(Ky shkrim i kushtohet ndoshta romanit më të bukur të Kadaresë, “Hija”. Po e ribotoj përsëri në mënyrë që ta rikujtoj edhe njëherë magjinë e letërsisë së gjeniut që u largua prej nesh këto ditë)
Kur e mora për herë të parë romanin “Hija” të Kadaresë, para dy vjetësh, ndoshta duhet të ketë qenë mars. Në fillim e pata të vështirë t’i qasesha, ndoshta nga titulli, ndoshta nga stina, sepse me atë titull dhe në atë stinë e kisha të vështirë të merrja që në fillim një pjesë të mesazhit apo të zbërtheja qoftë edhe një instancë të kodit, siç edhe isha mësuar, pse Kadareja, qysh në titull, kërkon të ndërtojë një tatuazh apo një shenjë tjetër që lexuesit i ngjitet edhe nga vitrina ku libri është shfaqur ballas, apo edhe nga banaku i ndonjë panairi ku libri qëndron i shtrirë. Ndaj edhe historia e këtij libri, gjithë ai procesion që kishte vuajtur ai për t’u nxjerrë jashtë, në fillim, nuk më goditën edhe aq, megjithëse në fantazinë time të mëvonshme e përfytyroja ankthin që e kap njeriun kur do të nxjerrë jashtë, përmes një udhëtimi, një dorëshkrim. Në rastin e Kadaresë, është njësoj si ai i burgosuri që kërkon të nxjerrë jashtë kode të padeshifrueshme apo si abati Faria që nuk arriti të dalë dot dhe, në vend të tij, më saktë në vend të kufomës së tij, doli një i gjallë dhe kodi.
Nuk e di pse, por gjithmonë, në udhëtime të tilla, ka diçka nga makabriteti universal, ka në mes një të vdekur, sepse edhe këtu, në këtë roman, historia e vërtetë e tij dhe subjekti kanë në themel një transferim, një udhëtim që kryhet si nga i gjalli me të vdekurin, ashtu edhe nga i vdekuri me të gjallin, sepse ti po bëhesh gati të qitësh jashtë kufijve një qytet të tërë, copëra bisedash, ajrin dhe frymën e këtij qyteti, personazhe kalimtare dhe heronj të dështuar. Mirëpo ky ka qenë fati i këtij libri, fat që tani, ndoshta për shkak të një thjeshtësie mendore të admirueshme, që ne shqiptarët e kemi dhe e shfaqim me tepri si bukurinë e fundit që na ka mbetur në shpirtin e tharë, ne nuk arrijmë ta çmojmë.
E çuditshme se përse nuk e përmendim atë që ka ndodhur me historinë e romanit që në fillim kishte titullin “Tre K” dhe tani “Hija”. Kështu, megjithëse duhet të ketë qenë mars dhe megjithë ato mëdyshje e emocione të turbullta, megjithë një si pezm që për shumë arsye e vuajmë të gjithë në këto kohë, këtë roman dhe çdo gjë tjetër që boton Kadareja, ashtu siç më ndodh edhe me Markezin, i lexoj që atë natë. Kur e mbarova së lexuari, kam mbetur i shtangur. Jo vetëm i shkëlqyer, por një prozë e një cilësie të paarritshme, një imagjinatë dhe një ironi e hidhur deri në pakufi. Nuk mund të shkruhet shqipja lirike më bukur se kaq dhe… pastaj nuk e mbaj mend, ndoshta duhet të ketë qenë kohë zgjedhjesh, ndoshta kohë sherresh, nuk e di, po “Hija” mbeti diku e shtresuar në kujtesë dhe kurrë nuk e kam kuptuar se përse atëherë kur pothuajse e kisha harruar fare, ajo më dilte në përfytyrim, madje pikërisht atëherë kur nuk mbaja mend asgjë, më kujtohej “Hija”, më kujtohej si një margaritar që e kisha parë, por nuk e mbaja mend se ku e kisha futur, nuk mbaja mend vezullimin, ngjyrat dhe duhet t’i rikthehesha prapë, ashtu siç bëra edhe këtë verë…
Prusti, Kadare dhe stili
Dijetarët që merren me letërsinë e rrymat e ndryshme të mendimit kritik që nga historia e letërsisë e deri te pragmatika, asnjëherë, siç e pranojnë edhe ata vetë, nuk kanë arritur të japin një mendim shterues se përse një vepër letrare është e bukur, përse një shkrimtar është gjeni, përse magjia e një shkrimtari të madh transferohet nga brezi në brez. Ndoshta Prusti ka pasur të drejtë kur shkruante për praninë e gjuhës së huaj brenda gjuhës sonë. Ai shkruante: “librat e mrekullueshëm janë shkruar me një lloj gjuhe të huaj… shkrimtarët e mëdhenj francezë nuk dinin frëngjisht” sepse, sipas tij, “në librat e bukur të gjitha kundërthëniet janë të bukura”, ato kanë shpëtuar prej estetizimit që u jep atyre kuptim. Në këtë përcaktim të Prustit, studiuesit kanë vënë re se gjendet përdëllimi, ambiguiteti midis unit dhe tjetrit, dyanësi që duket se shpjegon raportin që kemi ne me gjuhën. “Gjuha e huaj” e artit, sipas Prustit, zbulohet në brendësi të gjuhës së përbashkët dhe aty ngjizet. Dhe Prusti, për të ilustruar këtë ide, sjell si shembull Floberin .
Në qoftë se ky përcaktim i Prustit është i vlefshëm edhe sot, veç të tjerash, ai bëhet i tillë se arrin të shpjegojë një nga dukuritë më të dalluara të letërsisë europiane, një nga gjenitë më të spikatur të letërsisë së këtij shekulli, që është Ismail Kadare. Po të kalosh në një vështrim të shpejtë vetëm titujt e disa prej veprave të tij “Kronikë në gur”, “Dimri i vetmisë së madhe”, “Gjenerali…”, “Pallati i ëndrrave”, “Koha e shkrimeve”, “Vjedhja e gjumit mbretëror”… etj, etj. , do të bindesh se magjia e këtij shkrimtari, siç thotë Prusti, qëndron pikërisht këtu: ai, në kuptimin alegorik, nuk di shqip, ai shkruan një shqipe të huaj për shqipen që përdorim ne, ai ka ngjizur një gjuhë tjetër shqipe me brumin e shqipes… Dhe ky është vetëm një konstatim fillestar, i dobët dhe i brishtë në qoftë se nuk bën përpjekje të kuptosh se çfarë ka ndodhur në ndërkohën artistike, në atë ndërkohë kur Kadare gatuan gjuhën e huaj shqipe. Antropologët që merren me qytetërimin dhe kulturat njerëzore, kanë vënë re se gjuha që ne përdorim sot në komunikim, është vetëm pjesa më abstrakte që ka arritur të përpunojë arsyeja e njeriut. Ajo është një kod arbitrar në të cilin është shumë e vështirë që të kuptohet se kur nocionet, përfytyrimet, emocionet dhe ndjenjat nga njolla të vetëdijes u bënë shenja. Këtë proces të largët, vazhdojnë ata, ne mund ta hetojmë vetëm në gjuhën e letërsisë, në ëndërr dhe në delir, sepse letërsia e vërtetë, në një pikëpamje tjetër, është ngulmimi në kahje të kundërt për të çmontuar abstraksionin e fjalëve dhe për të zbritur në atë pjesë të vetëdijes ku imagjinata ngjizet me fjalën, ku një shenje i korrespondon një shenjues. Ndaj stili i Kadaresë dhe madhështia e këtij gjeniu janë të paarritshme dhe të pakapshme, sepse jo çdokush e ka aftësinë hyjnore, të lindur që të ndërmarrë nismën për të zbërthyer mijërat e fjalëve, për t’u hequr atyre lëvozhgën bezdisëse të përditësisë dhe për t’u gjetur atyre imazhin fillestar përmes një veprimi imagjinativ që nuk mund të jetë dhuratë për këdo. Por le të kthehemi te “Hija”, sepse ajo vazhdon të më ndjekë …
Metafora danteske dhe kufijtë e së pamundurës
Kështu e ka karakterizuar shtypi i huaj romanin “Hija”. “Romani, – siç thotë autori në një shënim të shkurtër hyrës, – është shkruar në vitet 1984-1986, përafërsisht në një kohë me “Vajzat e Agamemnonit” dhe “Ikja e shtërgut”. Të destinuara për të mos u botuar, – vazhdon ai, – për shkak të përmbajtjes, dorëshkrimet e tyre u nxorën nga Shqipëria dhe u depozituan në një Bankë të Parisit, pjesërisht prej autorit e pjesërisht prej presidentit të shtëpisë botuese “Fajard”, Claude Durand, ardhur në Shqipëri enkas për nxjerrjen e tyre jashtë kufijve. Po pse “Hija”? Çfarë është “Hija”? Eshtë e vështirë të merret vesh që në titull ngjarja dhe shenjueshmëria e librit. Ashtu siç ndodh në përgjithësi me romanet e Kadaresë, të Markezit apo edhe të Prustit, më larg, ato thuajse nuk kanë ngjarje, kanë një njollë dhe një fat të paracaktuar që në fillim si në tragjeditë greke. Ndaj ti nuk pret që të marrësh vesh se si do të përfundojë romani, jo, ti bashkë me shkrimtarin duhet të përgatitesh që do të futesh në labirintet e ngatërruara të imagjinatës për të kuptuar kumtin. Pra, jemi në muzg të diktaturës dhe fabula është e thjeshtë, një kineast i dështuar ka fatin që të udhëtojë jashtë shtetit për arsye punë.
Kjo ecejake e tij është “gracka”. Ai shkon e vjen dhe është i detyruar që t’u rrëfejë shokëve të tij në Tiranë një aventurë dashurie, është i shtrënguar që të sjellë pak Perëndim që andej dhe t’ua japë edhe shokëve të tij në Tiranë, e sidomos dy prej tyre që punojnë në antenat e Shijakut. Pra, që këtu është ndërtuar gjithçka dhe romani ka shtatë shënime ose shtatë kapituj që mund të quhen edhe shtatë këngë, që janë shtatë si të shtatat në ritin e përshpirtjes pas vdekjes, sepse kjo ecejake, kjo fabul e ardhur si një shenjë apo si një kumt duhet të mbivendoset në dy botë. Njëra është ajo e autorit, vendi i të vdekurve, bota komuniste, ku njerëzit janë të detyruar që të qëndrojnë të mbyllur, vetëm njëri prej tyre ka privilegjin që të udhëtojë jashtë këtij varri gjigand dhe tjetra, ajo e të gjallëve, Parisi. Ashtu siç thashë edhe më lart, kjo shenjë apo ky ankth i nënvetëdijes dhe i vetëdijes bashkë duhet hequr nga gjoksi ashtu siç zbulohet një pllakë varri. Kadare, i lindur për të krijuar situata tragjikomike, i lindur me një autoironi gati të skajshme, zgjedh një nyjë që nuk mund të shpështillet ndryshe, por vetëm duke përdorur sarkazmën.
Drama, në mund të quhet e tillë, është kjo: personazhi kryesor – libri është shkruar në vetë të parë – është i detyruar të rrëfehet kur kthehet nga jashtë, është i detyruar të tregojë një histori dashurie, sepse persekutimi kolektiv i bashkëkombësve të tij kërkon, si për t’u hakmarrë me veten, një penetrim qoftë edhe të stisur. Dhe në rend të dytë është historia me Silvenë Doré. Janë shtatë udhëtime: në të parin është njohja, në të dytin është urrejtja ose ankthi se udhëtimi nuk do të kryhet, në të tretin është udhëtimi në ankth ose bashkudhëtimi si model i pështirë me njeriun në këllëf, në të katërtin djalli ose shoqërimi me Zhan Markun maoist, në të pestin “kumti nuk kapërcen”, në të gjashtin pështjellimi me Edipin mbret sjell në mendje incestin dhe në të fundit “Aleluja”, kumti u mbajt.
Në të shtatë këta rrathë është vendosur gjithçka; që nga përjetimi se personazhi që udhëton nga lindja në perëndim, nga Shqipëria e mbyllur në Paris, është njëlloj Konstandini që vetëm përkohësisht lë varrezën e madhe e shkon për t’u kthyer prapë, por, ndërsa Konstandini ishte i detyruar në udhëtimin fatal që të sillte motrën atëherë kur vendin e kishte pllakosur një murtajë e madhe, personazhi i “Hijes” është i detyruar të sjellë Silvenën, madje jo atë vetë, por natën e kënaqësisë, aventurën, hijen e saj që t’ua hedhë e ta shqyejnë shokët e tij të uritur për pak Perëndim. Ndaj, menjëherë,s lexuesi duhet të përgatitet se tani ai nuk do të udhëtojë vetëm me avionin e linjës Tiranë-Budapest-Paris, por do të mbartet edhe në kalin e Kostandinit. Pastaj, kur të zbresë në aeroportin Orli, emër që të kujton pak edhe orlat që hanë të vdekurit, duhet të përgatitet se do të kthehet prapë në arkivol.
Gjithë këtë ecejake e mban të lidhur vetëm një fije e hollë, një parisiane, me të cilën kineasti i dështuar ndërton thuajse historinë më të bukur të dashurisë që njeriu mund të ketë lexuar ndonjëherë. Takimet, ndarjet, lirizmi që përshkon këto marrëdhënie, janë të përshkruara me një ndjenjë e stil që është vërtet i paarritshëm Ja një shembull: takimi është një nga çastet më sublime në një lidhje dashurie, ora, dita, vendi dhe ja si e përshkruan Kadare këtë çast të përjetshëm që u ndodh të gjithëve: “Mbrëmja e zënë. E shtuna e zënë. E njihja fort mirë këtë ritual nga moskovitet, ashtu siç njihja ndryshimin e mëvonshëm, që ishte i ngjashëm me lëvizjen e temperaturës gjatë një sëmundjeje. Në fillim vajza të jepte të mërkurën (të shtunën kurrsesi, se do të shkoj në daça te gjyshja) dhe ti e kuptoje se të shtunën e kishte të zënë me një tjetër që e kishte më të shtrenjtë se ty… Pastaj qëllonte që ashtu si virusi i sëmundjes, ti ia turbulloje asaj javën, gjersa i afroheshe të shtunës dhe e fitoje atë, për pikëllimin e dikujt tjetër, që e kishte humbur. Ndërkaq ti vetë mund ta rihumbje më pas, të kaloje prapë te e mërkura, madje te e marta, gjersa të dilje fare jashtë. Ose ti vetë mund të ishe në rolin e lakmueshëm, ti i jepje asaj të mërkurën kur ajo të pyeste “po të shtunën?” dhe ti i përgjigjeshe se të shtunën kemi një mbledhje te ambasadori… Dhe kështu vazhdonte kjo bursë e pafund e rënies dhe e ngritjes së vlerave, lojë e mrekullueshme djegëse gjer në marramendje” (“Hija”, f.33).
Në shtatë rrathët apo kapitujt e këtij romani është derdhur gjithçka që ka të bëjë me ndarjen e dy botëve, me spiunët e sharlatanizmin e të vdekurve këtu dhe me marramendjen dhe të pamundurën atje. Ajo që i lidh, është një dashuri gati e pamundur, një aventurë që autori duhet ta kryejë për t’ua sjellë si mbajtje bese të vdekurve, alias shokëve të tij në Tiranë, që jetonin në epokën e kanaçeve që kacavirreshin nëpër çati edhe në formën e uturakut vetëm për të çarë e për të rrjedhur që andej një luzmë drite erotike nga ai Perëndim që kineasti i dështuar kishte privilegjin ta vizitonte hera-herës.
Alegoria, sarkazma janë ngjyrat që autori zgjedh për të vizatuar peizazhin e vendit ku njerëzit janë të detyruar të rrinë të izoluar, të atij vendi që jetonte absurdin më fatal në kontinent. Nuk mendoj se mund të ketë sekuencë më të magjishme sesa ajo që përshkruan autori diku në roman. Të gjithë e dimë se perzervativi është një mjet mbrojtës në marrëdhëniet seksuale, por në kohën e romanit ai është një mall i huaj dhe në fantazinë e autorit ndodh kështu; “Ndonëse kishte kaluar shumë kohë, më kujtohej qartë trazimi që shkaktoi në qytetin e vogël lajmi se në farmacinë e vogël të tij kishte mbërritur një sasi perzevativash, harbimi i fantazisë së të gjithëve, urdhrat e njëpasnjëshëm nga komiteti i partisë, të lejohej shitja, të ndalohej, të pezullohej gjer në një urdhër të ri, pëshpërima se do të jepeshin me autorizim, se do të përfitonin të parët familjet e dëshmorëve etj., etj., …” (Po aty, f.148-149).
Dhe romani mbyllet me “Aleluja”, me këtë ritual biblik dhe këngë si për të shënuar triumfin që premtimi u mbajt. Heroi nuk kthehet në atdhe më parë se të ngjitet në ashensor. Ashtu si i përhumbur tani, ai, pasi arriti të bënte dashuri me Silvenën, ka përse të kthehet. Kjo ndjenjë e thellë sensualiteti apo edhe penetrimi për t’u kryer në vendin e ndaluar duket se ishte kumti që, i mbështjellë në formë kënaqësie, do ta bënte të mundur edhe afrimin e dy botëve që deri atëherë ishin njëra e vdekur dhe tjetra e gjallë.
