Nga Thoma Gëllçi
Kur ishim fëmijë, shumë prej nesh e shihnim letërsinë fantastiko-shkencore si një dritare magjike drejt së ardhmes. Ajo na dukej si një parashikim profetik i botës që do të vinte, ku shkrimtarë si Zhyl Vern udhëhiqnin njerëzimin me imagjinatë më shumë sesa me shkencë. Por më vonë, duke u rritur dhe duke kuptuar historinë e shpikjeve, zbulojmë një të vërtetë të kundërt: shkenca ishte aty më parë, dhe letërsia mori frymëzim prej saj. “Nautilusi” i Vernit, për shembull, nuk ishte vetëm fryt i një ëndrre, por një reflektim i dijes dhe përpjekjeve reale të kohës — nga Drebbel-i në shekullin XVII e deri te shpikësit e shekullit XIX që po ndërtonin nëndetëset e para. Letërsia, në këtë kuptim, ishte pasqyra poetike e përparimit shkencor.
Kjo marrëdhënie mes imagjinatës dhe dijes është thelbësore për të kuptuar edhe epokën tonë, ku teknologjia po ngrihet mbi themelet e fantazive të djeshme. Sot, në vend të kapitenit Nemo kemi “ministren Diella” — një avatar i inteligjencës artificiale, i shpallur si ministër në Shqipëri. Në pamje të parë, duket si një vizion novator, një hap drejt së ardhmes që dikur vetëm shkrimtarët e guximshëm do ta imagjinonin. Por nëse e shohim më thellë, shfaqet e njëjta ironi si te “Nautilusi”: ajo që duket fantazi shpesh është thjesht një imitim sipërfaqësor i dijes së vërtetë.
Nëse e shohim me syrin e ftohtë të analizës, gjasat janë që “ministrja” e re të jetë vetëm një sistem grafik që përdor teknologji ekzistuese për të sintetizuar zë dhe video. Kjo është një praktikë e zakonshme sot: me disa platforma komerciale mund të krijosh brenda pak minutash një figurë digjitale që flet dhe lëviz si njeri, duke përdorur tekstet që i jepen paraprakisht. Pra, më shumë sesa një inteligjencë e pavarur që kupton realitetin politik, ligjor apo ekonomik të vendit, “Diella” është, me shumë mundësi, një imitim teknik, një zë dixhital që lexon ato që i janë shkruar nga kabineti apo nga një ekip komunikimi qeveritar.
Por çfarë do të duhej në të vërtetë që një shtet si Shqipëria të krijonte një inteligjencë artificiale që të meritonte titullin “ministre”? Për ta kuptuar këtë, duhet të kthehemi te thelbi i inteligjencës artificiale moderne. Modelet që sot konsiderohen “të gjeneratës së pestë” – si ato të kompanive OpenAI, Anthropic apo Google DeepMind – janë produkte të një infrastrukture teknologjike kolosale, që përfshin mijëra procesorë të fuqishëm grafikë (GPU), qendra të mëdha të të dhënave, ekipe me qindra shkencëtarë, programues, juristë dhe ekspertë të sigurisë, si dhe miliarda dollarë investime. Vetëm trajnimi i një modeli si GPT-4 ka kushtuar disa qindra milionë dollarë, pa përfshirë shpenzimet e energjisë dhe mirëmbajtjes. Këto modele përdorin sasi të paimagjinueshme të dhënash, nga librat dhe ligjet e deri te komunikimet njerëzore, për të krijuar një sistem që mund të gjenerojë tekst e ide në mënyrë koherente.
Për një shtet të vogël si Shqipëria, zhvillimi i një sistemi të tillë kombëtar është praktikisht i pamundur. Edhe nëse qeveria do të kishte vullnetin, nuk ka infrastrukturë energjie, servera, burime njerëzore apo qendra të dhënash të këtij niveli. Vetëm ndërtimi i një kompleksi kompjuterik minimal për trajnimin e një modeli modest do të kushtonte qindra milionë euro. Për ta mbajtur në punë duhen dhjetëra milionë euro të tjera në vit për energjinë, ftohjen dhe inxhinierët që e mirëmbajnë. Për më tepër, Shqipëria nuk ka qasje në të dhënat ligjore e administrative të strukturuara në formë që një sistem i tillë të mund t’i kuptojë dhe t’i përdorë. Ligjet, vendimet, aktet normative dhe marrëveshjet ndërkombëtare duhet të ishin të digjitalizuara, të kategorizuara dhe të azhurnuara vazhdimisht. Asnjë nga këto nuk ekziston në mënyrë të plotë.
Shtetet më të pasura, si Japonia apo Shtetet e Bashkuara, nuk kanë arritur ende të krijojnë një sistem që të ketë autoritet politik apo juridik të pavarur. Në rastin më të mirë, inteligjenca artificiale përdoret si ndihmës për zyrtarët, për të analizuar dokumente, për të përgatitur raporte apo për të mbledhur të dhëna. Në Estoni, që shpesh përmendet si model për administratën elektronike, po testohet një sistem AI për të ndihmuar në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve të vogla administrative – por çdo vendim kalon në dorën e një gjyqtari real. Në Danimarkë, një parti politike prezantoi “Leader Lars”, një chatbot që flet me votuesit, por askush nuk e merr për ministër. Edhe në Japoni, ku janë eksperimentuar figura virtuale në fushata, ato janë përdorur si mjet komunikimi, jo si autoritet qeveritar.
Në këtë kontekst, ideja që Shqipëria mund të ketë krijuar një “ministre” të vërtetë të inteligjencës artificiale tingëllon më shumë si marketing politik sesa si arritje shkencore. Prezantimi i Diellës para Parlamentit, i shoqëruar me muzikë, pamje dhe fjalime, është një shfaqje simbolike që synon të krijojë ndjesinë e modernitetit. Është një mënyrë për të treguar se vendi po ecën me trendet botërore të AI-së, por pa pasur ende përmbajtje reale pas fasadës digjitale. Në thelb, “ministrja” nuk drejton asgjë; ajo nuk merr vendime, nuk firmos dokumente, nuk mban përgjegjësi. Ajo është thjesht një figurë dixhitale që lexon një tekst të përgatitur nga njerëzit, pa vetëdije, pa arsyetim dhe pa ndërgjegje për fjalët që thotë.
Nëse do të kishte qenë ndryshe, do të duhej që qeveria të publikonte një raport teknik me specifikime të qarta: çfarë modeli përdor “Diella”? A është zhvilluar në Shqipëri apo është një shërbim i blerë nga jashtë? A përdor të dhëna të siguruara nga institucionet shtetërore? Si ruhen të dhënat e qytetarëve? Kush e kontrollon kodin e saj? Kush mban përgjegjësi nëse sistemi jep përgjigje të gabuara apo të rrezikshme? Deri më sot, asnjë prej këtyre pyetjeve nuk ka marrë përgjigje. Nuk ka asnjë publikim shkencor, asnjë dokument teknik dhe asnjë plan transparent që të tregojë se “Diella” është më shumë se një eksperiment i thjeshtë komunikimi.
Këtu qëndron edhe rreziku më i madh: kur teknologjia paraqitet si magji, pa shpjegim dhe pa kontroll, ajo bëhet mjet manipulimi. Në vend që qytetarët të fitojnë besim te inteligjenca artificiale, krijohet një ndjenjë iluzioni, sikur qeveria mund të zëvendësojë përgjegjësinë njerëzore me një program kompjuterik. Një sistem i tillë, edhe nëse ekzistonte vërtet, do të ngrejë çështje serioze ligjore. Kushtetuta shqiptare nuk njeh subjekte jo-njerëzore në pushtet. Një “ministre” artificiale nuk mund të mbajë përgjegjësi, të betohet apo të marrë vendime me pasoja juridike. Asnjë vend demokratik nuk ka lejuar që një entitet pa personalitet juridik të firmosë apo të marrë vendime që prekin jetën e qytetarëve.
Për më tepër, përdorimi i inteligjencës artificiale në administratën publike përbën një kategori të rrezikshme sipas Aktit të BE-së për Inteligjencën Artificiale. Këto sisteme duhet të kalojnë auditime të pavarura, të kenë dokumentim teknik, të jenë të shpjegueshme dhe të kenë mekanizma të qartë ankimi për qytetarët. Shqipëria, e cila synon integrimin në BE, do të duhet të përputhet me këto standarde. Përndryshe, çdo vendim i marrë me ndihmën e një sistemi të paqartë do të rrezikonte të shpallej i pavlefshëm.
Nëse Shqipëria dëshiron vërtet të ecë drejt së ardhmes digjitale, rruga është tjetër. Ajo kalon përmes ndërtimit të bazave reale të transparencës: digjitalizimit të plotë të dokumenteve shtetërore, hapjes së të dhënave publike, edukimit teknologjik të nëpunësve dhe bashkëpunimit me universitetet për zhvillimin e algoritmeve vendore. Në këtë mënyrë, mund të krijohet një inteligjencë artificiale që ndihmon qytetarin, jo që e mahnit me iluzione. Një “Diella” që shpjegon ligjet, ndihmon në plotësimin e dokumenteve apo ulet barrën e burokracisë do të ishte një ndihmë reale për shoqërinë. Një “Diella” që flet në Parlament për efekt kamerash, por që nuk ka as trurin e saj, as përgjegjësinë, është vetëm një skenografi e re e vjetër: fasadë teknologjike për një politikë që kërkon lavdi dixhitale pa bazë shkencore.
Në fund të fundit, inteligjenca artificiale nuk është një dekor për fjalime, por një mjet që kërkon njohuri, etikë dhe përgjegjësi. Ta quash “ministre” një figurë virtuale që lexon tekstet e të tjerëve është si të quash pasqyrën “udhëheqëse” vetëm sepse reflekton fytyrën tënde. Shqipëria ka potencialin të ecë drejt një administrate moderne, por për këtë duhen inxhinierë, ligje të qarta dhe institucione të forta, jo iluzione të reja në ekrane. Përndryshe, “ministrja Diella” do të mbetet një kujtim i epokës kur politika shqiptare mendoi se mund të fshihej pas një avatar të bukur dhe ta quante atë përparim.
Në fund, le të mendojmë: nëse Zhyl Verni ndërtoi një univers që e çonte lexuesin në thellësitë e oqeanit për të kërkuar të panjohurën, “ministrja Diella” duket se e çon publikun në thellësitë e iluzionit për të krijuar një ndjenjë të rreme përparimi. Verni frymëzonte nga dija për të zgjeruar imagjinatën, ndërsa Diella frymëzon nga imagjinata për të fshehur mungesën e dijes. Kjo është ndoshta dallimi më i madh mes vizionit të një shkrimtari të shekullit XIX dhe propagandës digjitale të shekullit XXI: i pari kërkonte të zgjonte mendjen njerëzore, e dyta kërkon ta magjepsë dhe ta vërë në gjumë.
