“Jam përndjekur nga Sigurimi që kur isha 17 vjeç”. Pohimi befasues i regjisorit të famshëm në reagimin e tij për shkrimin “Pse duhen ndaluar dramat e Pëllumb Kullës”, botuar para disa ditësh te “Panorama”, zbulon një histori interesante që hedh dritë mbi disa aspekte të panjohura për mënyrën e sjelljes së regjimit me njerëzit e artit, veçmas me ata me biografi të papërshtatshme politikisht.
Në shpluhurosjen e dokumenteve të hershme, Kulla përpiqet të ndriçojë misteret e labirintheve, siç pohon ai, ku gatuheshin fatkeqësitë e artistëve të rinj. Përtej vështrimit bardhë e zi, në rrëfimin e tij vijnë ngjarje e ndodhi ku përshkruhet me një qasje interesante natyra represive e regjimit dhe diferencat e karaktereve të zyrtarëve të nomenklaturës, si një bashkësi besnikësh të verbër që kapërcejnë madje edhe limitet e kohës në përballjen me viktimat e tyre dhe një pjese tjetër, që rriskon nga vetja për të lehtësuar sa të mundet grupin e të pambrojturve.
Më poshtë botojmë pjesën e parë të kujtimeve të Kullës, që zbulojnë rrethanat e panjohura të largimit të dhunshëm nga skena e teatrit në guroren e Kaninës…A. Imaj (panorama)
NGA PËLLUMB KULLA
Para ca ditësh, z. Afrim Imaj, që kujdeset për rubrikën “Dossier” të “Panoramës”, pat nxjerrë në dritë dy dokumente të vitit 1966, që mbanin nënshkrimin e sekretarit të Komitetit të Partisë së Vlorës. Falënderoj zotin Imaj për fjalët tepër vlerësuese që pat derdhur në komentarin e tij, por sidomos për publikimin e këtyre dokumenteve, të cilat hedhin dritë mbi labirinthet ku gatuheshin fatkeqësitë e artistëve të rinj që llogarisnin të kishin si mbështetje vetëm punën dhe aftësitë e veta .
Që të dyja dokumentet kanë nevojë të shpjegohen dhe nga ana e njeriut që fokusohej aty, e që jam unë, tashmë në një moshë të shtyrë. Janë të vërteta aty nënvizimet e nxira të prejardhjes, të persekutimeve, listimet e të arratisurve që me sytë e kohës duhej ta degdisnin varkën time në fund të detit të Vlorës. Por kaq! Të tjerat pastaj janë shpifje dhe ngarkesa keqdashëse. Interesant ishte dyshimi i burokratëve vlonjatë të kohës mbi përkrahjen që mund të kisha unë nga elementë dashamirës në Ministrinë që mbulonte teatrot.
Dhe pastaj paradoksi më i madh dhe më uluritës ishte ai që Sekretariatit të Komitetit Qendror të PPSH i shfaqej nga Vlora pikëpyetja torturuese se kush më pat futur mua, një individ me përbërje aq të rënduar në Shkollën e Lartë! Dhe këta mehmurë nuk dinin një fakt, që vetëm në ndonjë zyrë lokaliteti nuk dihej: që këtë lëshim të pazakontë e mëshirëmadh e pat bërë vetë Enver Hoxha! (Kam folur disa herë në shtyp për këtë takim fatlum me të parin e vendit, kërkesën që i bëra unë atij dhe pëlqimin që dha ai).
“Ky njeri”, ankohet sekretari Gani Keçi në shkresë, “është në përpunim aktiv nga organet e Punëve të Brendshme si element armik me pikëpamje të theksuara borgjezo-revizioniste dhe zhvillon agjitacion e propagandë armiqësore”. A mund të përfytyrohet një autoritet i frikshëm i diktaturës që të denoncojë në Sekretariat të Enverit një çunak 26-vjeçar, pinjoll reaksionarësh me të pushkatuar e të arratisur në familje, që ka sypatrembësinë dhe marrëzinë të bëjë në mes të Vlorës agjitacion dhe propagandë armiqësore?!
T’i dërgosh aparatit të lartë të Partisë një shkresë të titulluar “Mbi çështjen e aktorit Pëllumb Kulla”, do të thotë që është hapur tashmë një çështje! Do të thotë që aparati u ka kërkuar llogari partiakëve të Vlorës për degdisjen e një djali të ri në guroren e Kaninës, pasi ka shkruar dramën e parë të fillimeve letrare, një dramë entuziaste rinore, që po vlerësohej në konkursin e 25-vjetorit të Partisë.
E ka paraqitur atë dhe në teatrin ku bënë pjesë shokët e trupës e kanë pritur veprën. Teatri i Vlorës e ka miratuar dhe regjisori përgatiti vënien në skenë. Asnjë gabim ideor nuk kishte drama, asnjë ndikim borgjezo-revizionist, apo “dominim të formës mbi përmbajtjen”, siç thuhet në denoncimet e Keçit. Pra, ra si rrufe nga qielli i kthjellët mosmiratimi në Komitetin e Partisë nga Sykot dhe Keçët e asaj kohe.
Nga ana tjetër, konflikti i ndërsjelltë i Ministrisë së Kulturës dhe tre teatrove, që ndërkohë po e vinin atë në skenë, me mediokritetin e aparatçikëve të Vlorës, përziente shumë probleme, ngaqë prekeshin shumë interesa. Teatri “AZ Çajupi” për pesë ditë do t’u jepte shfaqjen e dramës sime spektatorëve korçarë dhe atë po e vinte në skenë jo dokushdo, por mjeshtri Luarasi. Në Durrës kish përfunduar procesin në tryezë dhe aktorët flisnin mirë për rolet që i tërhiqnin.
Në Institutin e Arteve, pedagogu Spahivogli kish filluar një punë diplome me studentët që më së miri i përshtateshin pjesës sime. Rolin kryesor të inxhinierit ia kish ngarkuar studentit brilant Sheri Mita, ndërsa atë të vajzës së rritur me pekule, ia kish besuar shoqes sime (që më pas u bë gruaja ime), Xhuljetës. Nuk mund të përfytyrohej një qiell aq i kthjelltë për një autor të ri. Dhe nuk po ndodhte kjo për inat të Gani Keçit dhe Janaq Sykos, shefit që drejtonte kulturën në Vlorë!
Ndalimi i veprës shkaktoi keqardhje në trupën tonë. Punët vështirësoheshin se unë nuk mund ta tërhiqja dramën nga konkursi, dhe nuk kisha arsye kur ajo po çante me sukses drejt çmimeve të larta. Kjo vinte në pozitë të vështirë Komitetin e Partisë, aq më tepër kur te ne, në teatër, po shfaqej hapur pakënaqësia e artistëve, që “kulaçin e bërë në magjen e tyre do ta hanin të tjerët”. Dhe ata punuan fort dhe e gjetën zgjidhjen: me një urdhër nga lart, në të njëjtën ditë, puna u ndërpre në të gjitha këto skena. U evitua turpi nëse vepra do të shfaqej në dy qytete me teatro që kishin emra dhe histori më të pasura se Vlora. Nuk ishin “miqtë” e mi që po ua bënin hilen. Isha unë që i nxirrja në dritë të shtrembër me trillin tim marrok për t’u endur në fushën e letërsisë skenike. Unë në jetën time kam hasur vështirësi, por kam gjetur edhe njerëz dashamirës, me botë të gjerë shpirtërore. Por kundërshtarët e mi të fuqishëm duhej logjikisht të kishin dhjetëfishin e “miqve”, nga ai lloji që i mendonin ata, dhe e patën më të lehtë t’i mobilizonin në betejën e tyre me një qenie të brishtë.
Kur kjo ngjarje u bë e njohur, keqardhja preku shumë njerëz të mirë të botës së artit dhe politikës, atëherë po, u shfaqën miqtë. Një ndër ta, poeti i madh Dritëro Agolli, aso kohe një gazetar i thjeshtë i seksionit të kulturës në gazetën “Zëri i Popullit”, nisi të trokiste fort nëpër dyer zyrash të rënda, por pa çarë dot. Atëkohë as Dritëroi nuk e kishte staturën që i njohim tani dhe as që kishte me mua miqësinë që kemi sot.
Emri im Agollit nuk i thoshte asgjë dhe do të mjaftonte përmendja e vetëm njërës prej të zezave në jetëshkrimin tim, që të largonte cilindo pa i vënë aspak faj, jo vetëm atëherë, por as edhe sot. Por falë i qofshim Zotit për ekzistencën e pabujshme të njerëzve të tillë që u skandalizuan nga vepra kriminale e atyre aparatçikëve vlonjatë me mashën e Luftës Klasore.
Për t’u ritakuar me skenën m’u deshën të kalonin pesë vjet të gjatë. Miq të tjerë të mrekullueshëm vlonjatë, si Ismet Cibaj, sekretar i Komitetit të Partisë në Fier, Axhem Gjonaj, nënkryetar i Komitetit të Vlorës, dhe të tjerë bënë të mundur që unë të atashohesha me emërim në Estradën dhe Teatrin e Fierit, ku erdha më i burrëruar, me një bagazh më të plotë jetësor dhe artistik. Kalvari im ishte i gjatë, por mua asnjëherë në qytetin bregdetar nuk m’u vunë në dukje as vërejtjet për veprën që shkrova dhe as për sjelljen time të padenjë të padisiplinuar dhe të dënueshme politikisht.
Pra, unë u dëbova nga studiot dhe skena e teatrit, por asnjëherë nuk m’u tha motivacioni i këtij ndëshkimi. Nuk m’u tha që vepra kish të meta ideore, e nuk kish sesi, ngaqë konkursi dhe opinioni artistik kombëtar ua pat kyçur me autoritet gojën. Nuk më thoshin dot as që po më syrgjynosnin dhe po më shpinin te gurët. E nuk kish sesi, se ndërkohë, me vonesë – me vonesë, por edhe ata kishin marrë vesh që kjo qe kapërcyer tashmë nga vetë i madhi i vendit dhe përderisa pas takimit me të, pushkatimet dhe arratisjet në fisin tim qenë prerë, nuk dilte dot Keçi para Hoxhës!
Edhe në Fier, për një kohë hija e ngjarjes së Vlorës shfaqej, por jo me ato përmasa. Puna ime në këtë qytet të ri kishte vlerësime të larta dhe unë kurrë nuk u nëpërkëmba. Përkundrazi! Jeta mes artistëve të shkëlqyer e mes publikut frymëzues fierak ishte e bukur. Ndodhte ama nganjëherë që në mbledhjet, që provokoheshin kur dënoheshin grupet e shumta armiqë- sore në nivele të larta të ushtrisë, ekonomisë dhe ideologjisë, na ngrinin të premtonim se ne si kundërpërgjigje do ta rrisnim cilësinë e artit skenik dhe na bënin të ndërgjegjshëm se sa i detyroheshim popullit, sidomos ca nga ne, që në jetët e tyre…
Dhe qëlloi që njëherë, ndërsa më kishin ngritur mua, më pyetën: “A mund të na e thuash ti, shok, se nuk na e ke thënë kurrë: përse të dënuan në Vlorë në vitin 1966?!”. Kishin kaluar dhjetë vjet që isha pjesëtar i kolektivit atje! Iu përgjigja: “Nuk jua kam thënë kurrë, more shokë, sepse nuk ma kanë thënë kurrë!
E kam kërkuar të ma thoshin motivacionin në Vlorë, nuk ma thanë. E kam kërkuar edhe në Tiranë. Heshtje e plotë! Pa ta provoj ta kërkoj edhe këtu te ju, në Fier, mbase ma thoni: Përse në fund të atij vitit 1966, më dërguan të nxjerr gurë në majë të Shashicës?!”.
Kartela e Sigurimit: Kulla synon përmbysjen e pushtetit
Kjo faksimile e kartelës së Sigurimit “Model 1” i përket të riut 17- vjeçar Pëllumb Kulla. Një nga rastet e rralla ky, kur policia e fshehtë merrte në përpunim institucionalisht një adoleshent. Përpunimet (përndjekjet) në komunizëm regjistroheshin në këto lloj dosjesh: PP (Përpunim paraprak), kur vinte ndonjë e dhënë e paverifikuar.
Nëse ajo vërtetohej, ngrihej në nivel 2B ose 2A. Dosja “2B” hapej për të gjithë të parashikuarit kundërshtarë të regjimit të llojit “bir prefekti”, “bir kulaku” etj. Ata mbaheshin nën gjurmim dhe një herë në muaj dokumentohej një raport rreth tyre. Dosja “2A”, ndryshe dosja e përpunimit aktiv, që nënkuptonte vëzhgimin 24 orë për objektin me prirje armiqësore.
Ekzistonte sakaq edhe përpunimi aktiv, si problem i centralizuar përmbi një person. Ky problem ndiqej me pseudonim, p.sh. problemi i centralizuar “Bataku”, “Bloza”, “Plehu”… Këto janë fjalët që pëlqente më shumë Sigurimi.
