Ajo kishte dy gjëra të shenjta dhe të dyja ia fali Shqipërisë. Një gërshet që dikur luanin dy fëmijët e saj fatkeqë dhe një medaljon i nënës, ishin dhuratat më të çmuara që Isadora Duncan i la në duart e femrave sarandiote në vitin 1913.
Ndërkohë që e gjithë media pyeste se ku u zhduk ikona e dansit pas tragjedisë familjare, superbalerina po rindërtonte jetën në një fushëbetejë luftërash. Nga një dëshpërim deri në vdekje, duke qëndruar për 5 muaj në brigjet shqiptare, Isadora arriti të gjente një motiv për të ecur përpara. Mjerimi dhe mundimi aq i madh i grave sarandiote për të rritur fëmijët i dha asaj një forcë hyjnore që të jetonte, çka e ka pasqyruar në librin autobiografik vite më vonë.
Më poshtë vijnë disa pasazhe të kujtimeve të Isadorës nga ditët e qëndrimit në Shqipëri.
Shqipëria e vitit 1913 jetonte në një kaos të madh. Pavarësia sapo ishte shpallur. Ndërsa në Paris flitej për tjetër një tragjedi. Gazetat lajmëronin ngjarjen që kishte ndodhur në Senë, mbytjen e fëmijëve të Isadora Duncan, Patrik dhe Diedre, të guvernantes, si edhe klithmat e pareshtura të shoferit të plagosur që nuk kishte mundur dot t’i shpëtonte, duke parë atë vdekje të drejtpërdrejtë para syve të tij…
Isadora Dunkan
Depresioni
Në kopertinën e revistës “Illustration” ishte botuar fotografia e saj, ulur në dhomë, me Patrikun mbështetur pas vetes dhe Didin lakuriq, të mbledhur kruspull mbi gjoksin e saj.
Ditë të tëra ajo qëndroi e vetme. Shëtiste buzë Senës, ndërkohë që Rajmondi e ndiqte nga larg, se mos hidhej dhe mbytej.
“Tani s’jam më e nevojshme për asgjë, – i thoshte ajo Rajmondit dhe miqve të saj. Pres vdekjen të vijë e të më marrë!”
Më pas Isadora është kthyer në studion e saj në Neilly. “Mendova t’i jepja fund dhe jetës time. Si mund të vazhdoja të jetoja pas humbjes së fëmijëve të mi? Fëmijët e shkollës së baletit që kisha ngritur, më rrethonin duke më thënë: “Isadora t’i duhet të jetosh për ne!” A nuk jemi ne fëmijët e tu?… Rajmondi dhe Penelopa u nisën për në Shqipëri, ku do të punonin mes refugjatëve. Më bindën që të shkoja edhe unë atje…”- tregon Isadora.
Ndërkaq, në brigjet e Adriatikut, horizonti nxinte nga anijet e luftës.
Tragjedia
Edhe më parë ajo kishte qenë nëpër Ballkan. Kishte udhëtuar nëpër bregun shqiptar, nëpër Adriatik e Jon, duke zbritur udhës ballë Prevezës, këtij “qyteti turk”, siç e quan ajo dhe pastaj drejt Athinës, ku u duartrokit aq shumë nga grekët e shqiptarët. Tashmë kishin kaluar vite.
Isadora ishte bërë një nga balerinat e famshme të Evropës. Por ky kthim i drejt Ballkanit ishte i trishtë e i dhimbshëm. Ajo po vinte vetëm, pa fëmijët e saj, vinte të takohej me Rajmondin e gruan e tij Penelopa, që ishin nisur para saj në Shqipëri. “Gjithë natyra ishte e qeshur, por unë s’gjeja dot asnjë ngushëllim. Rajmondi u kthye nga thellësia e Shqipërisë. Si zakonisht ishte gjithë entuziazëm. Vendi është shkatërruar plotësisht, – më tha ai. – Fshatrat janë boshatisur e plaçkitur, fëmijët vdesin urie. Pra, si mund të qëndrosh duke menduar vetëm për fatkeqësinë tënde. Eja të na ndihmosh të ushqejmë fëmijët dhe t’u japim kuraj këtyre nënave të gjora. Fjalimi i tij ishte efikas dhe unë e ndoqa atë. Ai kishte menduar të ngrinte një kamp ndihme për refugjatët”.
Saranda ne vitin 1920
Në Shqipëri
Siç dëshmon edhe nga kujtimet e saj Isadora, Rajmondi shkoi në pazarin e Korfuzit, ku bleu lesh dhe e ngarkoi në një anije të vogël dhe solli atë në Sarandë.
“Po si mund t’i ushqesh gjithë këta të mjerë? – i kishte thënë Isadora me të mbërritur. – vetëm me lesh?!” Por Rajmondi ia kishte kthyer: “Po të sillja bukë, ajo do të mjaftonte vetëm për një ditë. Por unë solla lesh, që ata të mund të punojnë për të ardhmen e tyre”. Disi larg portit, buzë shkëmbinjve, ku ishte ngritur kampi, Rajmondi kishte vënë një afishe: “Ata që duan të tjerrin lesh, do të marrin nga një dhrahmi në ditë”.
Shpejt u krijua një rresht i gjatë grash të mjera, të cilat me ato dhrahmi që merrnin, blinin misër nga grekët. E kështu rridhte vera e vitit 1913 në Sarandë. “Shqipëria ishte një vend i çuditshëm e tragjik, -shkruan ajo më pas. – Atje është altari i parë i ngritur për Jupiterin, hyjninë e rrufeve, pasi edhe në dimër, edhe në verë ka stuhi e rrebeshe. Veshur me pelerina e sandale, ne përshkonim vendet nëpër stuhi. Sa e këndshme ishte të ndieje shiun të të rridhte nëpër trup..”.
Dëshmia
“Në Shqipëri isha dëshmitare e shumë skenave tragjike. Njëherë një nënë ishte ulur nën një pemë me foshnjën në krah dhe 3 – 4 fëmijë që i silleshin rrotull të uritur e të pastrehë. Shtëpia u ishte djegur dhe babai e vëllai i saj ishin vrarë nga turqit. Bagëtinë ua kishin vjedhur dhe e mjera nënë kishte mbetur e vetme, bashkë me fëmijët në mes të 4 rrugëve. Këtyre të vuajturve Rajmondi u jepte thasë me patate. Në kamp ne ktheheshim të lodhur dhe të dërrmuar, por një lumturi e çuditshme depërtonte në qenien tonë. Fëmijët e mi kishin humbur, por ja, kishte të tjerë të uritur e të vuajtur. A nuk duhet të jetoja për ta?”- shkruan Isadora në kujtimet e saj për Shqipërinë.
Për vite me radhë Isadorës do t’i mbetej në mendje ai imazh i grave sarandjote, që të radhitura buzë detit endnin pëlhurën e bardhë duke kënduar. Banorët e adhuronin atë grua që u sillte ilaçe nga Korfuzi dhe u gjendej mbi kokë; atë grua të hijshme që çdo mëngjes e shihnin të zhvishej buzë detit, trupi i të cilës kishte diçka të ngjashme me skulpturat e lashta të Butrintit, disa km larg. “Një ditë ndjeva se duhet ta lija këtë vend malor, plot shkëmbinj gjigantë dhe gjithë stuhi”…
Isadora, një libër për veten
Ishte një mëngjes i bukur atë prag vjeshte, buzë detit Jon. Frynte fllad. Tehu i gërshërëve preu ngadalë gërshetin e saj. Papritmas ndjeu një drithërimë dhe e kuptoi se nuk ishte fresku i mëngjesit, por kujtimi i hidhur që iu shfaq papritur, duart e vogëlushëve të saj që dikur luanin me ato flokë. Menjëherë i hodhi flokët në det dhe deti i thithi në thellësitë e veta. Pas kaq kohësh nuk mund të qëndronte më në atë vend. “Ka një diferencë të madhe midis jetës së artistit dhe jetës së një shenjti”, – do të shkruajë më pas ajo në librin “Jeta ime”. “Tek unë po zgjohej sërish jeta e artistit. Ndieja se ishte e pamundur që me forcat e mia të kufizuara të ndaloja atë valë mjerimi të refugjatëve shqiptarë… Duhej ta lija këtë vend malor, plot shkëmbinj gjigantë e me stuhi. Nuk mund ta shihja dot atë mjerim”. Kjo ishte Isadora Duncan, balerina e famshme franceze e fillimit të këtij shekulli, e cila kishte kaluar një jetë plot ngjarje, lavdi, dashuri, dhimbje e tragjedi.
Largimi
Ajo filloi të ndiejë se gjymtyrët kërkonin t’i lëviznin sipas atij alfabeti, gjestikulacioni e dansi që ajo kishte krijuar me aq pasion e dashuri. E etur për t’u rishfaqur përsëri në skenat pariziane, një ditë me lot në sy, ajo ndahet nga ato gra sarandjote, nga ai kamp çadrash dhe njerëzit në breg që kishin dalë ta përcillnin. Anija që erdhi në Sarandë e çoi në Trieste. Më pas u nis me tren drejt Parisit. Miqtë dhe artistët e shumtë që e rrethuan me dashuri, për herë të parë dëgjonin për Shqipërinë dhe shkatërrimet e mëdha të Luftës Ballkanike. Ushtritë e Evropës dhe të fqinjëve e kishin kthyer Shqipërinë në një fushëbeteje. Për ditë të tëra ato imazhe të brigje shkëmbore nuk i shqiteshin nga sytë.
Isadora e Raimond Dunkan
Balerina që themeloi shkollën e Dansit në Paris
Emri i vërtetë i Isadora Duncan është Dora Angela Duncan. E lindur në vitin 1877 në San-Françisko, USA, ajo u rrit që e vogël në një mjedis artistik. Duke qenë një adhuruese e dansit, në moshë të re angazhohet në trupa teatri në Nju -Jork dhe më pas shkon drejt Londrës bashkë me familjen.
Në fillim të shekullit XX shkon në Paris, ku angazhohet me trupat artistike dhe lidhet me personalitete të larta si Rodin, Bourdelle, D’Annunzio, etj.
Në vitin 1913 Isadora pëson një tragjedi në familje. Aksidentalisht i mbyten dy fëmijët në lumin e Senës në Paris. Dhimbja bën që së bashku më të vëllanë e saj, Rajmond Dunkan të niset drejt Sarandës, ku qëndron për 5 muaj me radhë duke ndihmuar refugjatët shqiptarë në kohën e Luftës Ballkanike.
Pas kthimit të Francë, ajo nis të merret sërish me dansin. Në vitin 1922 njihet me poetin rus, Sergei Esenin, të cilin e ndjek në Moskë, ku edhe martohet. Së bashku bëjnë turnetë në Amerikë, ku Isadora cilësohet si balerinë “e kuqe”.
Më 1925 Esenini vret veten, ndërkohë që Isadora kthehet në jug të Francës. Ajo do të vdiste në vitin 1927, teksa duke udhëtuar me makinë shalli që kishte rreth qafës kapet në rrotën e makinës, duke shkaktuar kështu vdekjen e saj.
Isadora Duncan mbetet një figurë e madhe në historinë e dansit, duke qenë se pati hapur edhe një shkollë të tillë profesioniste në Paris. Edhe sot e kësaj dite organizohen konkurse ndërkombëtare në Amerikë dhe Evropë, duke dhënë çmimet “Duncan”.
Përgatiti: Leonard Veizi
