Ish Kryetari i Komisionit të Posaçëm për Reformën në Sistemin e Drejtësisë, Fatmir Xhafaj, ka bërë një “radiografi” të zgjeruar të reformës në drejtësi që nga hapat e parë me ideimin dhe konceptimin dhe deri të sfidat e fundit për një implementim sipas standardeve më të mira ndërkombëtare.
I ftuar në emisionin “Java” në Radio Televizionin Shqiptar, Xhafaj i është përgjigjur pyetjeve të adresuara nga dy gazetarët Preç Zogaj dhe Lorenc Vangjeli të cilët kërkuan të dinin mbi rolin që kanë luajtur në proces Shtetet e Bashkuara, Bashkimi Europian, aktorët e politikës si dhe organizatat e debatuara mediatikisht.
Deputeti Xhafaj rrëfehu edhe disa nga detajet e panjohura më herët lidhur me takimet Uashington-Bruksel-Tiranë për të siguruar ekspertizën e duhur për ta bërë reformën të paprekshme nga politika.
Duke analizuar faktorët që ndikuan në ngadalësimin e ritmit, ai siguroi se pavarësisht kësaj, reforma nuk ka asnjë devijim nga mënyra se si është ideuar, konceptuar dhe hedhur në projektin kushtetues e ligjor.
“Praktikisht ne jemi duke ndërtuar një pushtet të ri i cili ka një veçori pasi nuk është duke u ngritur në një truall bosh. E marrë nga pikëpamja figurative, është ndryshe të ndërtosh një godinë në një truall bosh dhe ndryshe duke hequr pjesë të veçanta të godinës ekzistuese sa të ndërtohet e reja. Në këtë moment ne kemi një konkurrencë dhe bashkëjetesë mes të vjetrës që po shembet dhe të resë që po ndërtohet. Nuk besoj se është një proces i lehtë, por përkundrazi është mjaft kompleks për shkak të gjerësisë që ka pasi preken të gjithë. Nga ana tjetër është edhe i vështirë pasi një pjesë e institucioneve të ndërtuara janë risi ku nuk ke modele të mëparshëm mbi të cilat mund të bazohesh dhe mbi atë model të ndërtosh pritshmëritë apo të ndërtosh zgjedhjet e reja. Kjo është një nga arsyet që ka ndikuar në ritmin e reformës duke e shndërruar sot në një proces të debatuar. Por ajo që është e rëndësishme nën këndvështrimin tim, është që procesi është në rrugën e duhur dhe nuk ka asnjë shmangie nga qëllimi dhe mënyra se si është ideuar, konceptuar dhe hedhur në projektin kushtetues e ligjor. Gjëja që mund të pranoj është që duhet të reflektohej një ritëm tjetër nëse do të kishim një sjellje dhe një qasje më bashkëpunuese të aktorëve politikë dhe institucionalë të përfshirë në këtë proces”, -u shpreh Xhafaj.
Ndërkohë, gazetari Lorenc Vangjeli ngriti një pikëpyetje duke thënë se “ në këto 30 vjet, zakonisht ajo që thuhet në anglisht nga Uashingtoni ose Brukseli, merret si një e vërtetë absolute në Tiranë. Është sërish një e vërtetë e prekshme për të gjithë fakti i ndërhyrjes dhe bashkautorësisë së ndërkombëtarëve për konceptimin e reformës. Cili ka qenë roli i tyre në themelimin e shtyllave kryesore të reformës?
Xhafaj tha: “Dua të pohoj një fakt të njohur publikisht. Faktori ndërkombëtar dhe posaçërisht Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Bashkimi Evropian dhe kryesisht shtetet anëtare si Gjermania, Britania, Franca, Italia, Holanda dhe Austria, asistuan duke pasur një rol të rëndësishëm në procesin e reformës në tre komponentët kryesore : ‘Hartimi’- ku janë bashkautorë me ne, ‘miratimi’ – ku pa ndërhyrjen dhe presionin e tyre s’do kishim këtë reformë, ‘faktorë përcaktues’- në ngritjen e institucioneve të reja dhe efiçencën e tyre.
Në nisje të këtij procesi, pasi hartuam planin strategjik se çfarë duhet të bënim për reformimin e sistemit të drejtësisë, kuptuam që kjo ishte e pamundur nëse s’do të kishim të përfshirë një ekspertizë të avancuar që do ta përqaste me standardet më të mira ndërkombëtare pasi po përmbysnim një pushtet të vjetër dhe po ndërtonim një të ri. Ishte e pamundur që vetëm me fuqinë tonë intelektuale ta sillnim këtë në standardet më të mira ndërkombëtare. Ne jemi vend i NATO-s, kërkojmë të bëhemi pjesë e BE, dhe do të thotë se drejtësia aq e rëndësishme për vlerat e një demokracie të konsoliduar, nuk mund të jetë një krijimtari lokale. Duhet patjetër që të jetë i përputhshëm me standardet dhe praktikat ndërkombëtare. Në këtë kontekst ne kuptuam që mundësia më e mirë për të përftuar këtë gjë, ishin dy misionet e asistencës: OPDAT dhe EURALIUS.
Sa i përket pyetjes suaj, Brukseli kishte një ndryshim me Uashingtonin pasi i duhet të marrë vendime në një kuadër më të gjerë dakordësie, ndërsa Uashingtoni ka një qendër të vetme vendimmarrëse duke reflektuar qartësi në këtë proces që ditën 1. Pas bisedës me drejtuesit e misioneve OPDAT dhe EURALIUS, kam kërkuar takim me dy ambasadorët Lu dhe Vlahutin duke i kërkuar që të bënin një hap përpara duke pranuar bashkëdrejtimin e grupeve të punës të reformës në nivel ekspertësh. Pra, drejtues të grupeve të ishin një shqiptar dhe një ndërkombëtar ku ata të qëndronin të përfshirë drejtpërdrejt në procesin e hartimit. Ambasadori Lu, pa lëvizur nga tavolina u shpreh se jepte dakordësinë e Departamentit Amerikan të Shtetit : ‘Ne jemi dakord”. Ambasadorja Vlahutin ishte dakort, por tha: ‘Duhet të pyes Brukselin’. Ky ka qenë një proces që po kështu vijoi edhe me Vettingun ku Uashingtoni ishte shumë më i qartë dhe avancuar për të marrë përsipër riskun e përfshirjes më aktive në vendimmarrje, ndërkohë Brukseli ishte më hezitues për shkak të sfidës apo pasigurisë të së nesërmes dhe përgjegjësisë që do të kishte para vendeve anëtare nëse ky proces do të dështonte. Uashingtoni ishte më i qartë për këtë gjë, dhe kjo dëshmohet edhe nga fakti që u pranua dhe u përfshi gjerësisht.
Ekspertët e tyre, të BE dhe SHBA kanë qenë të përfshirë aktivisht në hartimin e draftit pasi siç kemi rënë dakord, asnjë zgjidhje nuk do të kalonte pa marrë dakordësi që çdo propozim të ishte i përputhur me standardet Evropiane. Dua t’ju siguroj se ekspertët e OPDAT dhe EURALIUS kanë pasur një rol kyç duke bërë një punë të shkëlqyer jo veç nga pikëpamja e cilësisë, por edhe nga ajo e angazhimit në hartimin e projektit. Është rasti i parë unikal ku misionet e asistencës në Shqipëri nuk sillen në rolin e këshilluesit, por janë në rolin e kontribuesit të barabartë me ekspertët shqiptarë”.
Nga ana tjetër, gazetari Preç Zogaj solli në vëmendje disa nga akuzat e lakuara shpesh mediatikisht prej eksponentëve të opozitës, ku pyeti ish ministrin se “Po ta shprehnit me përqindje, cila është pesha amerikane në këtë reformë dhe cila është pesha evropiane? Krahas bashkautorësisë, kemi një debat të zhvilluar mbi rolin e fondacionit ‘Shoqëria e Hapur’ ku disa nga eksponentët e opozitës dhe disa nga përfaqësuesit e shoqërisë civile thonë se ka konceptuar dokumentin strategjik të reformës. Gjatë kohës që ju ishit drejtues i reformës, çfarë bashkëpunimi keni pasur me zyrën e këtij fondacioni?
Xhafaj tha: “Kjo është një lloj paranojë ballkanike. Di të them se ky fondacion ka dhënë një kontribut të veçantë ndër vite lidhur me ngritjen e shoqërisë civile dhe mbështetjen e të rinjve e të rejave për t’u shkolluar e aftësuar. Ndërkohë në rastin konkret është e gjitha një trillim pasi në mënyrë absolute nuk ka asnjë ndikim. Për sa i përket substancës së përmbajtjes së këtij dokumenti, nuk ka një rresht të shkruar prej tyre dhe të marrë prej nesh. Ekspertët e nivelit të lartë që kishim dhe sekretariati teknik, nuk ishin rekrutuar nga fondacioni “Soros” por vinin nga Gjykata Kushtetuese, Gjykata e Lartë, avokatia, bota akademike dhe vet Ministria e Drejtësisë etj. Ministri i Drejtësisë ka qenë pjesë e Lëvizjes Socialiste për Integrim, gjithë ministrat në periudhën e hartimit të reformës ishin të LSI. Pra, ishin nga të gjithë faktorët dhe aktorët e sistemit, përfshirë botën akademike dhe shoqërinë civile. Fondacioni ka pasur vetëm një përfaqësues dhe ai ishte ish gjyqtari i gjykatës së Strasburgut Kristaq Traja, kryetar i bordit të këtij fondacioni. Ashtu si një sërë organizatash të tjera, edhe Fondacioni “Shoqëria e Hapur” ka një meritë të vecantë pasi ka qenë një nga financuesit e projektit, ka ndihmuar në aspektin e transparencës së procesit me organizimin e tavolinave dhe konsultimit publik dhe të një sërë elementëve të tjerë. Këtu fillon dhe këtu mbaron kontributi dhe “ndërhyrja” e fondacionit në procesin e hartimit të reformës në drejtësi”.
Gjithashtu, analistët kërkuan të dinin një vlerësim lidhur me ndryshimin që ka pasur qëndrimi amerikan mes administrata “Obama” dhe asaj “Trump” për reformën në drejtësi.
Xhafaj tha: “Kur shkova së fundmi në Uashington edhe pse në statusin e Ministrit të Brendshëm, më shumë më pritën si kryetari i komisionit të posaçëm për reformën në drejtësi dhe më pyetën gjerësisht lidhur me implementimin e saj. Dua t’ju them se nga kontaktet intensive që kam pasur dhe kam, nuk konstatoj asnjë ndryshim që në ditën e parë dhe deri më sot, pasi ata janë të njëjtë duke vërtetuar edhe njëherë se demokracia dhe qeveria amerikane nuk janë çështje individësh që mund të ndryshojë me lëvizjen e temperaturave të motit. Nuk lëviz sipas stinëve të vitit, por është konstante në qëndrimet e saj pasi ka pasur dhe ka arsyet e saj për sa kohë që do një Ballkan ndryshe dhe që dëshirojnë një Shqipëri shumë më demokratike, me një shtet të së drejtës të konsoliduar. Kjo vjen për arsye të marrëdhënieve historike, interesave strategjike apo për shkak të faktit që ata kanë qenë një lloj ‘mentori’ në përfshirjen e vendit tonë në aleancat demokratike Euro-Atlantike. Amerika nuk duhet parë me syze Ballkani. Padyshim që ka qenë dhe mbetet e interesuar për atë që është komponenti kryesor: Shteti i së drejtës. Nuk ka asnjë ndryshim në qëndrimet e tyre nga Donald Lu dje dhe Leyla Mouses sot”.
Sa i përket vonesave që i janë shkaktuar implementimit të reformës, Xhafaj u pyet nëse “në 2016 menduat se do vinte një ditë si kjo e sotmja ku vendi s’ka as Gjykatë Kushtetuese dhe as Gjykatë të Lartë?”
Xhafaj tha: “Padyshim, e kam menduar që do ishte proces i vështirë zbatimi për shkak të natyrës komplekse dhe kundërshtarëve të ndryshëm që kishte nga të gjitha krahët e frontet, të dukshëm dhe të padukshëm. Natyrisht nga pikëpamja e kohës, mendoja se kjo periudhë tranzicioni në sistem dhe bashkëjetesa mes dy kohëve se çfarë ikte dhe çfarë vinte do të ishte më e shkurtër, por praktikisht rezultoi më e gjatë. Ka disa arsye për këtë. Së pari, në këndvështrimin tim është roli destruktiv që ka luajtur opozita që në krye të herës pasi duhet ta pranojmë që opozita hyri e sforcuar në miratimin e projektit kushtetues. Konsensusi i kërkuar ishte një alibi për të shpëtuar fytyrën e atyre që do vinin të votonin, gjë që u vërtetua te Vettingu. Ngritja e organeve të reja ishte përcaktuar pak ditë pas miratimit të ndryshimeve kushtetuese, ndaj edhe afatet e përcaktuara ishin vendosur në mënyrë të tillë pasi ne ishim dakordësuar që pas votimit me 140 vota, 7 ligjet e reformës të miratoheshin pothuajse në të njëjtën kohë. Ne mundëm ti përputhim nga ana e hartimit që të votoheshin në të njëjtën kohë, por opozita kundërshtoi me argumentin se s’jemi gati dhe kërkojmë kohë, me justifikimin se ‘do marrim pjesë në proces me vërejtjet dhe sugjerimet tona’. Gjatë gjithë gushtit të 2016, ne kemi punuar për ta sjellë opozitën në dakordësi për shtatë ligjet. Madje, nëse ju kujtohet ka pasur seance parlamentare në gusht të atij viti, një që miratoi ligjin e vetingut. Opozita nga shtatë ligjet miratoi vetëm një, pligjin për SPAK, si lojë politike në raport me gjykimin e publikut dhe presionin e amerikanëve. Ky është fakt, dhe në këtë analizë s’mund ta përjashtosh”.
Vangjeli dhe Zogaj shtuan: U lanë me qëllim afatet? Çfarë ndodhi?
Xhafaj tha: “Opozita dërgoi ligjin e vetingut në Gjykatën Kushtetuese dhe kjo e fundit e çoi në Komisionin e Venecias. Në fillim të vitit 2017, Gjykata Kushtetuese rrëzoi kërkesën e Partisë Demokratike pasi e kishte pezulluar më parë ligjin dhe ligji për vettingun hyri në fuqi. Në saj të kompromisit të famshëm të 21 korrikut, ligji për vettingun parashikonte dakordësinë e të dy palëve për nominimin e kandidaturave. Pas zhbllokimit nga Gjykata kushtetuese të ligjit, opozita hyri në çadër për disa muaj dhe u desh marrëveshja e majit që në qershor ne të përzgjidhnim së bashku anëtarët e komisionit të vetingut. Pra na u nevojit një vit kohë më shumë dhe në nëntor të 2017 është hedhur shorti i parë. Praktikisht, ka filluar 1 vit e ca me vonesë. E gjithë kjo solli efektin kaskadë që kemi sot ku KED, KLGJ dhe KLP u shtynë në kohë pasi kishte një kusht të padiskutueshëm. Asnjë nga ata nuk mund të ishte pjesë e këtyre strukturave pa u vetuar nga organet e vetingut”.
