Lart mbi Amazonën kolumbiane, Rodrigo Botero shikon nga dritarja e një avioni të vogël teksa poshtë shtrihet kurora e pyllit tropikal – një det i pafund gjelbërimi i ndërprerë nga njolla kafe gjithnjë e më të mëdha.
Si drejtor i Fondacionit për Ruajtje dhe Zhvillim të Qëndrueshëm (FCDS), ai ka kaluar vite duke hartëzuar nga ajri shndërrimin e këtij peizazhi të brishtë.
Ekipi i tij ka realizuar më shumë se 150 fluturime vëzhgimi, duke mbuluar 30 mijë milje (50 mijë km), për të ndjekur përhapjen e shpyllëzimit përgjatë rrugëve, kulturave të paligjshme dhe kufijve gjithnjë në zgjerim të vendbanimeve njerëzore. “Tani kemi dendësinë më të lartë të rrugëve në të gjithë Amazonën,” thotë Botero.
Megjithatë, infrastruktura që ai përshkruan nuk është domosdoshmërisht shenjë progresi apo zhvillimi shoqëror, por kryesisht një rrjet rrugësh të paligjshme që po zgjerohet në jug të Kolumbisë, përmes pyllit të Amazonës, i cili mbulon 42% të territorit të vendit. Që nga viti 2018, grupe të ndryshme të armatosura kanë ndërtuar më shumë se 8 mijë km rrugë, që përhapen si arterie nëpër xhungël.
Ky rrjet i ri shërben pothuajse ekskluzivisht krimit të organizuar, i cili kontrollon rajonin dhe i përdor këto rrugë për të eksportuar mallra të paligjshme, duke nxitur edhe më shumë shkatërrimin mjedisor.
“Jashtë Kolumbisë ka kërkesë për kokainë, ar dhe mish; Amazona e furnizon këtë kërkesë. Në përkeqësimin tonë mjedisor ka një përgjegjësi të përbashkët ndërkombëtare,” thekson Botero.
Në raportin e saj Amazona në mosmarrëveshje, FCDS shkruan se rajoni veriperëndimor i Amazonës – ku veprojnë 17 grupe të paligjshme në gati 70% të bashkive – ka një nga nivelet më të larta në botë të konflikteve socio-mjedisore.
Raporti thekson: “Është një problem i makro-kriminalitetit që lidh grupe të armatosura, banda dhe kartela me ndërmjetës politikë dhe konglomerate biznesi, të cilët, përveçse përvetësojnë burimet natyrore dhe shkatërrojnë ekosistemet, synojnë të ushtrojnë kontroll territorial dhe kontroll mbi popullsinë.”
Edhe Fondacioni Ide për Paqe vëren se dallimet mes grupeve kryengritëse dhe krimit të organizuar janë zbehur. “Strukturat kanë kaluar nga modele hierarkike, si kartelat e mëdha të viteve 1980–1990, drejt organizatave më të federuara me ndërveprime dinamike, duke formuar një rrjet kriminal kompleks,” thuhet në raport.
Ky degradim u përshkallëzua pas marrëveshjes së paqes të vitit 2016 mes qeverisë dhe Forcave të Armatosura Revolucionare të Kolumbisë (FARC). Me shpërbërjen e strukturës së vjetër u shfaqën grupe të reja, shpesh me ambicie më lokale dhe në konflikt me njëra-tjetrën. Përveç Ushtrisë Çlirimtare Kombëtare (ELN), aktualisht përmenden edhe Gaitanistas (i njohur si Klani i Gjirit/AGC), Shtabi i Përgjithshëm Qendror (EMC), Shtabi i Përgjithshëm i Blloqeve dhe Fronteve (EMBF), Marquetalia e Dytë dhe Komanda Kufitare (CDF), ndër të tjera.
“Kur u nënshkrua paqja, disa disidentë të FARC njoftuan se nuk do t’i dorëzonin armët dhe menjëherë u vu re një rritje e shpyllëzimit: 150 mijë hektarë vetëm në vitin 2018,” thotë Botero. Sot janë shkatërruar rreth 700 mijë hektarë.
Sipas Global Forest Watch, Kolumbia humbi rreth 56 mijë km² të mbulesës totale pyjore dhe rreth 21 mijë km² pyll tropikal parësor mes viteve 2001 dhe 2024. Një pjesë e madhe e kësaj toke në veriperëndim të Amazonës përdoret tani për blegtori; numri i gjedhëve është dyfishuar në tetë vitet e fundit, nga 1.6 milionë në 3.2 milionë krerë.
Disa ekspertë e lidhin krizën me dështimet e politikave të presidentit të majtë Gustavo Petro, i cili premtoi paqe dhe mbrojtje të mjedisit. Kritikët thonë se qeveria nuk arriti të vendoste kontroll shtetëror në zonat e largëta, duke krijuar hapësirë për grupe guerile dhe kartela të reja.
Kyle Johnson, studiues në Fondacionin CORE, thekson se problemi nuk i përket vetëm kësaj administrate: “Dy qeveritë e fundit patën qasje shumë të ndryshme dhe asnjëra nuk funksionoi. Mungesa e zbatimit të marrëveshjes së paqes është shkaku kryesor i rritjes së grupeve të armatosura në Amazonë.”
Marrëveshja e paqes parashikonte reformë gjithëpërfshirëse rurale, zhvillim bujqësor dhe akses në tokë për fermerët, si dhe zëvendësim të qëndrueshëm të kulturave të paligjshme. Për të demokratizuar pronësinë e tokës, qeveria Petro ka ndarë 15 mijë km² për fermerët, por pabarazia mbetet e thellë: 1% më i pasur zotëron 47% të tokës private rurale.
Johnson beson se programi “Paqe Totale” do të kishte qenë më efektiv po të fokusohej te zbatimi i plotë i marrëveshjes me FARC-un. Sipas tij, moszbatimi i saj përdoret si justifikim nga grupet e reja për të qëndruar të armatosura, duke theksuar edhe më shumë se 400 vrasje të ish-luftëtarëve.
Ndërkohë, Amazona mbetet burim i madh fitimi. Në territore të vështira për t’u arritur, të dominuara nga grupe të armatosura, çdo veprimtari tregtare i nënshtrohet pagesës së haraçit. Disa grupe mbajnë madje regjistra të detajuar të përdorimit të çdo hektari.
Qeveria ka promovuar Qendrat e Zhvillimit Pyjor për të kthyer zonat e shpyllëzuara në hapësira me potencial për tregje mjedisore, por në shumë zona zyrtarëve u ndalohet hyrja, duke kufizuar mbledhjen e të dhënave dhe zbatimin e politikave.
Sebastián Gómez, nga Njësia e Zbatimit të Marrëveshjes së Paqes, pranon gabime: “Në fillim u kërkua çrrënjosja e kokës pa u ofruar alternativa. Shumë familje e rimbollën menjëherë.” Sipas tij, kriza e vitit 2017 në ekonominë e kokës hapi rrugë për rrjete ndërkombëtare kriminale nga Meksika dhe Evropa, duke nxitur ekonomitë e paligjshme të blegtorisë së gjerë dhe minierave – dy shtytës kryesorë të shpyllëzimit dhe ndotjes së lumenjve.
Raportet tregojnë se rritja e kërkesës për mallra rrit rreziqet mjedisore dhe të sigurisë në Amazonë dhe kërkojnë veprim të përbashkët midis nëntë vendeve të rajonit për të forcuar qeverisjen territoriale dhe fuqizuar komunitetet.
Në thelb të problemit qëndron pronësia e tokës. Shfrytëzimi i drurit, blegtorisë, kokës dhe mineraleve krijon rrjedha të mëdha fitimi për kartelat, të cilat investojnë më pas në sigurimin e kontrollit territorial. “Në fund, toka është biznesi i madh,” thotë Botero.
Johnson mbetet pesimist për një zgjidhje të shpejtë: “Shteti duhet t’u ofrojë burrave të armatosur alternativa reale, jo vetëm ndëshkim. Ata janë kriminelë, por janë edhe njerëz. Në Amazonën kolumbiane, duhet të ndërthurim mbrojtjen e mjedisit me ndërtimin e paqes.”
