Në përvjetorin e 16-të të Pavarësisë së Kosovës në Podcastin e tij Publik Square, Ditmir Bushati bisedon me Engjellueshe Morina, politologe në ECFR (European Council on Foreign Relations). Disa nga temat më të rëndësishme në të cilën u ndalen gjatë bisedës së tyre Bushati dhe Morina kishin të bënin me sfidat, arritjet dhe vështirësitë që ka kaluar Kosova dhe populli i saj por edhe bashkëpunimit dhe bashkëveprimit me aleatët tanë strategjikë.
Duke folur për rrugëtimin e Kosovës në këto 16 vite, Bushati dhe Morina ndanë mendimin se janë bërë shumë përparime, por ka ende probleme të shumta. Sipas ish-ministrit për Evropën dhe Punët e Jashtme nga momenti i nisjes së dialogut nuk kemi një raport të drejtë ndërmjet numrit të njohjeve dhe procesit të dialogut. Politologia shton se dialogu me Serbinë është një pengesë për integrimin e Kosovës në BE, pasi vendet e unionit që ende nuk e njohin shtetin e Kosovës, presin të ketë një marrëveshje.
Të dy bashkëbiseduesit u ndalen edhe tek zhvillimet ndërkombëtare në fushën e sigurisë të cilat janë reflektuar vecanërisht në marrëdhënie me Serbinë në kurriz të Kosovës. “Personalisht kam menduar se pas pushtimit të Ukrainës nga ana e Rusisë së Vladimir Putinit, më 24 shkurt 2022, BE-ja do ndryshonte qasje në mënyrë radikale edhe ndaj Ballkanit Perëndimor. Pra, do mbyllte konfliktet ende të papërfunduara ose çështjet e shtetësisë në mënyrë që t’i rezistonte agresionit në lindje të kontinentit. Kjo tezë ra, pavarësisht se të gjithë mendonim se po jetonim një realitet të ri, sepse BE-ja u përqëndrua në lindje të kontinentit, duke mbështetur disi status-quo në rajonin tone”, tha Bushati.
Ndërsa Morina thotë se në situatën gjeopolitike në të cilën gjendet Europa, Lindja e Mesme, pyetja do duhet të jetë se sa vëmendje merr Kosova në një të ardhme të afërt, nëse problem i sigurisë nuk adresohet dhe në fakt përkeqësohet dhe më tutje? Unë, vijon ajo, nuk e kisha përjashtuar.
Sa i përket marrëdhënieve me aleatët strategjikë, Morina thekson se fatkeqësisht qasja e tyre në raport me Serbinë ka ndryshuar, duke e parë këtë të fundit si një shtet i rëndësisë strategjike në Ballkanin Perëndimor dhe si një shtet partner që kishte me reduktu influencën e Rusisë në Ballkan, premisa këto që sipas politologes janë shumë gabim.
Sipas saj, qeveria Kurti ka një vizion ndryshe nga qeveritë e mëparshme, duke qenë më këmbëngulëse për të drejtat që pretendon, duke i bërë ballë presioneve.
Morina shtoi se Kosova shënon rritje pozitive në disa raporte sidomos në normat e demokracisë, respektimin e të drejtave të njeriut dhe po ashtu ka rritje ekonomike, por “jo aq sa duhet që Kosova të ecë përpara”
Intervista e Plotë:
Ditmir Bushati: Jemi 16 vjet nga deklarimi i pavarësisë së Kosovës. Cila është analiza juaj për rrugëtimin e Kosovës gjatë këtyre viteve?
Engjellushe Morina: E vërtetë janë bërë shumë vite që kur Kosova e shpalli pavarësinë dhe janë bërë 25 vite prej mbarimit të luftës, në vitin 1999. Me qenë të sinqertë nuk është se nuk ka përparime. Përparim ka pasur dhe prej vitit ‘98-‘99 kur u shpall pavarësia. Gjatë këtyre viteve, Kosova arriti me ndihmën e UNMIK-ut të themelojë institucionet shtetërore dhe pastaj të hidhen baza kryesore të ekonomisë. Ishin këto shtyllat e UNMIK-ut. Kishte pluralizëm, kishte një lloj demokracie, etj. Pra, nuk është se duhet të harrohen këto përmirësime në jetën e përditshme të Kosovës dhe në jetën politike. Pas shpalljes së pavarësisë, natyrisht, jemi 16 vite pas dhe ka probleme të shumta. Disa prej tyre janë shumë serioze. Shtrëngimi i sovranitetit dhe i integritetit territorial të Kosovës mbetet ende njëra prej sfidave kryesore që Kosova ka. Klasat politike, prej shpalljes së pavarësisë e tutje, merren kryesisht me këtë problem që është problematik në vetvete, pasi çështje të tjera të rëndësisë së madhe në këtë rast lihen anash. Po i referohem veriut të Mitrovicës dhe procesit të dialogut, por mund ta shtjellojmë më vonë këtë çështje. Gjithsesi, një prej sukseseve është se Kosova është faktor në arenën ndërkombëtare, natyrisht, si shtet i pavarur, por ende duhet punë për ta përfunduar këtë process, ku Kosova do të njihej prej shumicës së shteteve, do të kishte ulësen në Organizatën e Kombeve të Bashkuara, do të njihej prej 5 shteteve të Bashkimit Europian. Në disa raporte ndërkombëtare kohët e fundit Kosova shënon progres, sidomos në lidhje me normat e demokracisë, respektimin e të drejtave të njeriut dhe po ashtu ka rritje ekonomike, por jo aq sa do të duhej të kishte që Kosova të ecë përpara.
Ditmir Bushati: Si e sheh përfundimin e procesit të shtetësisë së Kosovës në raport me procesin e dialogut? Pra, unë kuptoj nga ajo që the që Kosova ka një nisje të mirë, pavarësisht vështirësive. Ka pasur një bashkërendim kryesisht me Perëndimin, SHBA-të dhe disa vende kyçe në Bashkimin Europian plus Mbretëri të Bashkuar, por procesi i shtetësisë së Kosovës mbetet ende i papërfunduar. Nga analiza ime më rezulton se nga momenti i nisjes së dialogut nuk kemi një raport të drejtë ndërmjet numrit të njohjeve dhe procesit të dialogut. Më intereson pak pikëpamja jote në këtë çështje.
Engjellushe Morina: Kur Kosova e shpalli pavarësinë në vitin 2008, natyrisht që i kishte Shtetet e Bashkuara mbrapa, Mbretërinë e Bashkuar po ashtu, por fatkeqësisht nuk e kishte të gjithë BE-në. Disa shtete të BE-së kishin nevojë, kanë edhe sot nevojë për një bindje më të fortë se pse duhet ta pranojnë Kosovën. Kjo e la një çështje shumë të rëndësishme të pa adresuar: situatën e minoritetit serb në Kosovë. Në këtë periudhë, pra mes 2008-2011, kemi disa zhvillime shumë të rëndësishme për shtetësinë e Kosovës. Njëra është Opinioni i Gjykatës Ndërkombëtare të Drejtësisë në vitin 2010 dhe më pas vendimi që u mor në OKB për të rifilluar një lloj dialogu mes Kosovës dhe Serbisë për të adresuar çështjet e minoritet serb në Kosovë. Këtu mendoj që është bërë një lëshim, ose gabim, i llojit që nuk i leverdisi shtetësisë së Kosovës në asnjë mënyrë dhe pasojat po i shohim edhe sot. Opinioni i Gjykatës Ndërkombëtare në vitin 2010 ishte në mbështetje të Kosovës. Në këtë kohë Serbia nisi një fushatë shumë të fortë dhe shumë agresive në nivelin e OKB-së për adresimin e çështjes së statusit të komunitetit serb në Kosovë. Pati sukses. Pastaj, OKB-ja doli me një Rezolutë që i kërkon BE-së, si një ombrellë rajonale, një organizatë që duhet të marrë përsipër zgjidhjen e problemeve në sferën e vet gjeografike, që të fillojë dialogun mes Kosovës dhe Serbisë. Pra, në këtë moment u hap diskutimi për statusin e Kosovës edhe njëherë.
Ditmir Bushati: Si mund të gjendet një balancë më e mirë mes shtetësisë së papërfunduar dhe inkurajimit të reformave të brendshme?
Engjellushe Morina: Problemi është në masë të madhe politik. Kohët e fundit ka pasur deklarata nga udhëheqësit politik të Kosovës që do të dëshironin ta shohin dialogun e shkëputur prej procesit të integrimit europian të Kosovës. Ne e dimë, ju e dini më mirë se unë që duhen reforma të thella për integrim në Bashkimin Europian. Pra, duhet një mund shumë më i madh. Duhen angazhime shumë të mëdha të institucioneve të Kosovës që të përparojnë në atë rrugëtim. Kur filloi dialogu ishte menduar si diçka pozitive që të kushtëzojë edhe Serbinë edhe Kosovën në këtë proces politik. Të kushtëzohej edhe rruga e tyre për në Bashkimin Europian. Mirëpo, mendoj që kjo përbën një pengesë shumë të madhe sidomos për Kosovën, kur është një moment kur duhet Kosova të përparojë shumë më tepër në rrugën e saj drejt integrimit në Bashkimin Europian. Por, nuk ka mundësi se është e lidhur, është e kushtëzuar me procesin e dialogut dhe në këtë rast kushtëzimi vjen edhe prej pesë shteteve anëtare të BE-së që nuk e njohin Kosovën. Secila prej këtyre shteteve në deklaratat e tyre politike thotë, në momentin kur ka një marrëveshje me Serbinë, atëherë edhe pozicionet tona do të lëvizin drejt njohjes së Kosovës.
Ditmir Bushati: Kjo është si teoria e pulës me vezën apo vezës me pulën. Por, çështja është që ne jetojmë në një kontekst të ri të mjedisit të sigurisë në Europë. Personalisht kam menduar se pas pushtimit të Ukrainës nga ana e Rusisë së Vladimir Putinit, më 24 shkurt 2022, BE-ja do ndryshonte qasje në mënyrë radikale edhe ndaj Ballkanit Perëndimor. Pra, do mbyllte konfliktet ende të papërfunduara ose çështjet e shtetësisë në mënyrë që t’i rezistonte agresionit në lindje të kontinentit. Kjo tezë ra, pavarësisht se të gjithë mendonim se po jetonim një realitet të ri, sepse BE-ja u përqëndrua në lindje të kontinentit, duke mbështetur disi status-quo në rajonin tonë. Mirëpo, pas ngjarjeve të vitit të kaluar në Banjskë, ju vetë në një artikull që keni shkruar për ECFR keni thenë që dialogu Serbi-Kosovë nuk mund të shihet më me lente politike, por as thjeshtë të çështjeve të shtetësisë, por është para së gjithash si një çështje e sigurisë së rajonit. Si e shihni sot ndërkohë që gama e konflikteve në botë është shtuar edhe me rindezjen e konfliktit të përgjakshëm në Lindje të Mesme?
Engjellushe Morina: Në kontekstin e sigurisë në të cilën gjendet Europa, ministri i mbrojtjes gjerman gjen kohë të vizitojë edhe Kosovën. Pra, Kosova shihet edhe prej qendrave të politikbërjes në Europë edhe në SHBA si problem sigurie. Sidomos pas sulmit të Banjskës në fund të shtatorit e tutje. Në anën tjetër, mendoj që problem i veriut të Kosovës ka qenë gjithmonë problem i sigurisë dhe problem territorial. Qasja e faktorit ndërkombëtar ka qenë që të dilet me një zgjidhje politike. Statusi i komunitetit atje, ose statusi i asaj pjese të Kosovës të zgjidhet me një marrëveshje politike mes Kosovës dhe Serbisë. E tërë kjo çështje politike është adresuar me terminologjinë, ‘ruajtje dhe respektim i të drejtave të njeriut’, ‘vet-qeverisje vendore’, etj. Kur problemi në thelb ka qenë territorial dhe i sigurisë, tani, në kohët e fundit, e tërë kjo doli në pah, që veriu i Kosovës është problem serioz sigurie. Por, jo vetëm për Kosovën. Unë besoj që incidente do të shohim dhe më tutje. Ndoshta incidente të izoluara në këtë pjesë të Kosovës duke u nisur prej komenteve apo prej deklaratave politike që vijnë prej Serbisë, nuk është hequr dorë prej kontrollit territorial të asaj pjese të Kosovës. Në situatën gjeopolitike në të cilën gjendet Europa, Lindja e Mesme, pyetja do duhet të jetë se sa vëmendje merr Kosova në një të ardhme të afërt, nëse problem i sigurisë nuk adresohet dhe në fakt përkeqësohet dhe më tutje? Unë këtë nuk e kisha përjashtuar. Jo më larg se sot në mëngjes në gazetën gjermane, Frankfurter Allgemeine Zeitung është një artikull shumë i mirë, i gazetarit Michael Martens, që e njohim shumë ne që e përcjellim rajonin, i cili në këtë analizë nuk e përjashton mundësinë e një sulmi, ose një iniciativë të asaj që kemi parë mes Azerbajxhanit dhe Armenise para disa muajve. Ideja që vjen prej Beogradit që kjo pjesë e Kosovës një ditë ti bashkohet Serbisë, kur konteksti politik është në favor të kësaj iniciative nuk përjashtohet.
Ditmir Bushati: Mirëpo, ka një dallim thelbësor do thoja unë. Në rastin e Nagorno-Karabakh, as Azerbajxhani as Armenia nuk janë vende që synojnë anëtarësimin në BE. Në rastin e luftës në Ukrainë kemi një rizgjim të ndjenjave kolonialiste nga ana e Rusisë. Për të mos folur për konfliktin në Lindje të Mesme. Këtu, në rajonin tonë ne shohim akte të cilat frymëzohen nga një vend kandidat, që teorikisht aspiron anëtarësimin në BE, Serbia është në tryezën e negociatave për anëtarësim në BE, përkundrejt një vendi tjetër (Kosova) që ka aplikuar për anëtarësim në BE. Kjo mua më çon në një pikë tjetër. Pra, cila është e ardhmja europiane? Së fundmi, ju së bashku me një koleg tjetër në ECFR keni publikuar një raport shumë të detajuar të situatës në vendet anëtare të BE-së në raport me të ardhmen e kontinetit, me të ardhmen e BE-së si organizatë, përfshirë edhe vendet që aspirojnë të jenë pjesë e saj. Çfarë mund të bëhet në këtë drejtim se mua më duket që ky është një sinjal i fortë alarmi edhe për BE-në, jo thjeshtë për situatën në rajon?
Engjellushe Morina: Lufta në Ukrainë, ju e përmendet shumë mirë Ditmir, është problem serioz i sigurisë për Europën, pikë së pari. Edhe në këtë situatë që është dramatike, lufta është në kontinent, është shumë afër shteteve të BE-së, anëtare të NATO-s, sërish mungon uniteti se si ti qaset Europa shteteve të cilat janë gjeografikisht në Europë dhe shumë afër saj. Këtu hyn edhe fati i Kosovës. Flas shtetet jo-njohëse dhe më tej mungesa e unitetit se si ti qaset Kosovës në nivelin e BE-së dhe fakti që ka ende shtete në BE që mendojnë se duhet ti ofrohet çdo mundësi Serbisë me klasën politike që ka për momentin në pozitën e saj politike që refuzon të bashkohet në sanksione kundër Rusisë. Sërish ekziston mendimi në disa shtete anëtare të BE-së, shtete të fuqishme, që Serbia duhet të trajtohet si mik i Europës dhe duhet të theksohet ardhmëria e saj europiane. Këtu jemi fatkeqsisht. Ndonëse ka një luftë në kontinent sërish shtetet anëtare të BE-së e kanë të vështirë të tregojnë unitet karshi Kosovës në këtë rast, por, në tërësi kundrejt rajonit. E prekëm në bashkëbisedim që rajoni i Ballkanit ka probleme të pazgjidhura që vijnë si pasojë e luftrave gjatë regjimit të ish-Jugosllavisë.
Ditmir Bushati: Vijmë edhe një herë tjetër tek ajo thënia e famshme e ish-ministrit të jashtëm të Luksemburgut në vitin 1991 që “kjo është ora e Europës”, kur filluan konfliktet e para që më pas u pasuan me shpërbërjen e ish-Jugosllavisë. Të dëgjova me shumë kujdes dhe nëse të kuptova mirë bëre një nuancim të saktë mes prirjeve dhe aspiratave të Serbisë për të marrë veriun e Kosovës dhe garancive që duhet të ekzistojnë, që për mua ekzistojnë, të paktën në letër, përsa i përket komunitetit serb që jeton në Kosovë. Duke qenë se një pjesë të mirë të jetes time profesionale dhe politike unë e kam kaluar përmes bashkëpunimit me miq dhe kolegë të faktorit ndërkombëtar, më duhet që ta them vetë për të qenë në radhë të parë i ndershëm me veten dhe ata që do ta ndjekin këtë bisedë, që për mua, bashkërendimi me faktorët ndërkombëtar, sidomos me aleatët strategjik është i pazëvendësueshëm. Sikundër edhe të thënat dhe të vërtetat sado të hidhura që të jenë mes nesh dhe faktorit ndërkombëtar edhe kur nuk biem dakord. Por, nga ana tjetër më duket sikur krijohet përshtypja që Kosovës po i kërkohet për të bërë gjëra që një shtet normal nuk do ti bënte kurrë. Pra, shtyje zbatimin e vendimit për të paguar energjinë elektrike komuniteti serb, shtyje vendimin për të përdorur të njëjtën monedhe në të gjithë territorin e vendit, shtyje vendimin për të përdorur targat, shtyje vendimin për të çmontuar strukturat paralele të Serbisë në Kosovë dhe jo të komunitetit serb, çka në fakt kanë qenë pjesë e dialogut të ndërmjetësuar në Bruksel. Pyetja që kam për ty është një milion euroshe. Pra, si dilet nga kjo situatë, në një proces që e ka ndërmjetësuar BE dhe ku kam frikë nuk ka më as metodologji, as standard, as precedent i asaj që quhet marrëveshje apo nuk quhet marrëveshje, quhet aneks apo nuk quhet aneks, jemi jashtë termave të referencës apo jemi brenda termave të referencës, jemi dy shtete në këtë dialog dhe nga ky dialog duhet të shkojmë drejt normalizimit të raporteve mes dy shteteve dhe dy popujve apo njëri shtet kërkon që të shkëputet nga tjetri përmes këtij dialogu? Unë realisht e kam të pamundur ta kuptoj, pavarësisht eksperiencës time profesionale dhe bagazhit, një pjesë të mirë të deklaratave sidomos që vijnë nga një pjesë e drejtuesve të BE-së. Pyetja që kam është, si dilet nga ky kurth, si dilet nga kjo situatë?
Engjellushe Morina: Unë e mendoj që është situatë shumë komplekse. Sidomos pas luftës në Ukrainë por edhe pak më herët. Në Kosovë është një qeveri me vizion pak më ndryshe nga qeveritë e mëparshme dhe sidomos në forcimin e integritetit territorial. Vizioni i kësaj qeverie i udhëhequr nga kryeministri Kurti është më ndryshe nga qeveritë e mëparshme, të cilat ndoshta nuk kanë qenë dhe aq këmbëngulëse që gjithmonë kanë të drejtë. Në këtë rast e kemi një qeveri e cila vizionin e saj nuk e vendos në kompromis në asnjë moment. Unë plotësisht pajtohem me ty që Kosova varet prej bashkëpunimit me partnerët strategjikë ndërkombëtar. Në një masë të madhe Kosova qëndron si shtet sot falë përkrahjes që ka pasur sidomos prej partnerëve strategjikë. Por këta partnerë strategjikë fatkeqësisht në raport me Serbinë e kanë ndryshuar qasjen. Në Europë ekziston mendimi që nuk duhet të shkohet në mënyrë radikale dhe haptazi kundër disa proceseve që ndodhin në Serbi në ditët e sotme. Ndoshta s’kanë lidhje me Kosovën, siç është trajtimi i opozitës pas zgjedhjeve në Serbi dhe mënyra si u mbajtën zgjedhjet, trajtimi i qytetarëve në përgjithësi në baza ditore, etj. Niveli i korrupsionit, niveli i bashkëjetesës së institucioneve, i elitës politike me krimin e organizuar, kjo nuk ka lidhje me Kosovën, kjo është situatë tipike në Serbinë e ditëve të sotme, të cilën këta partnerë strategjikë të Kosovës në një mënyrë kanë vendosur ta shohin mes gishtave, domethënë ti mbyllin sytë pak. Serbia shihet si një shtet i rëndësisë strategjike në rajonin e Ballkanit Perëndimor dhe shihet si një partner që kishte me reduktu influencën e Rusisë në Ballkan. Të dy këto premisa janë shumë gabim. Në të parën, Serbia qëndron si shteti ndoshta më i madhi në Ballkanin Perëndimor, por jo i rëndësisë strategjike të cilën ende ia atribuojnë disa shtete anëtare të BE-së. Në të dytën, Serbia e luan këtë kartën e Rusisë në ato situatat politike që i intereson. Në asnjë moment nuk kemi parë një vullnet politik që të tërhiqet prej lidhjeve tradicionale, lidhjeve politike me Rusinë.
Kthehem te fakti që duhet të ketë Kosova marrëdhënie shumë të forta me partnerët strategjikë. Por, në këtë kontekstin që shtjelluam bashkë, është pak e vështirë që të ushqehet ky raport i fortë me partnerët strategjikë, kur ka kërkesa të cilat shkojnë kundër vizionit që qeveria e Kosovës ka për shtytjen përpara të shtetësisë së Kosovës. E përmende Ditmir që strukturat paralele janë të Serbisë, nuk janë struktura paralele të komunitetit serb. 16 vjet pas pavarësisë së Kosovës, ne ende flasim për struktura paralele të Serbisë në Kosovë. Është e vështirë të pajtohesh me partnerët strategjikë që këto struktura paralele të Serbisë, në kontekstin politik dhe të sigurisë që gjendet Kosova, të lejohet të funksionojnë dhe të mbyllen sytë. Mendoj që duhet parë në mënyrë kritike qasja e partnerëve strategjikë ndaj Kosovës. Ne mund ta shtjellojmë më tutje çështjen e valutës. Unë mendoj që pyetja kryesore është se pse përdoret një valutë tjetër në Kosovë përveç euros, kur euro është në qarkullim në Kosovë prej vitit 2001? Pra, dy vite pas luftës ishte BE-ja me UMNIK-un së bashku që vendosën që në Kosovë valuta kryesore të jetë euro, jo tjetër valutë. Edhe shumë çështje të tjera që i kërkohet Kosovës për kompromise të mëtejshme bazuar në premisën që jemi në këtë situatë në të cilën jemi dhe Serbia duhet edhe pak të tolerohet me statusin apo me qëndrimet e saj politike që i ka në raport me BE-në, por dhe me Rusinë.
Ditmir Bushati: Para pak kohësh kam pasur në këtë podcast Roberto Savianon, një shkrimtar, gazetar, esseist shumë i guximshëm që ka denoncuar mafien italiane dhe strukturat kriminale që kontrollojnë ekonominë jo vetëm në Itali, por edhe në pjesë të ndryshme të botës, përfshirë Ballkanin. Është një njeri që ka shumë simpati për Shqipërinë dhe shqiptarët në tërësi dhe në mënyrë ironike tha “atë që nuk e realizoi dot politika, pra projektin e një Shqipërie të madhe, një Shqipërie natyrale do ta quaja unë, duket që e realizoi krimi”. Duke dëgjuar Savianon, duke dëgjuar dhe shpjegimin tënd se si e sheh një pjesë e mirë e Europës apo e qarqeve vendimarrëse në Europë rolin e Serbisë në rajon, a mos duhet të punojmë më fort, jo thjeshtë me retorikë por me veprime konkrete drejt një “Plani B”, pra, drejt një bashkimi dhe bashkëveprimi shumë më të madh ndërmjet faktorit shqiptar në rajon duke filluar në radhë të parë me një zonë totalisht të unifikuar ekonomike mes Shqipërisë dhe Kosovës? Pse duhet të humbim ne shqiptarët energji me replika shterpe do thoja mbi dobishmërinë e Ballkanit të Hapur, Procesit të Berlinit, etj, ndërkohë që fare mirë mund të punojmë për unifikimin e një zone ekonomike mes Shqipërisë dhe Kosovës, me dy pole, Tiranë-Prishtinë apo Prishtinë-Tiranë rreth të cilit do gravitonin të paktën faktorët kryesore ekonomikë shqiptarë në rajon?
Engjellushe Morina: Kjo është diçka që besoj dhe Bashkimi Europian e dëshiron, pra, bashkëpunimin rajonal. Por, dëshiroj të shtoj diçka rreth vlerësimeve të Savianos. Ai ka njohuri shumë më tepër në fushën e krimit të organizuar, por unë kam përshtypjen që edhe në fushën e krimit të organizuar, shqiptarët nuk gjetën gjuhën e përbashkët. Ndoshta e kam gabim, por besoj që ky është problemi. Nuk ka në rajon një politike koherente se si duhet të realizohet bashkëpunimi shqiptar, pa frikën e akuzës për “një Shqipëri të Madhe” dhe si të shtyhen përpara çështjet politike, të bashkërëndohen çështjet politike të faktorit në rajon, sidomos në fushën e ekonomisë.
Ditmir Bushati: Kur fola për një “Plan B”, fola kryesisht për një plan shqiptar. Për një zonë të unifikuar ekonomike që fillimisht eksperimentohet në plotni përmes Shqipërisë dhe Kosovës. Pra, me heqjen e çdo lloj barriere, me unifikimin e çdo lloj standarti, sikur të ishte një treg i vetëm, sepse tek e fundit, pavarësisht se çfarë e quajmë ne “Plani i Rritjes”, “Treg i Përbashkët Rajonal”, “Proces i Berlinit” apo “Ballkan i Hapur”, të paktën për shqiptarët e Shqipërisë, i vetmi vend, i vetmi territor, ku ne mund të shijojmë frytet e katër lirive do ishte Kosova, për shkak të gjuhës. Ne mund të njohim diplomat në mënyrë të ndërsjellë me Serbinë, me Maqedoninë e Veriut apo me Malin e Zi, po nuk e di se sa 0.01% është përqindja e shqiptarëve që flasin gjuhën e vendeve respektive. Pra, në këtë pikë, në kushtet kur BE-ja nuk ka një plan të qartë për vendet tona, në kushtet kur nuk ka një trajektore apo një raport të drejtë mes procesit të shtet-ndërtimit demokratik, apo zhvillimit ekonomik dhe social dhe stadit të integrimit europian, pse mos të shpenzohen më shumë energji pozitive brendashqiptare për një unifikim dhe tonifikim sa më të mirë të faktorit shqiptar përmes veprimeve konkrete ekonomike që me shpresë do të ndikonin edhe në një kthjellësi më të madhe politike, jo thjeshtë si kundërpërgjigje ndaj hegjemonisë serbe por si një shfrytëzim i potencialit shqiptar?
Engjellushe Morina: Unë pajtohem plotësisht dhe më duket se kjo në disa mënyra ndodh, jashtë planeve dhe bashkëpunimeve qeveritare. Ka shumë ndërveprim mes shqiptarëve të Shqipërisë dhe shqiptarëve të Kosovës dhe kjo besoj që nuk do të ndalet. Me siguri do të zhvillohet edhe më tutje, sepse natyrshëm është një zonë kulturore e përbashkët, e gjuhës, etj. Është diçka që do jetë vështirë të ndalet. Por, bashkëpunimi ekonomik që do ishte dhe një pjesë e bashkëpunimit rajonal që e potencojnë iniciativa të ndryshme do të ishte në favor të dy vendeve. Përse kjo nuk ndodh? Për mendimin tim kjo do ishte pyetje një milion euroshe. Pra, pse nuk ndodh bashkëpunimi intensiv sidomos në rrafshin ekonomik mes Kosovës dhe Shqipërisë, ndoshta do ta kuptojmë përgjigjen në vitet që vijnë.
Ditmir Bushati: Ndoshta deri atëherë do kemi bërë më shumë biseda dhe më shumë analiza. Unë të falenderoj shumë për kohën dhe për gatishmërinë tënde për të qenë pjesë e Public Square.
Engjellushe Morina: Faleminderit shumë!/m.j