Shqipëria me lëndët e saj të para kritike dhe strategjike, si potencial minerar që duhet konsideruar nga BE

Prof. Dr. Sokol Mati*

* Këshilltar i Bordit të Drejtorëve – Beralb ShA,

* Pedagog, Universiteti Politeknik i Tiranes, Fakulteti i Gjeollogjisë dhe Minierave.

 SHQIPERIA DHE POLITIKAT EUROPIANE PER MINERALET KRITIKE (CRM DHE SRM)

Situata aktuale dhe zhvillimi përspektiv në aktivitetin minerar, tregu dhe kërkesat për minerale, sidomos të atyre kritike apo strategjike kërkojnë domosdoshmërisht nje aplikim rigoroz të legjislacionit të miratuar dhe një strategji afatgjatë të përshtatur me reformat politike e institucionale që realizohen në vend në kuadër të prioriteteve strategjike, si turizmi, energjitika, integrimi europian për ta parë industrinë minerare jo thjesht si dëmtuese të mjedisit, por si mbështetje për zhvillim dhe ndihmesë e madhe në zgjidhjen e shumë problematikave, që lidhen me punësimin e aspekte të tjera sociale të rajoneve minerare duke garantuar një mjedis minerar të pastër e të qëndrueshëm. Përmirësimet në strukturat institucionale të shërbimit minerar dhe bazën legale e rregullatore të këtij aktiviteti duhet te krijojnë mundësi per shfrytezim racional te potencialit tone minerar nepermjet  aplikimit korrekt të ligjit, dhe një vizion të qartë për misionin që ka kjo industri në ekonominë shqiptare me moton ”Minerale dhe Energji për një zhvillim të qëndrueshëm”.

Bashkimi Europian ne vleresimin e lendeve te para jo-energjitike, si lende te para kritike apo lende te para strategjike ne Raportin final te vitit 2023, (Study on the Critical Raw Materials for the EU-2023-Final Report),  i pergatitur ne kuader te punes per nje nga tre shtyllat e strategjise se lendeve te para  kritike te nisur ne nentor 2008, (COM [2008] 699 “The raw materials initiative — meeting our critical needs for growth and jobs in Europe”), ka shtuar  dhe metalet baker e nikel.

BE per të diversifikuar burimet e furnizimit, garantuar sigurimin e lëndëve të para jo-energjetike për zinxhirët e vlerës industriale të BE-së po ecen me nje strategji aktive duke vleresuar krahas riciklimit, të marrë lëndë të para primare nga BE-ja dhe vendet e treta qe aspirojne të jene ne BE, duke rritur furnizimin e lëndëve të para dytësore përmes efikasitetit dhe qarkullimit të burimeve dhe gjetjen e alternativave ndaj lëndëve të para kritike.

Strategjia e BE per CRM dhe SRM i vlereson lëndët e para thelbësore për transformimin e gjelbër dhe dixhital të Evropës dhe kerkon ti transformoje ato në një forcë strategjike për Evropën duke zvogëluar varësinë e furnizmit, diversifikuar ofertën dhe burimet e furnizimit, me rritjen e minierave brenda BE, investimit në inovacionin në miniera (miniera plotësisht të dixhitalizuara dhe të automatizuara, të cilat do të përmirësojnë efikasitetin, sigurine, do të minimizojnë ndikimin mjedisor dhe do të rrisin pranimin shoqëror të minierave), ne arsimim (zhvillimi i talenteve dhe rritjen e pjesëmarrjes se  fuqisë punëtore evropiane të lëndëve të para, të kualifikuar në miniera të qëndrueshme, shkencën e materialeve dhe teknologjitë e riciklimit), ne zgjerimin e kapacitetit përpunues të mineraleve e materialeve dhe riciklimin qe të nxisë rritjen ekonomike dhe reduktojë ndjeshëm ndikimet mjedisore, duke ndërtuar themelet për një Evropë të qëndrueshme, konkurruese dhe të pavarur. Situata aktuale dhe zhvillimi përspektiv në aktivitetin minerar global, tregu dhe kërkesat për minerale, sidomos të atyre kritike apo strategjike në BE, vendndodhja gjeografike e vendburimeve minerale, do të ushtrojnë presion mbi furnizimin e Evropës me minerale sidomos per lendet e para metalike.

Pare ne ketë kuader duhet, qe strategjia dhe politikat tona minerare te jene ne linje me keto prioritete, si ne aspektet e riciklimit, inovacionit, rritjes se kapaciteteve profesionale por infrastrukturore te institucioneve minerare.

Duke vleresuar potencialin tone minerar dhe mundesite nga ky ndryshim i strategjise se BE, veprimtarite minerare duhet të drejtohen në rritjen e prodhimit të mineraleve (vecanrisht per CRM dhe SRM), nepermjet nje shfrytëzimi racional, ekologjik duke rritur përpunimin e tyre në vend per produkte të gatshme për industritë e ndryshme të makinave, aeronautikës, kimike, etj.

Ne ketë kuader potenciali yne minerar mund të jetë ndihmes ne ketë periudhe negocimi me BE (negocimi i  disa kapitujve si kapitujt 8: Politika e Konkurrencës; 20: Ndërmarrjet dhe Politika Industriale; 25: Shkenca dhe Kërkimi; 27: Mjedisi dhe Ndryshimet Klimaterike), pasi siguria  e furnizimit me lëndë të para minerale kritike është një parakusht për një rritje të qëndrueshme.

Shqiperia me resurset e saj minerale ka shume mundesi per të bere të rendesishem kontributin e saj per lende te para tashme, qe ne listat e CRM dhe SRM jane  shtuar dhe metalet baker e nikel dhe te jete konkuruese me produkte minerare perfundimtare te ketyre metaleve ne tregjet minerare europiane. Kjo do ti jepte vlere të shtuar burimeve tona minerale dhe do të shkonte ne drejtim të nje shfrytëzimi racional të tyre,  inkurajimit  të rritjes së prodhimit dhe perpunimit të xeheroreve metalore, përmirësimit të klimës për investime të huaja, lehtësimit të barrierave administrative, promovimit  dhe mbeshtetjes të bizneseve me vlerë të shtuar jo pengimin e tyre, duke  ruajtur  profesionalizmin dhe rritur transparencën per nje impakt të shtuar ne ekonomi.

Ky orientim i ri ne politikat e BE karshi qasjes per lendet e para kritike na jep mundesi ne vendeve të Ballkanit me nje potencial të vleresuar me vendburime te vogla deri të nivelit të mesem sidomos per bakrin e nikelin, që  të orientojme politikat tona minerare  per te qene koherente me politikat evropiane për zhvillimin e qëndrueshëm të sektorit minerar, me qëllim të garantojnë një zhvillim të qëndrueshëm e të harmonizuar dhe fitim maksimal të shtetasve shqiptarë.

Ne aspektin e lendeve të para kritike puna jone gjykoj qe duhet të orientohet ne disa drejtime qe lidhen me:

• mineralet të cilet perfshihen ne ketë listë per të cilet Shqiperia ka nje informacion gjeologjik të reduktuar ose thene me mire jo të plotë dhe të pavleresuar si nga ana gjeollogjike por dhe e rezervave, (si Litiumi, LREE, PGM, etj), ndaj kerkohet ofrim i veprimtarive të kerkim-zbulimit sipas principit “I pari ne kohe I pari ne të drejta”, pjese e legjislacionit minerar pak ose aspak i aplikuar per të eliminuar procedurat burokratike të lejedhenjes apo konkurimit mbi objekte kerkimi pothuaj pa informacion gjeollogjik.
• disa minerale të tjere pjese të kesaj liste, (si titano-magnetitet, boksidet, vanad, feldshpati, fluorite, mangani, fosforite, etj) per të cilet ka informacion gjeollogjik dhe vleresim të rezervave qoftë dhe sipas standarteve A, B, C1 dhe C2, të realizohet nje rivleresim i rezervave bazuar në sistemet e klasifikimit nderkombetar të rezervave, qe të mund të promovohen, të ketë mundesi të tërhiqen investime si ne drejtim të nxjerrjes se tyre por me teper ne drejtim të perpunimit të tyre me metoda të reja inovative.
• mineralet si bakri e nikeli ku mund të thuhet se informacioni gjeollogjik apo dhe ai i vleresimit të rezervave ka qene shume me i madh dhe i plotë, puna duhet të orientohet ne perdorimin e metodave inovative ne proceset e perpunimit, riciklimin e mbetjeve minerare, pa lene menjane rivlersim sipas standarteve nderkombëtare të rezervave per te krijuar hapesira dhe iniciuar dialogun e partneriteteve strategjike të BE-së.
• nje bashkepunim me BE per përfshirje në studime gjeologjike kombëtare dhe rajonale, pjesemarrje aktive ne institucionet euopiane të sektorit minerar për të përmirësuar bazën e njohurive të depozitave minerale, lehtësuar shkëmbimin e informacionit dhe shpërndarjen e të dhënave per rajonin tone dhe me gjere me gjithe BE, ndërtimin e rritjen e kapaciteteve intelektuale por dhe të infrastruktures studimore, përmirësimin e ndërveprimit, shkëmbimin e praktikave më të mira.

MINERALET E BAKRIT DHE NIKELIT NE BALLKAN DHE SHQIPERI

Te dy keta minerale kane rezerva qe konsiderohet deri te nivelit te mesem ne rajonin e ballkanit.

Rezervat e nikelit  per gjithe Ballkanin vleresohen  me 9,596 milion ton metal nikel rezerva gjeollogjike dhe perbejne 1.63% te rezervave boterore te ketij metali.

Përmbledhëse e rezervave të xeheroreve te Fe-Ni dhe Ni-Si, sipas rajoneve ne Ballkan

 Rezervat e bakrit  per gjithe Ballkanin vleresohen  me 6,467 milion ton metal baker rezerva dhe perbejne 0,31% te rezervave boterore te ketij metali.

Përmbledhëse e rezervave të xeheroreve te bakrit, sipas rajoneve ne Ballkan

Per keta dy metale krahas disa vendeve të  Ballkanit,  Shqiperia  vleresohet me rezerva per vendburime të  vegjel deri ne të  mesem, me permbajtje të  Cu dhe Ni ne keto rezerva ne nivelet deri ne mesatare.

Burimet totale gjeologjike (A+B+C1+C2) të vendburimeve të xeheroreve te nikelit ne Shqiperi vlerësohen të jenë rreth 310 milion ton xeheror Fe-Ni dhe Ni-Si me një përmbajtje mesatare prej 1,06 % Ni ,  dhe 0,044 % Co (230,3 milionë ton xeheror Fe-Ni me permbajtje 1,027 % Ni dhe 0,038 %  Co dhe xeheror nikel-silikati 81,4 milionë ton me permbajtje 1,145 % Ni, dhe 0,061%  Co; pra rreth 3,22 milion ton nikel metal ose rreth 0,49%  e rezervave te identifikuara ne bote te ketij minerali).

Përmbledhëse e rezervave të xeheroreve te Fe-Ni dhe Ni-Si, sipas rajoneve ne Shqiperi

Depozitimet e mineraleve të nikelit jane të shperndara ne tre rajone kryesore Kukësi, Librazhd-Pogradeci dhe Devolli. Per kete mineral duhet te kemi një vizion i qartë me objektiva e një plan veprimi real, ide të reja mbi metodat e trajtimit të xeheroreve tane te nikel-silikatit dhe hekur-nikelit dhe mbi të gjitha t’i zbatojmë ato drejt dhe në kohë.

Krijimi i mundësive për trajtimin ne Shqiperi si një proces me vlerë të shtuar, aktualisht eshte bere domosdoshmeri per industrinë minerare të nikelit si një burim i munguar fitimi për ekonomine e vendit, si burim i madh punësimi dhe si sektor mbeshtetes për zhvillimin e qëndrueshëm sidomos të sektorit minerar  dhe ekonomisë ne teresi. Nisur nga vlerësimet e gjendjes aktuale të industrise së nikelit në vendin tonë për perspektivën e zhvillimit të saj jane :

• Projekti per rajonin juglindor me nje objekt perpunues (Bitincka, Kokogllave, Tren, Strana, Kapshtica).
• Projekti per rajonin verior e verilindor me nje objekt perpunues ( Trull, Surroi, Mamez,Nome duke perfshire këtu dhe rajonin e Lures).
• Projekti per rajonin e Librazhd-Prenjas-Pogradecit per hekur nikel me nje objekt përpunues.

Ose nje objekt i vetem perpunues ne qender me kapacitet perpunimi per te tre zonat kryesore.

Burimet totale gjeologjike (A+B+C1+C2) të vendburimeve të xeheroreve te bakrit ne Shqiperi  llogaritente jene 39,7 milion Ton me nje permbajtje mesatare 1,6 % Cu. Vendburimet e bakrit ndodhen ne ofiolitet e Albanideve, kryesisht ne pjesen e siperme dhe te mesme te kesaj sekuence. Nga aspekti gjeografik zona me e rendesishme e vendodhjes se ketij xeherori eshte Mirdita Qendore, ku jane shume te perhapur shkembijte vullkanike. Nga vendosja gjeografike vendburimet e bakrit ndodhen kryesisht ne zonat Has-Kukes (Golaj, Nikoliq-1.2, Gjegjan, Shenmeri dhe Gdhesht, etj), Puke (Munella, Tuc, QafBari, Rruge e Rinise, Kcire, Paluc-Lak Roshi, Fush Aresi etj), Mirdite (Spac, Gurth 1, 2, 3, Laj – Kulleshi, Kurbnesh, Perlat, Drenove, Derven, Rubik, etj) dhe me pak ne Shkoder (Palaj, Karma 1, 2, Turec-Vig, etj) e Korce (Rehove, Bregu i Geshtenjes, etj). Rezervat gjeollogjike aktuale te ketij xeherori.

Përmbledhëse e rezervave të xeheroreve te bakrit, sipas vendburimeve kryesore ne Shqiperi

Minerali i Bakrit i cili ka potencial eksplorues shume te larte për vendburime te vogla deri ne te mesme  kerkon terheqjen e  kompanive minerare, te cilat janë ne gjendje te përdorin teknologji moderne eksploruese dhe studime komplekse qe do te sherbejne si baze e nevojshme te dhenash per te terhequr kompanite ne procese investuese shfrytezimi. Bazuar ne situaten ekzistuese te industrise se bakrit, riaktivizimi i saj sot sipas skemes ekzistuese do te ishte nje ndermarrje e vershtire dhe pa rezultat, nje proces i tille mund te kryhet kur do te kete nje sasi rezervash te vleresuara qe do te justifikojne ngritjen e nje metalurgjie te re, apo metoda te reja inovative te hidrometalurgjise per perpunimin e xeheroreve te bakrit. Projekte te se ardhmes per prodhim koncentratesh bakri jane:

• Projekti per 2 million ton rezerva ne zonën e Perlatit Jugor per prodhim koncentrati bakri.
• Projekti per 3.5 million ton rezerva ne zonën e Mirdite Puke duke perfshire disa zona minerare me nje objekt përpunues Jugor per prodhim koncentrati bakri.
• Projekte kërkim zbulimi ne rajonin e Mirdites, Pukes.
• Riciklimi i mbetjeve minerare te objekteve përpunuese te bakrit.

VLERA E POTENCIALIT GJEOLLOGJIK DHE GJENDJA AKTUALE E PRODHIMIT MINERAR NE SHQIPERI

Nga studimet dhe punimet gjeologjike të kerkim-zbulimit të kryera, pergjatë  80 viteve janë konkretizuar vendburime të rëndësishme të mineraleve në Shqiperi. Rezervat gjeollogjike të  dhena gjithsesi kerkojne rikonfirmimin e tyre, bazuar ne konceptet e reja të  klasifikimit të  rezervave minerare, por mbi bazen e tyre mund të  vleresohen disa projekte të  rendesishme minerare. E rendesishme eshtë  që në planifikimin minerar projektet e reja minerare të  kalojne ne projekte per nje nivel të  caktuar rezervash qe të  bejne të  mundur investimin ne perpunimin e metejshem të  mineralit deri ne produkte perfundimtare minerare. Premisat gjeollogjike  per minerale kryesore metalike si per krom, baker, hekur-nikel, nikel-silikat, titano-magnetit, etj, jane vleresuar te jene disa qindra milione ton.

Ne nje perllogaritje te  realizuar per vleren e produkteve perfundimtare minerare qe mund të  realizohen nga rezervat e vleresuara duke u bazuar ne koeficentet e shfrytezimit (humbje, varferim), perpunimit (rikuperimit ne pasurim e metalurgji, e rafinim) per produkte finale ne tregjet minerare sipas cmimeve të  ketyre produkteve minerare ne vitin 2025,  Shqiperia ka potencial minerar të  perllogaritur me nje vlere rreth 158 miliard USD dhe mund të  garantoje nje të  ardhur shtetit nese keto minerale shfrytëzohen ne 50 vite vetëm nga renta minerare ne mbi 2 miliarde USD (perllogaritja e perafruar me stadin e tanishem të  takses se rentës minerare), ne nje kohe kur per produktet tona minerare me nivelin e shfrytezimit aktual, vlera e rentës minerare vjetore ne asnje vit nuk e ka kaluar 3milion USD/vit.

Ketë  pasuri të  fjetur ne duhet ta riveme ne pune, dhe venja e saj ne pune duhet bere ne menyre racionale, miqesore me mjedisin dhe e pranuar nga komunitetet qe banojne ne zonat minerare, duke menduar jo thjesht per brezin tone por dhe per brezat e ardhshem. Potencialin tone minerar duhet ta perdorim per të  qene konkurent ne rajon (BE) dhe si nje mjet ndihmes ne procesin e negocimit per kapitujt e ekonomise dhe politikave industriale, sot kur dhe strategjia e BE per CRM dhe SRM po merr vemendje me të  madhe.  Sot Shqiperia me potencialin e saj minerar mund të luaj nje rol të rendesishem ne sigurine rajonale të furnizmit me lende të para kritike, për t’u bërë një kontribues i rëndësishëm në zinxhirin kritik të furnizimit të lëndëve të para në Evropë element qe do të na sherbeje per të qene konkurent ne rajon e BE por dhe globalisht me produkte minerare.

Vlera ne USD e rezerves minerale të  vleresuar ne produkt të  shitshem me cmimet ne tregun global per vitin 2025

Shenim: Per mineralet ndertimore eshtë  bere nje perafrim me prodhimin vjetor mesatar per nje periudhe 50 vjeçare

Grafiku i Vleres ne USD te rezerves minerale të  vleresuar ne produkt të  shitshem me cmimet ne tregun global per vitin 2025 sipas llojit te mineralit

Pavaresisht faktit qe sektori minerar nuk është me sektor prioritar ai mund të jetë nje promotor i rendesishem i zhvillimit ekonomik, sidomos per ekonomitë e zonave rurale.

Aktualisht akoma ne po prodhojme ne pjesen dermuese minerale të  paperpunuara. Perpunohet ne sasi të  vogel ne produkte të  ndermjetme minerare. Me ketë  forme zhvillimi jo vetëm qe humbasim financiarisht, por nuk jemi konkurues ne tregun europian dhe per me teper atë  global. Produktet finale minerare kane mundesi me të  madhe të  jene produkte konkuruese ne tregun europian dhe global. Ato sherbejne per te shtuar vleren e prones publike (të  ardhurat nga renta dhe taksat e tjera per pasuritë  minerare), vendet e punes, rritur produktet ne eksport me vlere jo me sasi, hapur rrugen per investime të  industrive pasuese qe lidhen me atë  minerare.

Prodhimi minerar ka patur luhatjet e tij të varuara kryesisht nga tregu global sidomos kur flasim per mineralet metalike gjithsesi mund të themi se industria minerare po zhvillohet në përputhje me kërkesat e ekonomisë së tregut, ka aplikuar një strukturë të ndryshme nga ajo tradicionalja, duke ruajtur thelbin e saj. Industria minerare ka humbur potencialin e saj ne kuader të  ekonomise ne tëresi, kontributi i saj ne PBB ka rene me here krahasuar me atë  të  para viteve 1990, por ruan akoma pjesen dermuese te eksporteve.

Aktualisht në industrinë minerare janë aktive 552 leje minerare (raporti i fundit i AKBN 2023) dhe 2784 punonjes (raporti i fundit i Albeiti 2022),  Pergjatë  ketyre viteve është rritur prodhimi i mineraleve jo metalore, kryesisht për prodhimin e materialeve të  ndërtimit të  gelqeroreve, çimentos, gurët dekorative, etj, duke rritur gjithashtu  gamen e mineraleve të  shfrytëzueshme ne 44 lloje mineralesh ndertimore qe zene rreth 65-75% të  prodhimit të  pergjithshem minerar. Aktualisht është imperative aplikimi rigoroz i bazes legale të miratuar dhe rishikimi i saj ne drejtim të permiresimit dhe perafrimit me legjislacionin e BE. Kjo per gjithe pjeset e ekulibrit dinamik të veprimtarive minerare atij të zhvillimit raciona dhe miqesor me mjedisin.

Ne kuader të organizmit ligjor dhe institucional të sektorit, adaptimi i legjislacionit europian  dhe zhvillimi i kapaciteteve njerezore duhet të mbeshtëtët ne tre elementë:

• Legjislacion i mirepërcaktuar; me permiresim dhe pershtatje legjislacioni që të përfshijë e udhëheqë dinamikën e zhvillimit të ekonomisë minerare, të jetë koherent në njohjen e situatës dhe zhvillimit prespektiv në aktivitetin minerar, t’i paraprije proceseve evropiano-integruese me nje perafrim me të mire të ligjit minerar me kerkesat e kohes se sotme europiane. (Lehtësimi i proçedurave burokratike; Ofrimi i lehtësive dhe i masave nxitëse për zhvillimin e biznesit privat në aktivitetin minerar; Shmangien e dublimeve dhe mbivendosjen e kompetencave të organeve menaxhuese; Përsosja e vazhdueshme e legjislacionit dhe e normave në fuqi për t’ju pergjigjur dhe harmonizuar kërkesat e biznesit dhe adaptuar direktivat europiane);
• Institucione eficente; nepermjet ndërtimit të strukturave të afta të menaxhojnë aktivitetin minerar dhe të zbatojnë me perpikmëri kërkesat e ligjeve në fuqi. Persosja institucionale, ridimesionimi i sistemit të administratës minerare ne qendrore dhe periferike (reduktime ne numur, dhe vendosje të meritoktracise), me qëllim që t’u përgjigjet nevojave të shtruara nga industria e ristrukturuar minerare dhe gjithashtu të kontribojë në një zhvillim të qëndrueshëm. Parimet kryesore mbi të cilin duhet të ndërtohen strukturat minerare dhe të përcaktohen funksionet e organeve menaxhuese të industrisë minerare duhet të jenë: Parimi RESPEKTIM I LIGJIT nga të dy palët. Organet menaxhuese të industrisë minerare duhet t’i kushtojnë një rëndësi të vëçantë atyre masave, që në përputhje me ligjin dhe pa e shkelur asnjëherë atë, të sigurojnë HARMONIZIMIN e interesave të shtetit me ato të privatit, pasi Shteti, si përfaqsues dhe mbrojtës i interesave të të gjithë shoqërisë, duhet të jetë njëkohësisht arbiter i paanshëm dhe të respektoje të drejtat e biznesit privat, dhe për këtë arsye duhet t’i kryejë funksionet e tij në PARTNERITET me këtë të fundit.
• Administratë profesionale dhe me integritet; per përsosjen e metodave të menaxhimit racional dhe me efektivitet të burimeve minerare nepermjet rritjes se nivelit profesional të strukturave administrative nepermjet trainimit profesional; rritja e bazes infrastrukturore të veprimtarise se tyre; bashkepunim mes institucioneve administrative minerare e mjedisore; aktivizim  e perfshirje të aftësive shkencore, teknike, mësimore dhe kërkimore-shkencore në fushën e mineraleve, metaleve dhe energjisë  dhe bashkepunim real mes institucionesh gjeologo minerare dhe universiteteve.

Prodhimi i mineraleve metalike ne vite (1938-2024)