Nga Ben Andoni

“Toena” ka ndjekur besnikërisht nga ana grafike zgjidhjen e origjinalit për ta bindur lexuesin e saj, se libri i Moravisë është vërtetë për t’u shijuar. Në fakt, “Konformisti” i Alberto Moravisë, i botuar në origjinal në fillim të viteve ’50, ka pak gjasa të të befasojë në kohën kur jetojmë, pasi konformi i sjelljes në shoqëri s’është më modë dhe as mënyrë mbijetese, por thjesht jeta e zakonshme. Njeriu i shekullit XXI jo vetëm është konformist, por këtë fjalë pak nga pak po e nxjerr nga fjalori i vet, duke e kthyer në arkaike.

Gjithsesi, romani është zgjedhje e mirë për ta njohur individin e Italisë së gjysmës së parë të shekullit të shkuar, me të cilin lidhet në jo pak raste edhe historia jonë. Fabula është fare e thjeshtë, kurse nuk përdoret veta e parë. Alberto Moravia ka dashur ta menaxhojë fabulën me të gjithë elementët e saj. Është disi e vështirë të marrësh lidhjen e personazheve të tjera, por këtë e zbulon nga dialogët interesantë, që hera-herës duken si personazhe psikologjikë dhe jo pak herë si teatralë.

Romani ka një linjë të thjeshtë, që është përballja e personazhit kryesor Marçelos me një detyrë shtetërore për të eliminuar një antifashist, këtë herë me vetëdije. E themi të ndërgjegjshëm, pasi personazhi instinktivisht ka jetuar përgjatë të gjithë moshës së rinisë me mendimin se ka eliminuar dikë, që në fakt ishte një pedofil, që s’ka vdekur tamam prej tij.

Libri në fakt e fut autorin në hullinë e një syreshi “ të angazhuar”, që do të thotë se e përshfaq tematikën e veprës së vet në një kërkesë të caktuar për ta rrëfyer realisht, në këtë rast, qëndrimin e tij antifashist. Ka përdorur një histori familjare, por zgjidhjen e bën përmes një personazhi, të ashtuquajtur negativ. Ky i fundit është personifikim i individualizimit të qenies evropiane, por edhe shoqërisë së dërrmuar italiane prej fashizmit dhe propagandës së tij. Ndaj ai gjuan mesataren ose mediokren, që mund të përkthehet normalitet dhe si shumica e italianëve i bashkohet fashizmit, që e sheh si strehë të qetësisë dhe largimit prej jetës së vështirë familjare, që e ka ndjekur falë dy prindërve të çakorduar të tij. Konformizmi, mu sjellja me kanonet e tij, është një mënyrë që e ngjit atë në një jetë normale. Kjo jetë e lidh me një grua të pasur, aspak me kulturën dhe as edhe gjendjen e tij (është shumë më e mirë), i jep qetësinë dhe respektin relativ të shoqërisë, teksa aftësitë e kanë çuar në strukturat fashiste të ndjekjes. Autori e ka lënë disi bosh metamorfozën sesi fëmija i dhunuar, i përçmuar aq shumë nga shokët e tij arrin deri në këto struktura. Ka pak erë Hemingëay në strukturën e veprës.

Dhe, personazhi ynë di t’ia kthejë ndryshe shoqërisë, që ka dashur ta përdhunojë, ta mënjanojë, ta fyejë. Ai bëhet këtë herë ndihmës-vrasës potent. Pak e parealizuar dhe disi patetike figura e profesorit që ka përballë si figurë për t’u eliminuar dhe që e veshur me tis kristian, bëhet dhe si e pabesueshme, kur e fal edhe pse e di mirë se ai është spiun. Autori na jep mundësinë që të ndjekim shqetësimet e shumta të personazhit, ku e ndjek për shumë kohë vrasja instiktive që ka bërë ndaj një pedofili, ndaj tani duket se nuk i bën më syri dritë.

Moravia nuk ka punuar shumë nga ana psikologjike për të kuptuar metamorfozën e këtij personazhi. Ndarja në tre pjesë e romanit e bën të vështirë të kuptosh sesi kapërcen në të tre pjesët: fëmijërinë, si hyri në polici dhe periudhën pas vrasjes së çiftit. Por autori jep më mirë se kushdo një figurë tipike italiane të kësaj periudhe duke nxjerrë realisht fytyrën e vërtetë të një shoqërie pa moral dhe shumë të stisur.

Nga ana tjetër, kemi Kadrin, këtë personazh profesori që është si shumë i stisur dhe bëhet gati si patriark i të mirës, por besueshmëria ndaj vetes, e bën disi të mefshtë, duke kujtuar që përballë ka një spiun të fashizmit…

Teknikisht autori ka vepruar shumë mirë me mënyrën sesi ia zbulon vrasjen e pedofilit vite më vonë, mënyrën sesi flitet për vrasjen e çiftit dhe dakordësinë me të shoqen.

Një pikë interesante është linja seksuale ose pasqyrimi femëror në roman, që për hir të së vërtetës duket si një linjë që nuk i shkon shumë veprës, por ti e kupton mjaft mirë se edhe ajo i shkon konformistit. Disa specialistë e lidhin ndrydhjen seksuale me fashizmin. Autori që kupton prirjen homoseksuale të gruas së profesorit dhe gruas së tij nuk i bën përshtypje, në dukje, sepse i mjafton kjo status quo. Aman, nuk e përball dot lehtë thirrjen e mishit, që i bën ajo. Ai mbetet konformist dhe këtë e shikon që në elementin, kur e shoqja i konfesion pa-virgjërinë. Për personazhin tonë konformi dhe jeta sipas rrjedhave normale, mjafton dhe për këtë e fal, lexo: atë që e bën qenien e kohës së tij të jetë normal është më se e mjaftueshme për personazhin tonë. Ndaj ai kalon sistemin, njerëzit, punën e tij dhe investon vetëm në këtë.

Duhet thënë se është një roman i këndshëm dhe vërtetë një mënyrë që të shikosh dallimin e këtij shkrimtari vërtetë të talentuar, krenari jo e kotë italiane. Një meritë duhet t’i vishet me patjetër “Toena”-s për zgjidhjen dhe përkthimin shumë korrekt të zonjës Kodra, që duhet thënë se mund t’i eliminonte disi orientalizmat e tepruara në disa vende që nuk shkojnë kurrsesi me karakterin italian…Libri të mëson realisht sesi mund të trajtosh një fabul me një ide që në titull, edhe pse është realizuar në një kohë gati krejt tjetër, por kjo është merita e letërsisë së mirë, që të ndih në çdo kohë.