Për fat të keq, Gjenerali i ushtrisë së vdekur u përkthye dhe u bë i njohur në Kinë me shumë vonesë. Përkthyesi dhe shkrimtari kinez Zhen En Bo ua dha lexuesve të vendit të vet drejtpërdrejt nga shqipja në vitin 1992. Romanin e botoi shtëpia botuese Shkrimtari. Për arsye të tirazhit të kufizuar (2500 kopje në Kinë nuk mund të konsiderohen ndryshe) dhe të statusit të tij të veçantë në qarkullim (u botua për shkrimtarët), ky roman s‘pati ndikim në shumicën e lexuesve të thjeshtë kinezë. Po më 1992 kanali i parë i televizionit qendror kinez CCTV- 1 shfaqi filmin Kthimi i ushtrisë së vdekur, realizuar nga regjisori Dhimitër Anagnosti (1989) sipas këtij romani.
Siç përmend Zhen En Bo, ky film u shfaq i ndarë në dy pjesë dhe pati një jehonë të gjerë. Pa dyshim qindra mijë teleshikues kinezë e kanë parë këtë film, edhe pse nuk kemi një shifër të saktë për këtë. Në vitin 2008 romanin e ribotoi shtëpia botuese Chongqing, bashkë me dy vepra të tjera të rëndësishme të Kadarésë: Prilli i thyer (2007) dhe Pallati i ëndrrave (2009). Më vonë, në vitin 2012, Huacheng, një shtëpi tjetër botuese, më e madhe, nisi projektin për Kadarénë në gjuhën kineze, në të cilin u përfshi botimi i tri veprave të tjera të tij: Kronikë në gur, Kush e solli Doruntinën dhe Darka e gabuar.
Të dyja nismat e botimit janë sponsorizuar nga shteti kinez. Shfaqja e filmit qe sinjal i rëndësishëm, që u bëri të ditur kinezëve se në Shqipëri, përveç filmave të vjetër artistikë, që ishin mjaft të njohur atje, ka dhe dukuri të reja, që lidhen me një shkrimtar shumë të talentuar, i cili shquhet për narracion të veçantë, përfytyrime të çuditshme, metoda të pjekura dhe filozofi të thellë. Duke pasur në fokus vetëm romanin Gjeneralin e ushtrisë së vdekur (1963) dhe filmin Kthimi i ushtrisë së vdekur, do të përpiqemi të paraqesim situatën e receptimit të kësaj vepre të I. Kadarésë në mjedisin kinez. Sipas statistikave të faqes së specializuar për raportime zyrtare rreth studimeve në Kinë, website- i www.cnki.net, që nga viti 1988 deri në vitin 2015 janë realizuar 48 punime shkencore dhe disertacione me objekt veprat e Ismail Kadarésë.
Shumë prej tyre janë botuar pas vitit 2005, kur Kadaréja fitoi çmimin The Man Booker International Prize. Shumica e tyre jep një analizë të përgjithshme për autorin dhe veprat e tij. Prilli i thyer dhe Pallati i ëndrrave janë dy veprat më të diskutuara. Në vitin 2014, studiuesja kineze prof. dr. Ke Jing botoi monografinë me titull Katër “të tjerë” në veprat e Ismail Kadarésë – studim për identitetin kombëtar shqiptar, në të cilën bëhen interpretime origjinale për veprat e Kadarésë nga këndvështrimi i katër të tjerëve: tjetri, i Lindjes; tjetri, i fqinjëve; tjetri, i Perëndimit; dhe tjetri, brenda vendit. Në këtë studim vihen në pah marrëdhëniet e ngushta e të pashmangshme midis letërsisë dhe politikës për shumicën e shkrimtarëve bashkëkohorë shqiptarë, që kanë përjetuar regjimin komunist.
Me zhvillimin e mediave të reja, për veprat e Kadarésë debati u zgjerua së shumti. Web site-t kryesore me profil kulturor-letrar në Kinë, duke përfshirë faqet www.book.douban.com dhe www.blog.sina.com.cn, që funksionojnë si platformë përbashkuese për polemika letrare, kanë pasur në vëmendje qendrore romanet e Kadarésë. Siç mund të kuptohet, shumica e pjesëmarrësve në debat janë lexues të thjeshtë, por ka raste që janë edhe kritikë dhe shkrimtarë profesionistë ose të vetëformuar. Për sa i përket Gjeneralit të ushtrisë së vdekur, mund të kujtohen dy raste përfaqësuese. Njëri është titulluar Në hijen e paskajshme të luftës – për romanin ‘Gjenerali i ushtrisë së vdekur’, dhe mban nënshkrimin e Gaoxing (7 shtator 2007); tjetri është titulluar Kadaréja, romancier poetik tërheqës – komente për ‘Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’, dhe është nënshkruar nga një zonjë, Heilang (u publikua më datën 20 mars 2011).
Gaoxing vlerëson se në këtë roman përshkruhet hija e luftës, jo lufta direkt, e cila dëmton psikikën e njerëzve më ashpër sesa lufta vetë. Heilang vlerëson se Kadaréja e vështron luftën nga varret, riprodhon në mënyrë absurde historinë e luftës, për të dalluar goditjen e fortë shpirtërore që pësuan të dy popujt ndërluftues, urrejtjet e vazhdueshme që u shkaktuan nga tragjedia e luftës si dhe thelbin jonjerëzor të luftës. Heilang pohon se Kadaréja përzien njërin pas tjetrit me mjeshtëri artistike elementet historike, gjeografike, kulturore, folklorike në episode të ndryshme. Ky roman plotëson kërkesat e lexuesve për të njohur kombin shqiptar, duke shkuar përtej një romani të zakonshëm kundër luftës në përgjithësi.
Nga teknika e krijimtarisë, Kadaré ngre një strukturë të përsosur dhe kompakte në romanin me temë luftën antifashiste, por të cilit i mungojnë skenat e mëdha të luftës: ato zëvendësohen me skena kërkimi eshtrash dhe gërmimesh pas njëzet vjetësh. Siç vlerëson Gaoxing, brenda strukturës së përgjithshme janë vendosur shumë episode të detajuara, në të cilat me forma të ndryshme, si kujtime, dialogë, aluzione, ironi, përshkrime psikologjike etj., autori kontrollon gjithmonë ritmin e romanit; kështu shkallë-shkallë e çon romanin në kulm kur, del papritur thesi me skeletin e kolonelit Z. Në fragmentet e cituara duket vëmendja e lexuesve dhe kritikëve për këtë roman. Siç konsideron Heilang, në roman paraqitet atykëtu humori i zi i autorit, i cili ka thyer atmosferën e mërzitshme monotone që mbizotëron, çka e bën lexuesin që të buzëqeshë jo rrallë bashkë me autorin sikur të kishin nënshkruar një marrëveshje të fshehtë.
Në fund të romanit jepet një episod i bukur, ku gjenerali i dehur troket në derën e priftit në mesnatë, duke i përsëritur që ta fshihte faktin që thesi me skeletin e kolonelit Z u shty në humnerë. Tjetër fragment është përshkrimi i fshatares së pastër shqiptare Kristina në ditarin e një dezertori, përsëri nga këndvështrimi i tjetrit. Mjeshtëria e shtjellimit e autorit përbën bukurinë gjuhësore dhe mendore të tij. Lexuesit ose shikuesit kinezë duan ta marrin romanin ose filmin për krahasim me ndonjë vepër artistike ose me fenomenet e shoqërisë kineze. Në krahasimet midis romanit Gjenerali i ushtrisë së vdekur dhe filmit kinez Sinjal grumbullimi (një vepër kinematografike që i kushtohet luftës civile çlirimtare 1945-1949, e realizuar në vitin 2009), kritiku Luhe, në një vështrim krahasimtar në artikullin Dhimbjet që nuk u shuan nga koha, publikuar më 17 dhjetor 2008, shpreh mendimin se protagonisti i romanit të Kadarésë, gjenerali, u kthye në Shqipëri me mision për mbledhjen e eshtrave të ushtarëve italianë, por vazhdimisht ndiente poshtërim dhe zymtësi, derisa përfundoi me çmenduri; ndërsa regjisori i filmit kinez na e kujton këtë personazh përmes kapitenit të kompanisë Gu Zi Di, që u kthye në fushën e betejës për të kërkuar arsyet pse shokët e tij të luftës dhanë jetën…
Karakteristika e parë në receptimin e veprës Gjenerali i ushtrisë së vdekur është individualiteti ose diversiteti. Përveç komenteve të gjata, në internet do të hasim edhe komente shumë të shkurtra. Një lexues thotë se romani është i zhytur në luftë, por pa e përshkruar direkt (Clomer, Romani me temën e luftës pa përshkruar luftën, 6 mars 2015); tjetri thotë se Gjenerali nuhaste erën e vdekjes pranë vendeve ku u varrosën ushtarët e tyre (Luoshun, Vdekja dhe ndjenja e vdekjes në hijen e luftës, 5 gusht 2009). Ka raste kur komentet bëhen me pak fjalë: në tërë librin binte shi, ose është historia e një trupi pa jetë në kërkim të një togu eshtrash. Karakteristikë e dytë është ndërveprimi në vazhdimësi. Receptimi i një vepre letrare në internet përbën vetë një proces të gjatë dhe të vazhdueshëm pas botimit të veprës. Në këtë proces, me ngritjen e numrit të lexuesve, pasurohet edhe receptimi në tërësi. Efekti i receptimit ruhet automatikisht dhe referohet në çdo moment për të interesuarit.
Versioni i vitit 1992 i Gjeneralit në internet ka marrë 16 komente, kurse versioni i vitit 2008 po i këtij romani 111 komente. Kështu komentet mbi komente, ndërveprimet shtrihen ndër lexues, kritikë, dhe në fund formohet një debat me një numër të konsiderueshëm pjesëmarrësish. E treta karakteristikë është promovimi. Megjithëse pjesëmarrësit e kësaj faqeje letrare nuk kanë qëllim të caktuar fitimprurës, vetë faqja synon që të zgjerojë ndikimin e saj në fushën e letërsisë, madje jep linkun e adresës së shitësit në internet për promovim. Për këtë arsye, zakonisht në vendet më të spikatura, jepen informacione të hollësishme për librat. Në këto faqe mund të gjendet edhe një paraqitje e shkurtër për autorin, përmbajtjen e librave të tij, madje edhe fragment prej veprave më të shitura. Në të njëjtën kohë, në fund të faqes, ofrohen edhe disa vepra të tjera që parashikohet se do të pëlqehen nga ata që e duan këtë vepër.
Për shembull, në faqen e veprës Gjenerali, rekomandohen edhe veprat e tjera të Kadarésë, si Kronikë në gur, po dhe Vetëdija e Zenos e shkrimtarit italian Italo Svevo- s dhe Palltoja magjike e autorit italian Dino Buzati. Duke u nisur nga receptimi i kësaj vepre në mediat e reja kineze, ne e dimë qartë se është zgjeruar gradualisht në Kinë ndikimi i veprave të Ismail Kadarésë. Dëshmitë e shumta për receptimin e veprës janë dhënë dhe do të jepen më shumë në mediat e reja. Dihet se receptimi i një vepre në internet nuk mund të ndodhë pa përkthimin ose botimin e veprave në formën tradicionale, por për shkak se mediat e reja kanë pasur një audiencë më të re, grupet më aktive shoqërore, të cilët janë më të lëvizshëm, më të lirë, më dinamikë, prandaj studimi i receptimit të një vepre në internet mund të dëshmojë në një farë mënyre gjendjen e përgjithshme të receptimit të saj.
Shkruar nga FENGHUA CHEN / Universiteti i Gjuhëve të Huaja të Pekinit
Balkanweb
