Fatmira Hajdari, foli për herë të parë pas vrasjes së bashkëshortit dhe babait të tre fëmijëve të saj, Azem Hajdarit, pesë muaj më pas. Në këtë rrëfim për revistën Klan të datës 28 shkurt 1999, gazetarja Rudina Xhunga e ka pyetur për momentet e fundit të Azem Hajdarit dhe Fatmira ka treguar gjithçka. 18 vjet më pas, dritare.net e sjell të plotë rrëfimin e zonjës Hajdari, me gjithë detajet dhe emocionet e asaj kohe, kur Tirana u përfshi në një luftë, një vit pasi kishte kaluar ’97 e tmerrshme.
Nga Rudina Xhunga
Ka mbetur e vetme me tre fëmijë dhe tani jeton vetëm që të rrisë ata. Me djalin tre muajsh shkon në varreza, ku i tregon për të atin. “Më ka mbetur peng që s’e pa, s’e puthi njëherë, s’e mori dot në krahë, s’i vuri emrin që deshte”. Për herë të parë pas vrasjes, gruaja e Azem Hajdarit, rrëfen tragjedinë e saj.
Ndërsa kishin kaluar 10 ditë pas datës së paracaktuar për të lindur, i vogli Hajdari nuk po jepte asnjë shenjë jete. Mjekët bënin analiza, konsultoheshin, por nuk i thoshin asgjë nënës, duke e siguruar se gjithçka shkonte mirë.
“Një mbrëmje u çova nga gjumi dhe nisa të rrotullohesha nëpër shtëpi. Prekja barkun dhe nuk ndjeja asgjë, madje as dhimbje. Të nesërmen shkova për të takuar doktor Halim Kosovën që ishte kujdesur për mua gjatë gjithë shtatzënisë. “Doktor kam vendosur – i thashë. Do lind sot. Me operacion”. Fatmira Hajdari tregon se mjekët pikërisht kësaj i druheshin. Fëmija ishte shumë i madh dhe kjo ia pengonte rrotullimin në bark, ndaj lindja kishte për të qenë e vështirë, shumë e vështirë. Por asgjë nuk ishte më e pamundur për gruan, e cila nuk reagoi as kur të afërmit e rreshtuar para sallës së operacionit i jepnin dorën dhe e përqafonin, sikur do ta shikonin për herë të fundit. Ndërsa të gjithë qanin, ajo ndaloi për një çast, hodhi një vështrim në boshllëk dhe foli sikur t’i fliste të shoqit, vrarë dy muaj më parë: “Unë mund të vdes, por fëmija do të lindë. Kjo ka rëndësi…”
Ora shënonte 12.15 minuta. Sapo kishte kapërcyer mesnata e së martës për të hyrë në të mërkurë 2 dhjetor. Narkoza e zuri ndërsa përsëriste pa pushim “Kiri, Kiri”. Po me emrin e djalit të madh në gojë, i doli narkoza. Si nëpër ëndërr dëgjonte: “Fatmira ke bërë djalë, por çfarë djali! Nuk kemi parë fëmijë më të madh”. Nga korridori vinin britma gëzimi: “Djalë. Lindi Azemi!”
“Unë nuk e pashë fëmijën deri të nesërmen. Isha shumë rëndë. Vetëm të enjten, dy ditë pas lindjes, kur ma sollën dhe ma vunë në gji, hapa për një çast sytë dhe psherëtiva. Për herë të parë, pas kaq kohësh, u ndjeva e çliruar. Zoti më kishte dhuruar një djalë. Kisha plotësuar amanetin e Azemit. Pak e pashë tim bir, pastaj ma morën sërish dhe unë mbylla sytë për të mbetur vetëm me lumturinë time të dhimbshme.”
TANI QË AZEMI MBUSHI 3 MUAJ
Fatmira pothuaj nuk e thërret në emër topolakun, syçelët, që reagon gjithë energji pas çdo lëvizje të së ëmës. Ai i shtrëngohet në gji, ndërsa ajo e përkëdhel duke e quajtur shpirt, zemër, nënë. “Sesi më duket t’i thërras Azem. Megjithatë nuk mund të mos i vija këtë emër. E kishin vendosur të tjerët para meje dhe s’kisha si t’i kundërshtoja. Por e kam shumë të vështirë. Kur të rritet dhe pak, do t’i them Azem i vogël”.
Për beben që lindi 5 kilogram, Fatmira tregon se në maternitet treguan kujdes të jashtëzakonshëm. “Jo vetëm doktor Halimi, i cili më ndoqi gjatë gjithë kohës, por të gjithë mjekët në maternitet më rrethuan mua dhe fëmijën me shumë përkujdesje. I falënderoj të gjithë”. Edhe tani, që Azemi është në shtëpi, nuk mungojnë ledhat dhe përkëdhelitë.
“Sytë e të gjithëve janë tek ai”, thotë nëna. “Kur mbushi 40 ditë, megjithëse ftohtë, e vesha trashë dhe e çova në varreza. Kunatat kundërshtuan pak, se kishin merak për shëndetin, por nuk mund të mos e çoja të takonte të atin. Azemi kishte pritur aq shumë ta njihte fëmijën e tij. Më ka mbetur peng që s’e pa, s’e puthi njëherë, s’e mori dot në krahë, s’i vuri emrin që deshte. Azemi i vogël, shikonte gjithë çudi varrin, fotografinë e babait që iku nga jeta pa ardhur ai. Unë s’i mbajta dot lotët ndërsa flisja me tim shoq atë ditë. I tregoja për djalin tonë dhe s’mundja, por e mblodha veten kur Kiri më kapi prej dore: Mos qaj – më tha. Deshi Zoti dhe e la babin në jetë derisa solli dhe vëllain tonë. Poqe se nuk do donte, do e kishte marrë qysh atëherë kur i bënë atentat në parlament. I dhashë të drejtë tim biri. Mblodha fëmijët dhe të katërt u nisëm të përqafuar për në shtëpi”.
PAS ATENTATIT NË PARLAMENT
Më 18 shtator 1997, Fatmira po shtypte në kompjuterin e zyrës së statistikave në ministrinë e Drejtësisë, ku ajo punonte. Befas Kiri, djali 14 vjeçar që atë ditë shoqëronte të ëmën, ndezi radio Kontakt, nga ku u dëgjua: “Mazreku plagosi Hajdarin në Parlament”. Fatmira kujton që lëshoi një piskamë të tmerrshme dhe ndërsa sytë nuk i shikonin më, zbriti shkallët vërtik dhe iu drejtua të parës makinë që ndeshi poshtë. Bashkë me djalin u nis për në spitalin ushtarak, ku Azemi i mbytur në gjak qëndronte shtrirë në një krevat, i rrethuar nga një turmë njerëzish. “Vuri buzën në gaz sapo më pa. Pastaj më tha, me një zë që mezi i dilte nga gjoksi: Nëse je gruaja e Azem Hajdarit mbaji lotët. Unë s’kam gjë, mos u bëj merak”.
Kohë më pas, kur e mori veten, më tha se donte shumë të kishim dhe një fëmijë tjetër. “Siç e sheh, mua më kanë në shënjestër. Vërtet shpëtova, por ku i dihet më vonë. Të paktën të të lë edhe një fëmijë”, më thoshte shpesh. Në mars mbeta shtatzënë. Pasi pashë ekon, shkova në shtëpi dhe i telefonova Azemit në zyrë. Jam shtatzënë, shqiptova, ndërsa ai e mbylli receptorin dhe sa hap e mbyll sytë arriti në shtëpi. Më përqafoi fort dhe u shtri përtokë duke u puthur me fëmijët, Kirin dhe Rudinën. “Deri tani vendin e parë e keni pasur ju, por do të na vijë një bebe dhe do t’ia lini atij vendin. Megjithatë mos u mërzisni, babi do ju dojë si gjithmonë”, përsëriste Azemi atë ditë dhe vetëm vërtitej në shtëpi i lumtur. S’e kisha parë kurrë më parë aq të kënaqur, madje as kur do lindte fëmija i parë. Atë ditë më tha të mos e shikoja në eko në do ishte djalë, apo vajzë. “Është keq, na erdhi një dhuratë nga Zoti dhe s’ka rëndësi ç’është derisa të dalë dhe të hapë sytë”. Dhe unë kështu bëra, e ndalova mjekun të ma tregonte seksin e fëmijës. Megjithatë dëshiroja shumë të lindja djalë, e sigurt se këtë donte fort Azemi.
Gjatë gjithë shtatzënisë sime, ai kujdesej që të mos shqetësohesha dhe gjithçka të shkonte mirë. Më prekte shpesh barkun dhe përsëriste se nuk kishte durim deri sa të vinte nëntori dhe të lindja. Nëntori erdhi, por iku Azemi. Nuk e priti dot të birin…”
“AZEMIN DO TA VRASIN”
Pas atentatit në Parlament, erdhi Miloti kur Azemit i zunë pritë, bashkë me djalin. Shpëtoi dhe atëherë. Pastaj Tropoja. Iu luta të mos shkonte, se nuk prisja ndonjë të mirë nga vajtja e tij atje. Më tha të mos shqetësohesha: “Ç’do të thonë njerëzit atje, nëse unë kam frikë të shkoj në shtëpinë time – qenë fjalët e fundit”. U nis dhe unë gjithë kohës prisja me gjak të ngrirë, derisa në mesnatë ra një zile telefoni. “Azemit i bënë atentat”. Është gjallë, ishin të vetmet fjalë që shqiptova. “Po – më thanë”. Kaq dëgjova, mbylla receptorin dhe u mbyta në vaj. Nuk kisha më fuqi të prisja gjëma, po çmendesha nga aq shumë atentate dhe prita. Atë natë e ndjeva më fortë se kurrë se Azemin do ta vrisnin. Ishte thjeshtë çështje kohe”. Fatmira pohon se edhe Azemi ishte i sigurt për këtë. “Por ai kishte vendosur të vdiste. Po t’i druhej vdekjes do të kishim ikur jashtë të gjithë, por ai nuk donte të largohej nga Shqipëria”. Edhe për një tjetër gjë është e sigurt e veja e Azem Hajdarit. “Shteti i paralajmëruar për vdekjen e deputetit, jo vetëm nuk mori asnjëherë masë për ta mbrojtur, përkundrazi, e bëri gati për të vdekur. E çarmatosi për t’ia u lënë në duar të papërgatitur vrasësve, pasi i hoqi armën dhe rojet e tij, që i shpalli persona në kërkim”.
ÇFARË NDODHI NJË NATË DHE NJË ORË PARA VRASJES
Një natë para vrasjes, më 11 shtator, Fatmira kujton se Azemi erdhi më shpjet se zakonisht në shtëpi. “Vërtitej i shqetësuar dhe gati nuk fliste me askënd. E pyeta çfarë kishte, por nuk më dha përgjigje. Hëngri shpejt dhe u bë gati për të fjetur qysh në orën 20.00. Befas dëgjoj nga dhoma tjetër të fliste në telefon. Po jepte intervistë në radion Kontakt. Hapa radion. Dëgjova që Azemi kishte një zë çuditërisht të qetë. Më janë ngulitur në mendje fjalët e tij: “Deklarata e Lisbonës ishte e poshtër. Të mos e lëmë atë kriminel të zbresë në Rinas”. E kishte për Nanon. Kur mbaroi e pyeta, pasi nuk dija gjë për deklaratën e kryeministrit. Azemi ishte shumë i mërzitur për gjithë ç’kishte thënë Nano për një agjenci të huaj. Kosova ishte ajo çfarë ai kishte më shumë për zemër. Dëgjonte çdo ditë lajmet dhe sapo në televizor tregohej ndonjë vrasje, apo mizori serbe, ai edhe qante. “Mos më daltë shpirti pa shkuar në Kosovë”, thoshte. Por nuk shkoi dot kurrë. Për tre muaj, deri katër ditë para vrasjes, ne kishim mbajtur në shtëpi një familje kosovare prej 13 vetësh. Qëndruan në shtëpinë tonë, si në shtëpinë e tyre dhe unë ndonëse e rënduar nga barra iu shërbeva si njerëzve të mi. Kjo e kënaqte shumë Azemin”.
Të nesërmen, më 12 shtator, ai doli herët nga shtëpia. Fatmira e përcolli te shkallët, kur ai i tha se do të nisej për një miting në Fier. U kthye nga ora 18.00, orë kur telefonoi nga zyra. “Unë atë ditë nuk ndihesha mirë, fëmija jepte shkelma në bark dhe iu luta të dilnim bashkë me dy fëmijët të pinim një kafe në zyrë. Ma dërgoi shoferin dhe zbriti nga zyra për të pirë një kafe dhe limonadë në një lokal përballë PD-së. Atë ditë kisha veshur për herë të parë një fustan të bardhë me pika bojëqielli. Kur Azemi po zbriste shkallët e PD-së duke folur me celular, m’u duk çuditërisht shumë i bukur. Po, po, më është dukur atë ditë më i bukur së kurrë”.
Pasi ndenji pak me familjen, Hajdari pa orën. Ishte 20.10 minuta e të shtunës 12 shtator. Përqafoi fëmijët, puthi gruan, me gjithë romuzet e shokëve në kafe, që duke e ngacmuar i thoshin se gruaja nuk puthet në sy të të tjerëve. “Po shkoj në PD, të pyes doktorin çfarë programi kemi për nesër, do shoh dhe lajmet e “Shijakut” për mitingun e Fierit dhe do vij në shtëpi, se jam i lodhur”, këto qenë fjalët e fundit të Azem Hajdarit me gruan e tij. Mandej Fatmira dhe fëmijët u nisën për në shtëpi, për të pritur atë që nuk erdhi kurrë më.
“NUK DUA T’I NJOH VRASËSIT”
Ndërsa Kiri dhe vajza e vogël Rudina luanin me letra, Fatmira Hajdari shkoi me nxitim të ngrinte telefonin. “Azemit i kanë bërë atentat,” – dëgjoi si nëpër tym frazën që i druhej aq shumë kohët e fundit. Dhe pa mbyllur receptorin nga vinte ende zëri që fliste, hapi radio Kontakt. “Azem Hajdari ndërroi jetë në spitalin ushtarak”, ishte ky lajmi që sapo transmetoi radio.
Një ulërimë e tmerrshme trembi shtëpinë, ndërsa gruaja pa ndjenja u lëshua në krevatet e dhomës së fëmijëve. “Kur erdha në vete dhe shkova të shoh djalin dhe vajzën kuptova se duhet të bëhesha e fortë, ndryshe mund të humbisja edhe djalin. Kiri ndërkaq kishte thyer gjithë ç’i kish kapur syri dhe kur unë u futa në dhomë, ai i binte me grushte xhamave të dritareve. Ndërsa e pashë ashtu të larë në gjak, gëlltita dhimbjen time, mbajta lotët dhe ia rrëmbeva djalin nga duart atyre 4 burrave që e kishin shtrënguar për të mos e lënë të thyente më. “Bir – i thashë, gënjejnë të gjithë. Babi është gjallë”. Për gati 10 minuta, mëmë e bir, vetëm përsërisnin si në jerm: “Babi është gjallë”.
Pasi kaluan pak çaste dhe të dy erdhën në vete, Kiri iu shtrëngua fort të ëmës në kraharor, pastaj nisi t’i përkëdhelte barkun. Erdhi dhe Rudina 11 vjeçare dhe të tre u shkrinë në përqafim dhe vaj. “Mos qaj mami, – dëgjohej zëri në ngashërim i Kirit. – I bën keq bebit. Babi edhe mund të ketë vdekur, por ne do mendojmë për bebin tani”.
Në gjithë ditët që erdhën më pas, Fatmira kujton se fëmijët nuk e lanë për asnjë çast vetëm. Ata i mbanin tërë kohës sytë nga barku i së ëmës, prej ku hidhte shkelma pa pushim një fëmijë shtatëmuajsh që e ndjente se diçka nuk shkonte në shtëpinë ku ai do vinte në jetë pas dy muajsh.
“Kur Azemin e sollën në shtëpi me arkivol, unë u struka pranë tij gjithë natën dhe e vajtova bashkë me fëmijët. Të nesërmen, para se ta varrosnim, u thashë dy fëmijëve: Ju të dy duhet ta mbani mend babin vetëm të gjallë, por unë duhet ta hap arkivolin dhe ta shoh, për herë të fundit. Më jepni leje. Po mami,- ishte përgjigja e të dyve, që dolën nga dera për të më lënë vetëm më Azemin. Kur ngrita kapakun e arkivolit, iu afrova tim shoqi. I putha ballin, i mora dorën. E kishte të çarë nga plagët. Ia shtrëngova pa i folur, derisa më kapi një ngërç kraharorin. Me një dorë mbaja dorën e tij, me dorën tjetër shtrëngoja foshnjën në bark, që më dukej sikur në atë çast do dilte. Kështu më lanë ndjenjat”.
Tani muaj pas vrasjes, Fatmira nuk do të flasë për vrasësit e Azemit. “Do gjenden një ditë. Ata njerëz që e kanë qarë, do ia gjejnë vrasësit. Ata janë shumë. Nuk e dija që Azemi kishte aq shumë miq. Por unë nuk dua as të flas për këtë, as të di kush janë vrasësit. Gjakun e Azemit ia fala Shqipërisë, këtë do të donte dhe ai. Për mua Azemi nuk ka vdekur. Shkoj në studion e tij dhe shfletoj librat që mbante gjithmonë pranë krevatit, shkoj në dhomën e gjumit, i mbaj erë rrobave që vishte dhe rri e pres. Mos hapet dera dhe hyn ai. Se ai nuk ka vdekur”, psherëtin ajo, gati sikur ta besonte që kjo është e vërtetë.
MIQTË E DIKURSHËM
E veja e Azem Hajdarit kujton fare pak gjithë ç’ndodhi ditën e varrimit të të shoqit. “E sjell ndërmend si nëpër mjegull atë rrëmujë të 14 shtatorit. Ishte e hënë dhe pas homazheve në shesh, do niseshim për në varreza. Hyra në makinë me vajzën, ndërsa djali më shpëtoi nga duart se donte të rrinte afër arkivolit. Befas pashë se makina po drejtohej nga bulevardi. Pyeta shoferin, i cili më shpjegoi se do bënin një ndalesë para kryeministrisë. Aty filluan të shtënat. Shtrëngova Rudinën që dridhej nga tmerri, ndërsa unë përsërisja s’është gjë jo. Për një çast makina më ndaloi para presidencës. Aty doja të zbrisja për të marrë djalin, kur pashë që gjithçka ishte mbuluar në tym. Për vete nuk kisha frikë, se unë nuk ndjeja më asgjë, por kisha vetëm merakun e djalit. Shoferi më futi në makinë me zorr, por unë kundërshtoja derisa më sollën djalin. Pastaj u nisëm për në varreza”.
E veja e Hajdarit nuk do të komentojë për rrëmujat që pasuan vdekjen e të shoqit. “Turma shpërtheu nga dhimbja që kishte për vrasjen e Azemit. Ishte diçka që duhej të pritej. Më thanë se kishin qëlluar nga kryeministria kur njerëzit ndaluan me arkivol para ndërtesës. Ata fyen të vdekurin. Nuk duhej ta bënin. Megjithatë unë nuk di tamam ç’ndodhi. Ato moment isha kthye në një dru, as ndjeja, as mendoja gjë”.
Zonja Hajdari përgënjeshtron që në varrimin e Hajdarit ka pasur pak njerëz. “Ishin shumë. Aq shumë sa s’e kuptova mirë ku po varrosej dhe të nesërmen nuk e gjeja dot varrin. Ishin njerëzit tanë dhe të gjithë të PD-së. Ishte dhe Doktori me bashkëshorten, të cilët më pas nuk patën mundësi të vinin në drekën që u shtrua në hotel Arbana. Edhe të tjerë munguan në drekë se ashtu rrodhën ngjarjet, ndërsa Tiranën e pushtoi frika”.
Vetëm një peng ka gruaja e ish-liderit demokrat. “I shikon këta njerëz në fotografi”, thotë ajo. Në mur pranë fotografisë ku familja Hajdari ka dal me Ibrahim Rugovën, është edhe një foto ku Hajdari ka dalë pranë Berishës, Pashkos, Imamit, Zogajt, etj. “Këta njerëz që tani janë në pushtet, nuk gjetën dot mënyrën të vinin për të më ngushëlluar. I kishte miq të gjithë. Kanë ngrënë drekat që kam gatuar unë, kur vinin të takonin Azemin. Nuk erdhi askush prej tyre. Veç Luan Hajdaragës që erdhi të më pyeste nëse doja të lindja jashtë, asnjë tjetër nga pushtetarët e sotëm, miqtë e djeshëm, s’e gjeti me vend të ngushëllonte fëmijët pa baba të njeriut që thonë në televizor, se e paskan pasur mik…”
“DO SHKOJ NJË DITË TA TAKOJ”
E martuar në moshën 16 vjeçare me Azem Hajdarin, ajo ka kaluar gati 17 vjet bashkëshortore. Në fillim kanë jetuar në Tropojë, ku edhe lindën dy fëmijët. Pasi Azemi nisi fakultetin për filozofi, Fatmira mbeti vetëm për pak kohë në Tropojë. Vetëm pas vitit ’90 familja u transferua e gjitha në Tiranë, ku pas shumë peripecish për strehim, u vendos më në fund në një vilë ndërtuar prej gjermanëve ku jeton dhe tani. “Kur bie shi, shtëpia mbushet me legenë për të pritur ujin, ndërsa jam munduar që të riparoj së paku tavanin në dhomën e bebit. Kur fryn erë e fortë mbështetem pas mureve dhe më duket sikur do i mbaj që të mos bien”, thotë ajo, gruaja e njeriut për të cilën tregohej se kishte jo pak pasuri. Tani Fatmira Hajdari është 33 vjeçe. Pret të mbarojë raportin e shtatzënisë për të shkuar sërish në punën e mëparshme. Me atë rrogë mendon se do mbajë në jetë dy fëmijët që ende shkojnë në tetëvjeçare dhe Azemin e vogël që pareshtur kërkon të pijë.
Kur e pyet nëse do ta lejojë Kirin apo dhe të voglin më vonë të ndjekin gjurmët e të atit në politikë, ajo hesht për një çast, pastaj përgjigjet: “Nuk do ndërhyj kurrë në jetën e tyre”. Sa për vete ajo thotë me shumë siguri: “Azemi për mua ishte jeta. Me vdekjen e tij humba jetën time. Tani mendoj vetëm të rris fëmijët. Kur ata të ecin vetë, unë do shkoj të takoj Azemin. Vetëm kaq kërkoj nga Zoti, të takoj sërish tim shoq…”/dritare.net
a.ç
