Nga Roland Lami
Në një vend ku hipokrizia është më e shtrenjtë se morali, Fatos Nano mbetet figura më paradoksale e politikës shqiptare. Ai nuk ishte as i ndershëm në kuptimin klasik, as hajdut i zakonshëm në kuptimin vulgar. Ishte thjesht një cinik, një njeri që pranoi me një lloj elegance intelektuale se korrupsioni nuk është epidemi, por mënyrë jetese në tranzicion.
Në një kohë kur të tjerët bënin sikur nuk dinin asgjë, Nano të paktën e pranonte me gjysmë buzëqeshjeje se “të gjithë jemi pak të përlyer”. Një filozofi që në Shqipëri funksionon më mirë se çdo manual etike politike.
Pas vitit 1997, kur Shqipëria u kthye në laborator të dështimit, ishte pikërisht Nano ai që e futi shtetin në binarë me arrogancë, me humor, me duar të ndotura e me mendje të kthjellët. Ai e kuptoi më mirë se kushdo se në këtë vend nuk qeveriset me virtyt, por me ekuilibra, dhe se shpesh “e keqja e menaxhuar mirë” është më e vlefshme se e mira naive.
Në një vend që kishte humbur ndjesinë e shtetit, Nano e riktheu me një lloj normaliteti të çuditshëm, një normalitet që pranonte korrupsionin si pjesë të sistemit nervor të shtetit.
Nano ishte një paradoks. liberal në sjellje, bohem në stil, dhe disi përtej kufijve të përgjegjësisë klasike politike. Ishte njeriu që mund të fliste për reforma me gotën në dorë, të qeshte me krizën dhe të shpallte falimentin moral si një akt emancipimi.Kundërshtarët e quanin të papërgjegjshëm,mbështetësit e adhuronin për sinqeritetin e tij brutal sepse në një shoqëri që kërkon gjithmonë të mashtrohet, Nano nuk lodhej të maskohej.
Në historinë e tranzicionit shqiptar, është gati ironike sa shumë Fatos Nano dhe Sali Berisha i kanë ngjarë njëri-tjetrit në thelb, edhe pse i përkisnin poleve të kundërta.
Të dy e panë pushtetin si terapi personale, Berisha për të shëruar kompleksin e humbjes, Nano për të shuar mërzinë.
Të dy besuan se janë më të mençur se populli që i voton, dhe në një mënyrë të përkryer ballkanike, të dy kishin të drejtë.
Berisha e ndërtoi pushtetin mbi frikë dhe besnikëri, Nano mbi buzëqeshje dhe cinizëm.Berisha krijoi kultin e liderit moral, Nano kultin e liderit realist.Por të dy e kuptuan njësoj se shqiptarët kanë nevojë për një njeri që të flasë me ton qoftë i ashpër si prift, qoftë i butë si mëkatar.Në këtë pikë, ata takohen të dy janë figura që s’kanë nevojë për pushtet për të pasur ndikim.
Nëse Berisha përfaqëson autokracinë e moralit të rremë, Nano përfaqëson demokracinë e amoralitetit të pranuar.
Njëri udhëheq përmes urdhrit, tjetri përmes shembullit që nuk kërkon shembull.
Nëse do të kishte një doktrinë nanoiste, ajo do të ishte kjo: Të gjithë të vjedhim pak, por të mos prishim rregullin. Ishte filozofia e “tolerancës ndaj korrupsionit”, e cila në thelb fsheh një të vërtetë të hidhur se korrupsioni është më i durueshëm kur shpërndahet. Ai e kuptoi se populli i varfër fal më lehtë hajdutin simpatik sesa moralistin e rremë.
Dhe në këtë kuptim, Nano nuk ishte thjesht i korruptuar ishte reformator i mënyrës se si shitet morali në politikë.
Dorëzoi lidershipin kur mund të vazhdonte ta mbante. U bë figurë e sfumuar, por jo e harruar. Edhe kur Edi Rama nisi ta etiketojë me gjuhën e “modernitetit politik”, Nano mbeti një fantazmë e nevojshme, një kujtesë se politika shqiptare fillon aty ku mbaron hipokrizia. Ai nuk kërkoi as shenjtërim, as rehabilitim sepse e dinte se figura e tij ishte më reale se gjithë moralistët që e pasuan.
Nano i donte mendimet ndryshe; Rama i eleminoi. Nano qeshte me kundërshtarët e tij, Rama i fshin nga fleta e partisë.
Nano krijonte debat brenda PS-së, duke e parë pluralizmin si shenjë force. Rama e ka kthyer PS-në në një orkestër me një dirigjent dhe shumë instrumente pa zë. Për Nanon, partia ishte një arenë idesh, për Ramën është një strukturë nën komandë.
Nano ishte politikani i kompromisit, Rama i kontrollit. Njëri sundonte me karizëm intelektuale, tjetri me mekanizma pushteti.
Nano ishte bohemi që pranoi gabimet, Rama është predikatori që s’mund të ketë asnjë.
Nëse Nano përfaqësonte liberalizmin e shthurur të viteve të para të tranzicionit, Rama mishëron neoliberalizmin autoritar të kohës moderne – ku tregu është i lirë, por fjala e lirë është e frenuar.
Në fund, i pari ishte njeriu i ironisë, i dyti është njeriu i kultit.
Të dy janë bij të së njëjtës parti, por njëri e krijoi frymën, tjetri e sterilizoi.
Në fund, Fatos Nano mbetet një arketip i tranzicionit shqiptar, një politikan që dinte të balanconte mes dritës së reformave dhe hijes së kompromisit, mes moralit të çuditshëm dhe pragmatizmit të pafajshëm. Ai nuk ishte hero, nuk ishte gjithmonë i drejtë, por nuk u fsheh kurrë pas hipokrizisë që mbyt shumicën e bashkëkohësve të tij. Nano na mëson se në Shqipëri pushteti nuk fitohet me ideal, por me aftësinë për të jetuar me të vërtetën e pakëndshme, dhe se një qeshje cinike shpesh ka më shumë forcë se çdo moral i stërholluar. Në çdo lëvizje të tij, drita dhe hija ecin dorë për dorë, duke lënë pas një histori ku sinqeriteti i papërsosur është shpesh më i qartë se çdo ligj ose dekret.
