E shkuara komuniste, shkëputja prej saj dhe ligji për dosjet kanë qenë në fokus të takimit të kësaj të mërkure në emisionin “Top Story”.
Nën moderimin e gazetarit Sokol Balla ka qenë një panel i përbërë nga profesor Mark Marku, historiani Paskal Milo, drejtoresha e Autoritetit mbi Dokumentet e ish-Sigurimit Gentiana Sula dhe historiania Enriketa Papa.
Sokol Balla: Marku, përse sa hapet tema për të shkuarën komuniste ka kaq shumë debat?
Mark Marku: Sepse nuk jemi ndarë ende nga e shkuara. Edhe sikur të duam të shkëputemi prej saj, ajo na vjen pas. Në momentin që ndodhi ndryshimi i sisitemit, një pjesë e mirë e elitës së tij u transferua në sistemin demokratik. Kjo është e natyrshme për faktin se nuk kishte elita të reja dhe në këto kushte është krijuar një përzierje me individë që ia hedhin fajin së shkuarës, njëri-tjetrit, etj. Gjithashtu nuk ka pasur një proces serioz për dekomunizimin e Shqipërisë, siç ka ndodhur për shembull në Gjermani. Më tepër bëhet politikë me këtë çështje.
Sokol Balla: Më paradoksale është se pas 2013-s u duk se ata që duhet të ishin të lidhur me këtë të kaluar, të majtët, morën hapa konkretë për ta bërë këtë, hapjen e dosjeve. Dhe ata që i kritikojnë më shumë këto përpjekje janë e djathta, që pretendon se është anti-komuniste…
Paskal Milo: Për mendimin tim, gabimi i kësaj qeverie ishte se e nisi mandatin e dytë me këto ligje dhe jo me problematikat e saj. Kjo lidhet me kryeministrin Rama, që për nga natyra dhe karakteri nuk vuan nga komplekset. Është një tip i veçantë që përpiqet të shohë përpara. Është më pragmatist se sa një njeri që kapet pas ideologjisë. Mendoj se kjo situatë u përsërit këto ditë, por më shumë do ta quaja një refleksion të çastit për shkak të 2-3 ngjarjeve spontane që ndodhën ditët e fundit. I referohem kullës së Prek Calit dhe përvjetorit të Konferencës së Pezës, ku gjithmonë shfaqen avaze dhe lind debati. Për mendimin tim, qeveria bëri një gabim taktik, që sapo nis investiturën e dytë qeverisëse prezanton në kuvend 2 projektligje që kanë shkaktuar debat në opinion. Ajo duhet ta fillonte me problematikën e mandatit të dytë të saj dhe pastaj të kalonte…
Sokol Balla: A është i nevojshëm pr/ligji?
Paskal Milo: Është e nevojshme që të mbyllet kjo histori 27-vjeçare, të mbajmë qëndrime për të shkuarën dhe t’u japim fund praktikave denigruese që prekin njerëz e familje dhe nuk lejojnë avancimin e këtij vendi. Ne vetë jemi përgjegjës për ta mbajtur vendin të lidhur me zinxhirët e së shkuarës. Ndaj le të bëhet një ligj, të miratohet dhe kështu mund të bëjmë një hap të madh përpara për t’u shkëputur nga e shkuara.
Sokol Balla: Zonja Sula, përse u tërhoq qeveria nga kjo nismë?
Gentiana Sula: Përballja me të shkuarën ka disa dimensione. Ka të bëjë me kompensimin e viktimave, heqjen e dekoratave, etj. Por ligji është tejkaluar si draft që kur është ngritur institucioni jonë dhe do të merren masat e tjera që ta kalojmë në Parlament. Por duhet një verifikim.
Sokol Balla: Do kishte sens që ligji të shkohet drejt verifikimit?
Gentiana Sula: Edhe gjatë diktaturës shoqëria e ka pasur të pamundur të shihte të vërtetën. Edhe sot arkiva mbahet larg publikut. Si mund ta ndërtojmë kështu të vërtetën? Por është e drejta për të njohur të vërtetën. Pa një njohje të thellë gjërat do të jenë sipërfaqësore. Mendoj se ka vend që ne të hyjmë si institucion dhe të bëjmë verifikime.
Sokol Balla: A ka mungesë sinqeriteti këtu?
Enriketa Papa: Nuk e di. Problemi nuk është tek dekoratat, por tek dekomunistizimi i vendit. Ne kemi një ligj për dënimin e genocidit, pasi komunizmi ka qenë genocid, kemi edhe një rezolutë në Parlament dhe nga ana tjetër ka një ringjallje të idesë së Enver Hoxhës dhe dekoratave të tij. Unë e shoh me aspektin e fasadave, pasi kur thuhet se do trajtohet çështja njerëzit reagojnë dhe në këtë moment ka një tërheqje. Problem tjetër është mungesa e ligjit të lustracionit. U bë në 2008-n dhe u hodh poshtë nga Gjykata Kushtetuese në 2012.
Sokol Balla: Një nga akuzat ishte se ishte formuluar në mënyrë të tillë që të rrëzohej…
Enriketa Papa: Po, por si mund të kryhet dekomunistizimi kur në krye të Kuvendit apo institucioneve të tjera janë ish-funksionarë të diktaturës? Tërheqja nga pr/ligji nuk ishte serioze, duhet të kishte debat në Kuvend. Në këto kushte çfarë duhet të bëjmë?
Sokol Balla: Të rishikojmë Kushtetutën…
Gentiana Sula: Pavarësisht kësaj, ne po punojmë me dosjet e ish-Sigurimit dhe ka një numër të madh zyrtarësh e ish-zyrtarësh. Dhe në këtë aspekt, institucioni ynë është një hap i mirë për ata që duhet të shkëputen komplet nga e kaluara. Nuk ka një masë të vetme që bën shkëputjen nga e kaluara, janë disa.
Sokol Balla: Marku, çfarë mendimi keni?
Mark Marku: Mendoj se dalja e ligjit ka pasur qëllime politike, nuk ka pasur qëllime serioze për ta çuar në fund. Mazhoranca shumicën e kishte dhe mund ta bënte. Për më tepër, ngaqë këtu politizohen gjërat është krijuar ideja se koha e komunizmit lidhet me të djathtë dhe koha e Zogut me të majtën. Ai është një fenomen shoqëror. Diktatura përbën një krim shoqëror dhe ashtu sikurse për një krim vjen koha që të zbulohet, në rastin e komunizmit duhet të ishte ndërtuar procesi, gjë që këtu nuk ka ndodhur. Heqja e dekoratave është vetëm çështje politike. Gjithashtu, institucioni i drejtuar nga zonja Sula nuk ka staf për të kontrolluar të gjitha dosjet. Kur fola me një specialist në Gjermani, ai më tha ‘kemi kontrolluar 12 km dosje, kemi edhe 8 km të tjera’. Institucioni ynë nuk ka kapacitete.
Sokol Balla: Jo më larg se sot pamë zotin Basha që ka marrë një iniciativë më vete, për të bërë një ligj tjetër. A duhet të ketë një arsye për këtë…
Paskal Milo: Ka një përgjigje të thjeshtë fare. Të dyja palët kanë luajtur me të kaluarën. Të dyja partitë politike e kanë përdorur të shkuarën për të manipuluar zgjedhësit. Njëri duke përdorur filozofinë anti-komuniste për të marrë votat, ndërkohë që e majta në tërësi dhe PS në veçanti ka patur elektoratin më të madh. Ka patur një numër të madh veteranësh që e votojnë ende me sy mbyllur dhe eksponentë të nomenklaturës që e kanë votuar. Duke qenë se pozicionet kanë qenë kaq të ndara, njerëzit nuk janë çliruar ende nga këto konflikte dhe rrjedhimisht mentaliteti i vjetër ka ardhur tek ne dhe vazhdon të jetë i pranishëm. Puna është tek zbatimi i ligjit, që do ta zbatojnë njerëzit dhe këta njerëz janë dhe votues.
Enriketa Papa: Përveç instrumentalizimit të së shkuarës që vjen nga polarizimi i skajshëm politik, një tjetër faktor është edhe shoqëria shqiptare. Njerëzit që kanë shërbyer në atë regjim nuk kanë një ndjesë faji dhe po të mos ndjesh faj nuk ka një ndjesë turpi për atë që është bërë. Nuk e shoh problemin tek dënimi i Enverit dhe Nexhmije Hoxhës. U dënuan ata dhe tani të shohim drejt së ardhmes. Jo. Nëse nuk ka një “mea culpa”… Sot ka individë që tregojnë në gazeta se si kanë torturuar.
Sokol Balla: A ka një model? Mua më pëlqen modeli i Afrikës së Jugut. I akuzuari vinte në gjyq, e pranonte krimin dhe në atë moment kërkonte falje…
Gentiana Sula: Kemi filluar me kontrollin e figurave një për një. Institucioni i ka potencialet.
Mark Marku: Nuk ka potenciale. Sa vetë jeni?
Gentiana Sula: Jemi 20 vetë, por janë bërë disa punë. Nuk mund të them se jam e kënaqur, por…
Mark Marku: Nuk e kam fjalën këtu. Ti duhet të kishe një buxhet miliona euro, duhet të kishe një institucion të vendosur në tre pallate… Ty shteti të ka dhënë aq pak dhe nëse ti punon natë e ditë mund të bësh shumë pak.
Gentiana Sula: Jo, nuk është kështu. Janë rreth 15 mijë dosje nga 120 mijë…
Sokol Balla: 20 vetë për 120 mijë dosje? Më duhet t’i jap të drejtë Markut?
Gentiana Sula: Janë 15 mijë nga 120 mijë dhe përmbajnë historitë kryesore të diktaturës. Kemi marrë një pjesë të arkivave në dorëzim dhe është bërë një punë e madhe.
Sokol Balla: Ka një paradoks, demokracia do të thotë se secili mund të pëlqejë atë që do. Dikush mund të pëlqejë Enver Hoxhën… Ata që mbanin fotot e tij ndoshta dhe nuk e kanë idenë…
Paskal Milo: Fëmijët instrumentalizohen. Janë vetë veteranë që nxjerrin nipërit e tyre siç ishte në përvjetorin e Konferencës së Pezës. Por në këtë rast ka munguar vullneti edhe i forcës tjetër të madhe politike për të marrë pjesë në mënyrë aktive e për të mos e lënë festën e Konferencës së Pezës të jetë përgjegjësi e vetëm njërës forcë.
