Ndërsa shumë argumentojnë se “arti modern” filloi në shekullin e 19-të, a mund të ketë nisur në të vërtetë me “Një eksperiment mbi një zog në pompën e ajrit” të Joseph Wright të Derby, gati një shekull më parë?
Çfarë është “arti modern”? Dukshëm duket një pyetje e thjeshtë, por kritikët dhe historianët e artit kanë debatuar për dekada pa arritur në një konsensus. As nuk ka një marrëveshje për të përcaktuar se cila vepër shënon pikën e kthesës midis “tradicionales” dhe “modernes”.
Shumë i referohen shekullit të 19-të dhe pikturave si “Le Déjeuner sur l’Herbe” (Dreka në bar) e vitit 1863 nga Édouard Manet, “Rain, Steam, and Speed – The Great Western Railway” (Shiu, Avulli dhe Shpejtësia – Hekurudha e Madhe Perëndimore) e vitit 1844 nga JMW Turner dhe “The Third of May 1808” (Tre Maji i vitit 1808) e vitit 1814 nga Francisco Goya, i cili u përshkrua nga kritiku i artit Robert Hughes si “artisti i parë modern dhe mjeshtri i fundit i vjetër”.
Një ekspozitë e re në Galerinë Kombëtare në Londër na kujton se ekziston një konkurrent tjetër. Është një pikturë që përmban disa nga elementët kyç të artit modern, dekada përpara kohës së saj: “An Experiment on a Bird in the Air Pump” (“Një eksperiment mbi një zog në pompën e ajrit”) e vitit 1768, e Joseph Wright të Derby-t.
Kjo vepër përshkruan një eksperiment shkencor. Oksigjeni po nxirret nga një enë qelqi që përmban një papagall të bardhë. Spektatorët, të mbuluar nga errësira periferike, janë të fiksuar nga drama jetës ose vdekjes që zhvillohet para syve të tyre. Wright ka orkestruar skenën si një reaksion zinxhir, me një ngjarje kyçe në qendër që dërgon valë emocioni tek spektatorët.
Në qendër është një shkencëtar me njërën dorë mbi valvulën që lejon ajrin të hyjë ose të dalë nga ena e qelqit. Në tryezë është pompa e ajrit. Spektatorët reagojnë ndaj spektaklit të zogut që po mbytej në mënyra të ndryshme. Në të majtë, një çift i ri duket më i interesuar të shikojë njëri-tjetrin sesa eksperimentin. Në të djathtë, dy vajza të reja reagojnë me tmerr ndaj aktit të mizorisë ndaj kafshëve. Burrat më afër duken në gjendje të kontrollojnë tmerrin e tyre. Një djalë i vogël në pjesën e pasme ul një perde për të bllokuar dritën e hënës. Burimi tjetër i dritës në skenë është një llambë në qendër, e fshehur pas një kavanozi që përmban një kafkë njerëzore. Pra, çfarë është saktësisht “moderne” në këtë skenë?
Përzierja e së vjetrës dhe të resë
Së pari, ka rimiksimin e Wright të traditës historike të artit, duke marrë poza dhe teknika ndriçimi të njohura dhe duke i përdorur në një skenë bashkëkohore.
Kjo është diçka që poeti dhe kritiku francez Charles Baudelaire do ta deklaronte si një tipar përcaktues të pikturës moderne në esenë e tij “The Painter of Modern Life” (Piktori i Jetës Moderne) të vitit 1863: përzierja e ndryshueshmërisë “efemere” të botës moderne me cilësitë solide dhe “të përjetshme” të artit të madh të së kaluarës.
Édouard Manet e ilustroi këtë qasje në Le Déjeuner sur l’Herbe (Dreka në bar ) e vitit 1863, e cila paraqiste një piknik bashkëkohor, por me figura bazuar në veprën artistike të Rilindjes, të Raphael “The Judgment of Paris” (Gjykimi i Parisit) e periudhës 1510-1520.
Por Wright mund të shihet duke bërë këtë pothuajse 100 vjet më parë. Në veprën “An Experiment on a Bird in the Air Pump”, Wright luan me skena kanonike që paraqesin mrekullitë fetare. Një krahasim i dukshëm mund të bëhet me “Supper at Emmaus” (Darka në Emaus) e vitit 1601 të Caravaggio-s, e cila gjithashtu ekspozohet në Galerinë Kombëtare.
Kuratorja e ekspozitës, Christine Riding, mendon se Wright zhvilloi mënyrën e tij të ndriçimit si Caravaggio për shkak të konkurrencës së fortë në botën e artit në Londër në atë kohë. “Ai ishte sipërmarrës dhe krijoi një stil të veçantë. Dhe nuk mendoj se dikush guxoi të bënte të njëjtën gjë sepse ai ishte kaq i aftë, saqë u bë USP-ja e tij.”
Dhe ndërsa pompat e ajrit ishin krijuar shumë kohë më parë, që në vitin 1650, fryma e shpërndarjes demokratike të së vërtetës shkencore ishte moderne. “Shpërndarja e njohurive,” tregon Riding për BBC-në, “ishte diçka e re për shekullin e 18-të.”
Përfaqësimi i jetës moderne
Kjo na çon tek përbërësi i dytë i artit modern, përfaqësimi i modernizimeve në shoqëri. Normalisht, këtë inovacion i atribuojnë artistëve pionierë të shekullit të 19-të si JMW Turner.
Christine Riding beson se inovacioni i Wright-it në këtë fushë u frymëzua nga ndryshimet në mundësitë e ekspozimit për artistët në Britani në atë kohë. Para krijimit të Akademisë Mbretërore, artistët kishin mundësinë të zgjidhnin një vend konkurrues për ekspozim. Një prej tyre ishte Society of Artists of Great Britain (Shoqëria e Artistëve të Britanisë së Madhe), ku u ekspozua për herë të parë “An Experiment on a Bird in the Air Pump”. “Shoqëria e Artistëve nxiste artin, shkencën dhe prodhimin,” thotë Riding. “Kjo ishte një botë që nuk i ndante artin dhe shkencën, ato prireshin të shiheshin si një gjë e vetme.”
Wright e shfrytëzoi vendosmërisht këtë skenë të re arti dhe nxitjen e mendimit ndërdisiplinor. Ai frymëzohet të bëjë shkencën subjekt të artit. Kjo pasqyron gjithashtu ndryshimet më të gjera që po ndodhnin në shoqërinë e shekullit të 18-të, si Revolucioni Industrial, që sapo po fillonte në Britani, me qendër në Midlands, vendlindja e Wright-it. Dhe Wright ishte mjaft i zgjuar për të njohur shpirtin e modernizimit dhe për ta regjistruar atë për brezat e ardhshëm.
Ai madje njihte disa nga figurat kryesore të kësaj epoke, përfshirë anëtarë të Lunar Society of Birmingham (Shoqërisë Hënore të Birmingham-it), që mblidheshin për të diskutuar inovacionin shkencor dhe industrial, dhe Richard Arkwright, sipërmarrësi kryesor i Revolucionit Industrial.
Pra, Wright pasqyron një gjendje mendore moderne në veprën “An Experiment on a Bird in the Air Pump”. Edhe kritikët bashkëkohorë e vunë re se qasja e Wright-it ishte dukshëm e ndryshme nga ajo e bashkëmoshatarëve të tij. Kur piktura u ekspozua për herë të parë, gazeta Gazetteer e përshkroi artistin si “një gjeni shumë i madh dhe i pazakontë në një mënyrë të veçantë”. Fjalën “pazakontë” mund ta shikojmë me skepticizëm sot, por në shekullin e 18-të nënkuptonte diçka të jashtëzakonshme.
Por ai nuk e kombinoi domosdoshmërisht me një teknikë të jashtëzakonshme pikturimi. Stili i tij i ngjashëm me Caravaggio-n ishte me vendosmëri i shekullit të 17-të, si pompa e ajrit vetë. Kjo është një diferencë kyçe me vepra të tjera të cilat pretendohen si “moderne” në shekullin e 19-të. P.sh., “Rain, Steam, and Speed – The Great Western Railway” (1844) e JMW Turner paraqiste gjithashtu progresin teknologjik dhe ndikimin e tij në shoqëri, por gjithashtu prezantonte një mënyrë të re brilante për të paraqitur dritën, thellësinë, tymin, avullin dhe lëvizjen në pikturat me vaj.
Dhe ky dorëzim ndaj realizmit në këmbim të ekspresionizmit dhe abstraksionit shpesh konsiderohet si tipar kyç i artit modern, më vonë i inovuar nga artistë si Hilma af Klint dhe Kandinsky, dhe shumë të tjerë gjatë shekullit të 20-të dhe më tej.
“Dyshimi dhe skepticizmi”
Në fund të fundit, ishte “pyetja, dyshimi dhe skepticizmi” i Wright-it që është aspekti kritik i modernitetit të tij, sipas Christine Riding.
Tek “An Experiment on a Bird in the Air Pump” mungon një mesazh të thjeshtë moralizues. Në kompozim, dora e majtë e figurës qendrore është gati të hapë ose mbyllë valvulën e enës së qelqit. Dora e tij e djathtë shtrihet hapur drejt shikuesit, sikur të kërkojë mendimin tonë mbi zgjedhjen midis jetës dhe vdekjes.
Kjo mbetet një dilemë jashtëzakonisht bashkëkohore: si të trajtohen fuqitë e tmerrshme të shkencës dhe teknologjisë. Ai pranon se njohuritë e fituara nga përparimi njerëzor mund të përdoren për të mirën ose të keqen.
Kjo është një temë shpesh e lidhur me Francisco Goya-n, veçanërisht me “The Disasters of War” (Fatkeqësitë e Luftës) e viteve 1810-1814, seria e tij e gravurave për pushtimin napoleonik të Spanjës. Këto imazhe shpesh përshkruhen si një pikë kthese në historinë e artit, hera e parë që një artist shfaq errësirën e brendshme të njerëzimit me një drejtpërdrejtshmëri dhe skepticizëm shqetësues për përparimin njerëzor.
Gjatë periudhës së Iluminizmit (rreth 1680-1820), shpresohej se arsyeja shkencore, demokracia dhe sundimi i ligjit do të revolucionarizonin dhe përmirësonin shoqërinë. Arti i Goya-s duket si një kundërshtim solemn dhe pesimist ndaj kësaj shprese.
Por piktura e Wright-it ofron një shprehje më të hershme të të njëjtit shqetësim. Kjo duket në shikimin e frikshëm të vajzës së re dhe në shprehjen e ngrirë të burrit të moshuar në siluetë.
Këto detaje dhe konteksti më i gjerë mund të na bëjnë të mendojmë ndryshe për “An Experiment on a Bird in the Air Pump”. Por, gjithsesi, a mund ta konsiderojmë atë si veprën e parë të artit modern?
Edhe pse duket shumë e ndryshme nga arti avangardë i shekujve 19 dhe 20, është padyshim një përpjekje e hershme e rëndësishme për të reaguar ndaj një bote në modernizim e sipër. Ajo nderon traditën, por paraqet jetën bashkëkohore, angazhohet direkt me çështje moderne, reflekton ndryshimet më të gjera në shoqëri dhe shpreh skepticizëm ndaj përparimit, të gjitha karakteristika që do të jenë thelbësore për artin “modern” të shekullit tjetër.
Nëse vepra e Wright-it ishte një pikë kthese e vërtetë mbetet e diskutueshme. Ai nuk ishte një tradicionalist i ngurtë, por as plotësisht modern. Ai qëndron pikërisht në prag të transformimit të artit, nga një mjet i traditës në një arenë për tronditjet e së resë.
