskë, mes dative 15 mars dhe 11 maj 1951. 39-vjeçari Botvinnik e kish fituar titullin botëror në vitin 1948, pasi kish shkëlqyer në vitet 1930, ndërsa Bronstein-i, vetëm 27 vjeç, ishte relativisht i porsa-ardhur. Siç ishte vendosur paraprakisht, match-i do të kish jo më shumë se 24 lojëra; po të përfundonte në barazim, 12-12, titulli do t’i mbetej kampionit në fuqi.
Pas një gare tejet të barabartë, Bronstein-i kryesonte me një pikë diferencë dy ndeshje para përfundimit, por nuk arriti ta ruajë avantazhin: Botvinnik-u arriti të fitojë lojën e parafundit dhe të barazojë atë të fundit, duke e ruajtur kurorën.
Shumë është komentuar më pas për këtë katastrofë të minutës së fundit; duke filluar nga një hipotezë, e pagjasë, se Bronstein-i e humbi përkohësisht arsyen pasi për shkak të stresit, dhe vetëm ndërhyrja energjike e mjekëve e solli aq në vete, sa të mund të paraqitej në sallë; në çdo rast, ai gaboi që nuk kërkoi një ditë pushim, para dy lojërave të fundit, vendimtare. Ishte e drejta e tij që ta kërkonte.
Për këto shënime, jam mbështetur në kujtimet që ka lënë, për Bronstein-in dhe figura të tjera të shahut sovjetik Genna Sosonko, i cili ka qenë ai vetë shahist i shquar (The Essential Sosonko, Collected Portraits and Tales of a Bygone Chess Era, 2023, New In Chess). Sipas këtij autori, Bronstein-i mbeti përgjithnjë i kapur në match-in që kish humbur, si një non-playing character (NPC) në një videolojë; duke e luajtur dhe duke e humbur match-in çdo ditë, në mendjen e vet tashmë të lënduar. Vite më pas, i kish thënë Genna-s: “Mendo vetëm këtë, mjaftonte një lëvizje e vetme me kalë, për ta përmbysur situatën! Tek e fundit, unë e kisha parë lëvizjen e duhur, ♘a7 në lojën e 23-të, e kisha parë shumë mirë.”
Në bisedat me miqtë, në konferenca me gazetarët dhe në rrethana të tjera, Bronstein-i do të sillte gjithfarë shpjegimesh, për match-in që humbi: ngaqë nuk e duronte dot mllefin e Botvinnik-ut, ngaqë kish frikë se do t’i persekutonin të atin (iu pat rrëfyer një herë Tom Fürstenberg-ut, bashkautor i njërit prej librave të tij më të njohur: “Unë u bëra mjeshtër i madh që ta nxirrja tim atë nga burgu dhe nuk e fitova titullin e kampionit të botës që ai të mos shkonte në burg sërish”), ngaqë ndihmësit e tij nuk u treguan në lartësinë e duhur, ngaqë po shoqërohej në atë kohë me një vajzë që nuk pyeste fare për karrierën e tij në shah, ngaqë jetonte në kushte të vështira.
Një shpjegim tjetër do të ishte:“unë kisha arsyet e mia që të mos bëhesha kampion bote, sepse ato ditë titulli i kampionit do të kërkonte që të hyja zyrtarisht në botën zyrtare të burokracisë shahistike, me një mal detyrash formale, çfarë nuk pajtohet me karakterin tim.”
Dhe pastaj: “Ti e kupton se unë nuk kisha si ta fitoja këtë match, nuk më lejohej që ta fitoja,” i pat thënë kolegut të vet Hans Ree. Dhe gjetiu: “Botvinnik-u dhe mafia e tij ma rrëmbyen titullin nga duart.”
Ai match i mbeti i shkruar si tatuazh në shpirt, thotë Genna Sosonko. Dhe tatuazhi u infektua dhe, me kohë, u kronicizua; por edhe vetë Bronstein-i vazhdimisht do ta ngacmonte plagën e vjetër, për të mos e lënë të mbyllej. Absolutisht gjithçka, çdo lloj bisede, për çdo temë, do t’i kujtonte atij humbjen në match.
“Nuk më kish shkuar kurrë mendja se po luftoja për titullin e amshuar të ish-kampionit të botës, dhe se me një lëvizje të vetme po humbja dy tituj njëkohësisht – të kampionit dhe të ish-kampionit. Mendoje pak: një lëvizje me kalë dhe historia e shahut do të kish marrë një rrugë tjetër,” i pat thënë mikut të vet.
Një herë, shkruan Genna, po ecnim në korridoret e metrosë në Moskë, kur pamë një lypës me një dekoratë në gjoks: “E di, Genna, se para luftës Botvinnik-un të gjithë e quanin “mbajtësi i urdhrit Mjeshtër i madh”. Çdo lloj imazhi dhe asociacioni do ta çonte Bronstein-in te Salla Çajkovski, në Moskë, në maj të vitit 1951. Siç kthehet gjilpëra e një busulle gjithnjë drejt veriut, edhe dialogët e tij bënin si bënin dhe ktheheshin në temën e preferuar.
Vetëm dy muaj para se të vdiste, Bronstein-i do të vazhdonte të diskutonte me kolegun e vet, Korchnoi, sjelljen e Botvinnik-ut në një match të luajtur para 55 vjetësh. Vizionet nga e shkuara vazhdonin ta tmerronin. Genna Sosonko shkruan: “gjatë viteve të fundit të jetës, Bronstein-i filloi ta idhullzojë Botvinnik-un dhe kurrë nuk reshti së përsërituri se ai ishte një njeri i madh, që veproi në pajtim të plotë me frymën e kohës, se ai vetë – Bronstein-i – gjatë match-it ishte ende djalë axhami dhe se nuk krahasohej dot me kampionin, dhe se në marrëdhënie me Botvinnik-un ai e kish pasur tërësisht gabim, gabim.”
Përndryshe, nga viti 1951 kur iu afrua aq shumë titullit, deri në vitin 2006 kur vdiq, Bronstein-i nuk hoqi dorë nga jeta shahistike, me suksese jo të vogla, por jo të krahasueshme me ato të mëparshmet. Në një libër që shkroi pak para se të vdiste, ai la të kuptojë se në turneun interzonal të vitit 1953 në Zurich, nga ku do të dilte sfiduesi i ardhshëm i Botvinnik-ut, autoritetet sovjetike i bënë presion atij dhe estonit Paul Keres, që të ndihmonin fitoren e rusit Smyslov, duke penguar amerikanin Reshevsky. Për t’u shënuar se Bronstein-i ishte hebre dhe vinte nga një familje politikisht e persekutuar (i ati i tij përflitej si kushëri i Trockit). Natyrisht, hebre ishte edhe Botvinnik-u, flamuri i shahut socialist sovjetik; por autoritetet megjithatë do të donin të shihnin një rus si Smyslov-i në fronin e shahut botëror. Ironikisht, ky i fundit e fitoi turneun dhe shkoi të luante match-in e radhës me Botvinnik-un, të cilin e barazoi njëlloj si Bronstein-i tre vjet më parë. Akuza të tilla, për marifete dhe marrëveshje të fshehta, do t’ua bënte sovjetikëve Fischer-i.
Është thënë për lojërat – përfshi edhe shahun – se janë sublimime të përleshjes; të dyluftimit për vdekje, ku dhunën reale e zëvendëson ajo simbolike. Fischer-i u pat shprehur një herë kështu: “Shahu është luftë në skakierë. Objekti është të shkatërrosh mendjen e kundërshtarit” dhe një herë tjetër: “Më pëlqen momenti kur ia thyej tjetrit egon.” Kjo më kujton edhe një thënie të Claude Lévi-Strauss-it, te La pensée sauvage: Gagner au jeu, c’est ‘‘tuer” l’adversaire (të fitosh në lojë, është ta “vrasësh” kundërshtarin). Roli i thonjëzave te kjo thënie gjithnjë mund të diskutohet. Sepse humbje të mëdha, dramatike, të parikuperueshme, si edhe ajo e Bronstein-it në match-in me Botvinnik-un, apo e Spassky-t me Fischer-in, mund të lexohen edhe mbase duhen lexuar si skenarë të një vrasjeje. Në kuptimin që, pas humbjes, as Bronstein-i as Spassky nuk dolën dot nga “vdekja” e tyre simbolike, mbetën peng i një laku (loop) narrativ, që përfundonte me shembjen e tyre përdhe. Dhe ashtu, si njëri si tjetri vazhduan të sillen nëpër botë, por kuturu, si zombies.
“Një jetë e shkuar dëm më kot. Më kot… më duket sikur jetën time ma vodhën,” thoshte.
