Nga Enton Panariti*
Hera e parë që do shihja një album me pikturat e Edward Hopperit ishte nga fundi i viteve 80″ si një përpjekje personale në kërkim të diçkaje tjetër, më moderne se sa ishte dhe kërkohej nga kurrikula e kohës. I velur me realizmin e kohës dhe me euforinë moshës nuk më tërhoqi shumë , por më la me një “por” të madh në mendje, më risolli ankthin e filmave të Hichcocut.
Ngacmim ishte mbresëlënës.
Nuk isha në gjendje të gjeja lidhjen, por as nuk i largoja dot nga mendja ato faqe albumi. Kjo mardhënie e çuditshme do vazhdonte për shumë e shumë vite me rradhë deri sa nga fundi i viteve 90′ do gjendesha fizikisht afër me vendlinden e tij.
Hopper ka lindur në veri të NY në një qytet që quhet Upper Nyack . Talentin për artin ai e shfaqi që në fëmijeri dhe vazhdimisht pati suportin e familjes, e cila i përkiste shtresës së mesme me rrënjët në Hollandë.
Për 6 vjet ai do studjonte në N Y School of Art and Design me emra te njohur si W.M. Chase dhe Robert Henri, emra që do linin mbresa në memorjen e tij profesionale.
Motoja e viteve të shkolles do ishte shprehja e R. Henrit:
” lëreni artin, por pikturoni piktura për çfarë ju intereson ju në jetë”, në sinkron të plot me Charles Baudelaire i cili i keshillonte artistëve të njëjtën gjë në Paris .
Gjatë këtyre viteve bëhet anetar i Ashcan School of American Art.
Vitet e shkollës dhe eksperianca e fituar në të do sherbente për tu punesuar si ilustrator në një agjensi reklamash. Megjithëse nuk I pëlqente të bënte ilustratorin prap kjo gjë i jepte një të ardhur të vazhdueshme dhe të mjaftushme për të kursyer dhe bërë plane për udhetime jashte Amerikës. Parisi ishte qytetit i preferuar .Por kryeqyteti evropian dhe qytetet e tjera në kontinentin e vjeter , jeta në to, teatrot, baletet dhe show-t e kohës ishin ato që do ndikonin mbi Hopperin më shume se sa era e vajit të linit i holluar me terpentine në pikturat e mjeshtërve të kohës.
Vite më vonë në një intervistë ai do shprehej se gjatë atyre viteve ai nuk e dëgjoi asnjëherë emrin Pikaso. Fakt është që ai nuk pati asnjë influence nga rrymat moderne që ishin në qarkullim në Parisin e kohës . Por Parisi në vetvete ishte një histori tjeter. ” Mu desh 10 vjet për të larguar Parisin nga mendja” kështu do ta perkufizonte ai vetë efektin që ai qytet kishte lënë mbi të vite më vonë.
Hopper i përkiste brezit të parë të artistëve amerikanë që kërkonin një ndarje të përnjëhershme dhe pa kushte me Parisin. Klima artistike në Amerikë ishte e ndryshme me atë në Evrope kështu që personaliteti dhe cilesitë artistike të tij do të zhvilloheshin në përputhje me kohën dhe vendin në të cilin ai jetonte.
Në vitet 20″ realizmi ishte shpallur si e vetmja rrugë e artit amerikan dhe si modernizmi i ri i cili shkonte mjaft mirë me karakterin e tij të fortë , individualist dhe me plot kurajo për ti shkuar gjërave deri në fund edhe kur i duhej të zbulonte bukurine e një realiteti pa shumë ngjyra.
Pasioni për letërsin , teatrin dhe filmin si atë amerikan ashtu edhe atë francez do ta afronin atë gjithmonë e më shumë me atë realitet që ishte në fakt brenda në shpirtin e tij dhe që do behej çelsi suksesit artistik. Realiteti ishte i rendesishme dhe nuk mund ta anash kaloje dot, por shumë I mërzitshem po të mos kthehej në art. Parisi ia kishte mprehur konfidencën dhe llogjiken analitike për tu përballur me realitetin amerikan, dhe mbase kjo do ishte e vetmja influence nga realizmi francez i llojit të Degas. Aftësia e tij për ta asimiluar, transformuar dhe sintetizuar realitetin duke krijuar imazhe që kushdo mund të ndihet familiar me to lidhet me kohen kur ai ishte ilustrues për revistat e kohës. Etching, akuarelet dhe ilustrimet në përgjithesi e pregatiten dhe inkurajuan atë për të krijuar kompozime realiste me mister brenda nga ato që thonë pak më shumë se sa tregojnë. A ishte Hopperi vallë një pesimist i lodhur nga realiteti apo një realist I madh I mbushur me mister?
Periudha e udhëtimeve piktorike në Gloucester and Cape Cod ku aquareli dhe etching ishin mjeti I tij kryesor me skenat e bregdetit dhe varkat e peshkimit do ja linin vendin vajit me skena nga New Jorku, por ai nuk ishte aspak I interesuar në madhështinë e qytetit, dritat vezulluese ose turmat e zhurmshme të Manhattanit.
Ai nuk kishte për qëllim ti jepte Manhattenit atë mondanitetin francez me kafe të mbushura me intelektuale që gëlojnë nga ide pa fund dhe që trefishohen mbas çdo gote alkooli .
Amerika nuk ishte Europë dhe New Jorku nuk ishte Parisi.
Në fillim të viteve 30′ ai kishte analizuar dhe sintetizuar gjithshka që i pëlqente nga arti francez dhe po përshtaste me sukses gjithë njohuritë e grumbulluara në një skene klasike amerikane me pjesë nga jeta e përditshme newyorkeze e pikturuar me ngjyrat dhe dritë-hijet e kohës.
Po në këto vite do vine ekspozita e parë në Moma dhe nga fundi I këtyre viteve bashkë me rritje e produktivitetit do rritej edhe statura e tij si artist.
Vitet 40″ do ta gjenin Hopperin duke krijuar veprat e tij më të rëndësishme si
Nighthawk, hotel lobby, Girle show, Morning in a city, office at night, me të cilat do vuloste të ardhmen e tij si artist.
Hopper ishte një vëshgues i kujdeshëm i modës, i sjelljeve të publikut dhe I pozicionit social të personazheve të tij. Asgjë nuk është kot dhe asgjë nuk shkon për asgjë.
Në këtë mënyrë ai kujdeset që të krijojë karaktere në skena të thjeshta por shumë intriguese.
Figurat e tij duken të vizatuar Jo korrekt dhe me pak difekt por në fakt kjo jokorrektesi vihet në funksion të atmosferes që ai krijon. Pikturat e tij janë gjithmonë të hapura për interpretim dhe në përgjithësi ato janë në pritje të diçkaje që mund të ndodhi nga minuta në minute, heshtje e mbushur me erotizëm, ankthi është në ajër, ajri në to është I mbushur me ndjenja e mendime që rrjedhin e ja lënë vendin njëra tjetrës nga melankoni e thjeshtë në përhumbje totale.
Përtej atij xhamit të lokalit, ballkonit të shtëpise, ambjentit të një dhome është presente dicka tjetër e pa konkretizushme që sillet rrotul por nuk ndodh.
Kritika e ka lidhur këtë me personalitetin dhe mënyrën e jetës së tij. Ai ishte një personalitet I mbyllur në jetën e përditshme i painteresuar për jetën e të tjerve , por edhe nje vëzhgues i kujdeshëm i cili jo gjithmonë mbante gjithshka përbrenda.
Kompozimet janë tipike amerikane me Fusha dhe hapsira të mëdha pa fund dhe kjo ndodh edhe kur ka si subjekt vetëm njê shtëpi , një tren, një femer nudo në një dhome, e vetme, ku edhe muret janë bosh. Tensioni nervor është i njëjtë në të gjitha pikturat e tij , dhe vjen duke u rritur, dicka është gati për të ndodhur, njeriu është vetëm me veten e tij edhe kur ka më shume se një figurë, në kuadër mungon komunikimi frymor, midis personazheve ka një heshtje që i imponohet shikuesit, ambjenti është kërcënues edhe kur është i ndriçuar mire dhe pa ndonjë shkak konkret të dukshëm. E gjitha kjo ndodh me një pikturë ku nuk ka në fokus një figurë të vetme ose një motiv qëndror rreth të cilës rrotullohet gjithshka.
Personazhet nuk pozojne ata janë kapur në një moment skenik si në një sekuence filmi. Ndërsa ,ai, spektatori, artisti, vëzhguesi është i lire I pa vëshguar nga askush , I lirë nga çdo kufizim për të parë jetën në skenë deri në detaje.
Mbas vitit 1940 hopper do krijonte një grup pikturash që kishin në qender të vëmëndjes figurën e femres disi të vetmuar dhe disi të shqetsuar diku me doza të theksuara sensualiti dhe diku jo por e përbashkëta është se të gjitha janë të mbyllura në veten ose në hallin e tyre. Evidente kjo është te Girle show ku figurës I mungon gjalleria dhe enthusiasmi I shfaqes megjithëse është stripclub.
Te Office at Night heshtja dhe tensioni janë teresisht sensual. Një figure bossi I ulur në tavolinën e tij Te punës , një sekretare bjonde dhe belholle me fustan te derdhur mbas trupit që vë në dukje linjat seksi të pjesës së mbrapme të saj qëndron në këmbë duke parë vjedhurazi diku poshtë një leter- dokument të rënë nga tavolina. Mbase e hedhur me qëllim poshtë pranë tavolinës të bosit që duket sikur nuk ka vënë re asgjë se çpo ndodh ose thjesht po pret reagimin e sekretares ose asnjëra nga keto.
Do ulet sekretaria ta marri?
Ata janë vetëm në zyre dhe jashte është natë. Dëshirë, heshtje, vetpërmbajtje, desiluzion dhe tension erotik që do priste hekurin me qime .
Do perkulet sekretaria për t’ja dhënë ” letrën” bosit ?
Hopper është mjeshtër i situatave me dy kuptime. Ai e dinte mirë që fantazia ngacmohet më së miri nga realiteti i interpretuar pak ndryshe dhe skena te lëna gjysëm në mister por me dozen përkatese. Si një entuziast për filmin dhe teatrin ai arrin ta pasqyrojë me force errësirën dhe dramacitetin e skenës në pothuajse të gjitha pikturat e tij. Nata I bën gjërat më misterioze.Misteri I drites në errësirë ishte interesi I tij por mbi të gjitha ai i dritës artificiale të cilën ai e përdor shumë në shumicën e pikturave të tij.
Dritaret luajnë një rol të rëndësishëm njësoj si drita dhe hija që perplaset në to. Ai arrin ta interpretojë dritën dhe reflekset e pasqyrimit të saj në xhama dritaresh mure dhomash ambjete të mbyllura dhe të hapura të ndriçuara mirë ose të lëna në gjysëm errësirë me forcën e dramacitetit filmik . Hopperi nuk tregon burimin e dritës por vetem efektin e saj. Nje nga piktura e tij të preferuara ishte “night watch e Rembrandtit “.
Tek The Nighthawk ai krijon dhe realizon një prespektive fluide pa një pikë të vetme orintimi . Kompozimi është i bazuar në një geometri vijash vertikkale që rrinë mbi grup linjash horizontale që mbushin hapsirën vizuale.
Elementi kompozicional i dritareve imponon një element shumë modern mbi konceptimin e hapsirës. Personazhet dhe ngjyrat janë zgjedhur në funksion të idesē. Shikimi perplaset në godinën e lënë në hije dhe kthehet në xhamat e ndriçuar të lokalit duke vallëzuar me këte ritem deri sa gradualisht fillon dhe rilaksohet duke u përqëndruar te personashet e pikturës të cilët janë të ngrirë dhe izoluar në mendimet e tyre për gjithmonë por të lidhur me ne nepermjet asaj heshtje magjike që ndez pëshpëritje dhe tension, është ai zëri që dëgjojmë gjithmonë kur jemi vetem . Dhe ky zë është i pranishëm në të gjitha pikturat e tij.
Dritat skenike, sipërfaqet e ngjyrave që kufizojne njëra tjetrën nën një ritëm vertikal horizontal dhe duke eleminuar detajet e panevojshme e bëjnë këtë vepër unike amerikane në subjekt dhe në atmosferën që krijon dhe realizmi me të cilin është realizuar nga ana e tij është i një lloji aspak tradicional. Hopper pikturon realitetin jo siç e shikon syri por siç e ndjen shpirti në kohë krizash dhe në prag lufte me ngjyrat e botës së përditshme materiale .
Nighthawk ishte menjëherë një pikturë popullore. Në më pak se një vit ajo u kthye në një ikon të artit amerikan. E tillë ka mbetur edhe sot.
Me këtë pikturë Hopper kishte arritur atë çfarë gjithë artistët amerikan ishin duke kërkuar : “amerikanizmin” e artit dhe shkëputjen e tij nga arti francez, ai kishte kapur esencën e atmosferës dhe karakterin e njerezve dhe një kulturë individualiste në kohë krize , e kishte parë realitetin si një mënyrë për të bërë art me të dhe jo si një të vërtetetë realiste e cila në shumicën e rasteve është më e mërzitsheme se sa është në të vërtetë vetë realiteti.
Në vitet mbas luftës së dytë boterore krijimtaria e tij do ndikohej shumë nga përkeqsimi I shëndetit, kohët po ndryshonin me shpejtesi , abstract ekspresionizmit po shfaqej në skenën artistike amerikane me forcë, krijimtaria e tij dukej e kaluar dhe e lënë mbrapa nga kritika dhe mbi të gjitha ai vete i harruar. Por nganjëherë gjërat nuk janë ashtu siç duken.
Në fund të viteve 48 ” The Nighthawks” ishte akoma një ndër pikturat më të rëndësishme dhe Hopperi vetë një ndër 10 piktorët më të famshëm në amerikë. Në 1952 ai do përfaqsonte ShBA në biennalen e venecias me pikturën “room by the sea” e cila me siguri ka ndikuar në artistët e viteve 50″-60″ të shekullit të XX përfshirë këtu Mark Rothkon. Në historinë e artit american Hopper është një artist i vecantë, një individualist i përsosur, një realist misterioz dhe një pesimist të cilit I pëlqente ta imagjinonte realitetin sipas versionit tê tij personal. Me pesimizmin e tij artistik realizmi ishte i mbushur përgjysem me mister të cilin ai e perdori më së miri, por kurrë nuk pati për qëllim në vetvete të bindi publikun por thjesht ta bejë atë ta shikojne pak ndryshe këtë realitet.
Kur Hopperi vdiq në moshën 84 realizmi i tij misterioz ishte më modern se kurrë dhe i pranuar botërisht nga kritika. Sot ai renditet midis atyre që pikturuan me përkushtim skenën amerikane në një nga periudhat më të rëndësishme artistike të ” botës së re”. Në sondazhet e vazhdueshme që bëhen nga muzeumet amerikane për treshen e piktoreve më të rëndësishme të të gjitha kohrave në ShBA Hopperi ndan vendin e parë dhe të dyte vetëm me Jackson Pollock.
I treti nuk ka rëndësi.
* Piktor
