Evropa në kërkim të Pushkint!-historia e një nga krimeve më të mëdha bibliofilike të kohëve moderne
Nga Eljanos Kasaj*
Më 16 tetor 2023, Biblioteka e Universitetit të Varshavës raportoi si të vjedhur rreth 5 vëllime me letërsi klasike ruse të shekullit XIX. Në ditët që pasuan, një hetim më i plotë i stoqeve të bibliotekës zbuloi se 74 libra të tjerë me letërsi klasike ruse ishin vjedhur në javët, ose edhe muajt që çuan në grabitjen përfundimtare. Hajdutët kishin arritur të shmangnin zbulimin duke zëvendësuar librat që kishin vjedhur me ato që një gazetë polake i përshkroi si “faksimile” me cilësi të lartë të origjinaleve cilësi të lartë dhe të vështirë për tu dalluar nga syri i një punonjësi të zakonshëm të Bibliotekës.
Shumica e librave në Bibliotekën e Universitetit të Varshavës janë pajisur me një shirit magnetik që jep alarm në dalje të godinës nëse nuk çaktivizohet. Por librat e vjetër nuk e kishin këtë, pasi një ekspert kishte këshilluar se ngjitësi në shiritin magnetik mund ta dëmtonte letrën e vjetër.
Zhdukja e librave të letërsisë klasike ruse u kthye asokohe në lajmin e ditës në Poloni, duke qënë se Biblioteka e Universitetit të Varshavës ka një nga koleksionet më të pasura në botë të letërsisë ruse jashtë Rusisë dhe botimet e Bibliotekës së kohës para Revolucionit Bolshevik (1917) i mbijetuan mrekullisht Kryengritjes së Varshavës (1 gusht-2 tetor 1944), kur ndërtesa u dogj gjatë luftimeve midis forcave të rezistencës polake me njesitet okupatore naziste.
Gjatë një deklarate për mediat polake, zoti Piotr Antoni Skiba, zëdhënës i Zyrës së Prokurorit të Qarkut në Varshavë, tha se vjedhja e botimeve të vjetra nga Biblioteka e Universitetit të Varshavës, e cila përfshinte botimet e para të veprave nga autorë rusë si Aleksandër Pushkin, Ivan Krillov, Nikolaj Gogol dhe Mihail Lermontov, u krye nga një grup kriminal ndërkombëtar që vepronte në të gjithë Evropën. Grupi dyshohej se përfshinte qytetarë të vendeve të ish-Bllokut Lindor dhe ish-Republikave Sovjetike.
Vjedhja e librave në Varshavë nuk ishte një incident i izoluar, por një nga ndalesat e fundit në një turne të madh të paparë më parë të krimit bibliofilik, i cili u përhap nga verilindja në jugperëndim të Evropës midis pranverës 2022 dhe dimrit 2023. Rreth 170 libra të rrallë rusë, me vlerë më shumë se 2.5 milionë paund britanik, u zhdukën nga raftet e Bibliotekës Kombëtare të Letonisë në Riga, dy bibliotekave universitare në Estoni, Bibliotekës Universitare të Vilniusit në Lituani, Bibliotekës Kombëtare të Finlandës në Helsinki, Bibliotekës Kombëtare të Republikës Çeke në Pragë, Bibliothèque Diderot në Lyon, Bibliothèque nationale de France dhe Bibliotekës Universitare të Gjuhëve dhe Qytetërimeve në Paris, Bibliothèque de Genève në Zvicër, Bibliotekës Shtetërore në Berlin dhe Bibliotekës Shtetërore Bavareze në Mynih.
“Për sa i përket shkallës dhe sofistikimit, ne nuk jemi përballur kurrë me diçka të tillë më parë”, tha në një deklarat për mediat estoneze zonja Laura Bellen e gjykatës së distriktit jugor të Estonisë dhe një nga prokuroret e para publike që hetoi këto vjedhje. “Bibliotekat thjesht nuk janë mësuar të mendojnë për veten si objektiva për krime të mëdha.”
Taktikat e përdotura prej hajdutëve në secilin prej këtyre qyteteve ishin në përgjithësi të njëjta: dy persona përdornin identitete të rreme për të porositur libra të rrallë rusë nga fonded e Bibliotekave të vjetra evropiane. Nëse do të vërenin se po vëzhgoheshin me dyshim, njëri do t’u shpërqendronte vëmendjen bibliotekistëve ndërsa tjetri do të dilte me librat e fshehur nën-rrobat e trupit. Historitë e tyre të mbuluara ndryshonin dhe nuk ishin gjithmonë të njëjtët dy persona, një burrë dhe një grua. Në Varshavë ata paraqiteshin si sllovakë, në Helsinki si polakë. Në Riga, ata pretendonin se ishin refugjatë ukrainas që donin të hulumtonin historinë e Rusisë. Në Paris, ata prezantoheshin si bullgarë që studionin “demokracinë në letërsinë ruse të shekullit të XIX”.
Gjatë pranverës së vitit 2022, autoritetet kishin filluar të dyshonin se këto nuk ishin krime të izoluara. Në dhjetor të po atij viti, policia letoneze arrestoi një burrë, ADN-ja e të cilit ishte gjetur në librat e lënë pas gjatë vjedhjes në Bibliotekën Kombëtare në Riga tetë muaj më parë. I dyshuari zotëronte karta biblioteke nga Mynihu, Vilniusi, Parisi, Kievi dhe Vjena, si dhe një koleksion pullash biblioteke dhe mjetesh për restaurimin e materialeve të shtypura, të tilla si një set gjilpërash dhe bobina me fije. Burri u identifikua nga pashaporta e tij si Beqa Tsirekidze, një shtetas gjeorgjian 46-vjeçar. Hetuesit letonez zbuluan se ai kishte një përvojë në tregtinë e antikiteteve dhe një precedent penal të mëparshëm për vjedhje. ADN-ja e tij përputhej gjithashtu me atë të gjetur në vendin e vjedhjeve të librave të prillit 2022 në Estoninë fqinje, ku ai u ekstradua dhe u nxor në gjyq.
Gjatë dy gjyqeve në Tartu dhe Talin të Estonisë në gjysmën e parë të vitit 2024, ai nuk tha asgjë nëse dikush e kishte porositur të vidhte libra, edhe pse kjo do t’ia kishte lehtësuar dënimin. Si përfundim, prej gjykatave estoneze atij iu dha një dënim i përbërë prej tre vjet e gjysmë burg.
Në një interviste për mediat estoneze, Tsirekidze hodhi dritë mbi arsyet që e kishin shtyrë në botën e krimit bibliofilik: “Gjysmë kilogrami ar, me vlerë 50,000 euro, ruhet nga 22 burra të armatosur. Dy libra, me vlerë 50,000 euro, ndodhen diku në një bibliotekë në Evropë dhe ruhen nga një zonjë e moshuar. Dhe shumë shpesh nuk ka as mbikëqyrje me video.”
Por, arrestimi i Tsirekidzes ishte larg të qenit fundi i historisë.
Për të zgjidhur enigmën kontinentale të grabitjeve të veprës së Pushkinit, ishte i nevojshëm një moment bashkëpunimi pan-evropian. Kështu në mars të vitit 2024, Agjencia e Bashkimit Evropian për Bashkëpunim në Drejtësinë Penale (Eurojust), ngriti një ekip të përbashkët hetimor të përbërë nga ekipe policore nga Franca, Lituania, Polonia dhe Zvicra. Gjeorgjia, e cila nuk është zyrtarisht një shtet anëtar i Bashkimit Evropian dhe organeve evropiane të drejtësisë, por vetëm një “vend partner operativ”, u ftua gjithashtu të bashkohej.
Këto vende ishin të bashkuara në vendosmërinë e tyre për të zbardhur krimet, por teoritë dhe metodat e tyre të punës nuk ishin domosdoshmërisht të njëjta.
A ishin të gjitha vjedhjet e organizuara nga i njëjti grup individësh, apo ndoshta autoritetet po shikonin bandat rivale të gjuetarëve antikitetesh, që konkurronin me njëra-tjetrën për të njëjtat tituj të çmuar? Por, kush të qe ai person ose ata persona që qenë kaq fort të interesuar për të pasur në koleksionet e tyre privat veprat e letersisë klasike ruse dhe në veçanti veprat e Pushkinit?
Mbi të gjitha, ekzistonte fakti i pakëndshëm i kohës së vjedhjeve. Sipas raportimeve zyrtare krimet kishin filluar dy muaj pasi Presidentin rus Vladimir Putin kishte njoftuar zyrtarisht fillimin e operacioneve ushtarake në Ukrainë, me një fjalim sublim që evokoi mbrojtejn e “kulturës dhe vlerave, besimit, dokeve dhe traditave e paraardhësve tanë” si motivet kryesore të kësaj ndërmarje, më të madhen që prej kohës së Luftës së Madhe Patriotike (1941-1945).
Pas kësaj, marrëdhëniet midis Rusisë dhe Bashkimit Evropian arritën nivele të papara më parë armiqësie dhe urrejtje, ndërsa bashkëpunimi me institucionet ose grupet hetimore ruse as që mund të llogaritej më si një mundësi. Rrjedhimisht për hetuesit evropian lindi pyetja: a ishte ky një grup kriminelësh të vegjël që po përdornin sigurinë e dobët të Bibliotekave të vjetra evropiane dhe çoroditjen e shkaktuar prej situatës aktuale gjeopolitike, apo hetuesit po shqyrtonin diçka më të madhe, një operacion të orkestruar nga agjencitë e sigurimit rus për të rimarrë trashëgiminë kulturore ruse që ishte shpërndarë gjatë momenteve kaotike të historisë së Rusisë në të gjithë kontinentin?
Prej hetimeve të hollësishme dhe të koordinuara të forcave policore të Eurojust dhe Europol, në pranga ranë biri i Beqa Tsirekidze-s, Mate Tsirekidze dhe bashkëshortja e tij, Ana Gogoladze, si dhe një shtetas gjeorgjian i identifikuar prej dokumentave si Mihail Zamtaradze. Gjatë seancave të në pyetje të marrjes në pyetje të shtetasve gjeorgjian, hetuesit evropian arritën të hidhnin një dritë hipotetike mbi mënyrën se si operonte skema e gjuetarëve të librave të rrallë të letersisë ruse (ndonëse, për shkak të mungesës së zhvillimit të hetimeve në territorin rus ose bashkëpunimit me instancat e drejtësisë ruse, ajo mbetet e kufizuar vetëm në formën e një hamendje ose hipoteze):
Grupi që operonte në Evropë dhe që kryente vjedhjet në Bibliotekat e vjetra evropiane, përbëhej kryesisht prej shtetasve gjeorgjian, të cilët paguheshin prej koleksionistëve ose filantropëve bibliofil shumë të pasur rusë (kryesisht rezidentë në Moskë), të interesuar në botimet e rralla të letërsisë ruse. Ndërsa mënyrat e transportimit të veprave të vjedhura për tek blerësit, zhvillohej prej vendeve kufitare të Rusisë, kryesisht prej Bjellorsusië(si në rastin e Mihail Zamtaradze) ose Gjeorgjisë(si në rastin e grupit të Beqa Tsirekidze-s)-të cilat për shkak të mardhënieve të tyre politike, ekonomike dhe historiko-kulturale kanë kufinj pothuaj inegzistent me Rusinë.
Por, pavarësisht zbërthimit të mënyrës se si funksiononte skema ndërkombëtare e gjuetisë së botimeve të rralla të letërsisë ruse, shumë pyetje mbetën ende pa përgjigje: Kush qenë këta patron moskovit të literaturës kaq të interesuar për botimet e rralla të letërsisë ruse të gjenduar në arkivat e Bibliotekave të vjetra evropiane? A kishin autoritetet ruse informacion për aktivitetet e këtij rrejti ndërkombëtar bibliofilik i cili merrte porosi direkte prej koleksionistëve moskovit? Dhe si kishte mundësi që nga gjithë Bibliotekat e vjetra evropiane që dispononin ekzemplarë të rrallë të letërsisë ruse, Bibliotekat ruse nuk kishin pësuar as edhe një incident ose nuk kishin regjistruar as edhe një situatë të ngjashme?
Përgjigja për këto pyetje dhe shumë të tjera, nuk mund të kërkohet ose kurrsesi të gjendet në Riga, Tbilisi, Varshvë ose Pragë, ajo gjendet larg, në stepat ruse, në Moskë… dhe vetëm pasi hija e fantazmës së luftës të bjerret prej Evropës, vetëm atëherë ndoshta të të arihet të hidhet dritë mbi vellon e misterit që mbulon vjedhjen e veprave të Pushkinit prej bibliotekave të vjetra evropiane dhe dërgimin e tyre në Bibliotekat e “koleksionistëve patriot” moskovit.
*Fakulteti i Shkencave Politike. Universiteti i Wroclaw (Uniwersytet Wrocławski), Poloni
