Me ndryshimin e ekonomive, ndryshojnë edhe recesionet. Si do të jetë i ardhshmi?
Le të kthehemi pas në kohë në vitin 2007. Tipat që u pëlqente të binin në sy mburreshin me celularët “iPhone” të gjeneratës së parë. “Netflix” dërgonte me postë DVD për personat që nuk kishin kohë për të shkuar në Blockbuster. Firmat më të mëdha në botë ishin kompanitë e mirënjohura si “General Electric” dhe “Royal Dutch Shell”.
“Myspace” sundonte botën online. Kjo periudhë që tashmë duket e largët, ishte koha kur Amerika, Evropa dhe shumica e vendeve të tjera të pasura, hynë për herë të fundit në recesion. Që atëherë, mënyra sesi njerëzit blejnë produkte, argëtohen, lëvizin dhe shpenzojnë para, ka ndryshuar dhe është revolucionarizuar nga titanët globalë të teknologjisë, shkruan The Economist.
“Natyra e ekonomisë ka ndryshuar që nga viti 2007, dhe po ashtu do të ndryshojë edhe natyra e recesionit”, thotë Douglas Elliott i firmës konsulente “Oliver Wyman”. Përpunimi i të dhënave mbi ndikimin e recesionit tjetër është i rëndësishëm sepse ai do të vijë, herët a vonë. Recesionet e kaluara kanë qenë mjaft të kushtueshme. Sipas përllogaritjeve të “The Economist”, në rënien më të fundit ekonomike, 11 milionë njerëz humbën vendet e punës në shtetet me ekonomi të zhvilluara dhe fitimet e firmave të mëdha në Evropë dhe Amerikë ranë përkatësisht me 51% dhe 30%.
Tregjet e aksioneve goditen gjithmonë kur ekonomia merr kthesë. Recesionet kanë rëndësi për qeveritë dhe bankat qendrore, të cilat duhet të vendosin se si të reagojnë, po ashtu edhe për firmat dhe investitorët, sepse rëniet ekonomike bëjnë që njerëzit të vendosin prioritete. Në tre recesionet e kaluara, aksionet e firmave amerikane në kuartilin e lartë të secilit prej dhjetë sektorëve, u rritën mesatarisht me 6%, ndërsa ato në kuartilin e poshtëm ranë me 44%.
Në disa mënyra të rëndësishme, bota e korporatave i ngjason imazhit të vitit 2007. Kompanitë amerikane janë fituese të mëdha, me fitime të korporatave 8.5% të PBB-së, dhe një numër i madh industrish janë relativisht shumë të përqendruara. Në Evropë, fitimi dhe përqendrimi mbeten më të ulëta. Ashtu si në vitin 2007, firmat perëndimore mbeten shumë të globalizuara, pavarësisht luftës tregtare. Firmat e mëdha në Amerikë i realizojnë 31% të shitjeve të tyre jashtë tregut vendor, ndërsa për kompanitë e mëdha evropiane shifra është 53%.
Nga ana tjetër, kanë ndryshuar edhe shumë aspekte. Së pari, bota digjitale është më mbizotëruese. Një përmirësim ekonomik ka nxitur rritjen e gjigandëve të teknologjisë globale që kanë shqetësuar operatorët e shitjeve me pakicë, taksive, hoteleve dhe shumë bizneseve të tjera. Shembulli i sipërmarrjeve të teknologjisë ka depërtuar edhe në firmat joteknologjike, të cilat tani kanë filluar të zotërojnë më pak asete. Menaxherët e kanë ndryshuar taktikën, nga blerja e serverave, në marrjen me qira të tyre përmes cloud. Ndryshimi i dytë është se drejtuesit ekzekutivë mund të kenë më pak hapësirë për të ulur kostot.
Së treti, disa firma kanë grumbulluar borxhe dhe janë angazhuar në kontabilitet, duke rritur atë që ekonomisti John Kenneth Galbraith, e quajti “bezzle”: paratë që askush nuk është i vetëdijshëm që kanë humbur. Periudhat e bumit ekonomik i fshehin ngërçet, për shembull, duke i lejuar kompanitë që të vonojnë pasqyrimin e vlerës së blerjeve të pakënaqshme.
Fillojmë me ndryshimin e parë: rritja e teknologjisë dixhitale. Dallimi më i dukshëm qëndron në natyrën e firmave më të mëdha: shtatë nga dhjetë firmat më të vlefshme në botë janë ato teknologjike, dy më tepër se në vitin 2010. Në Amerikë, pesë kompanitë kryesore, “Apple”, “Amazon”, “Facebook” dhe “Microsoft” — përbëjnë 13% të fitimeve të firmave S&P 500.
Kjo përqindje parashikohet të rritet në rreth 20% brenda pesë viteve. Me më pak se 5%, përqindja që zënë ato në numrin e të punësuarve në S&P 500 është e vogël, por këto kompani janë bërë investitorët më të mëdhenj në Amerikë, duke qarkulluar 189 miliardë dollarë në ekonomi vitin e kaluar (përfshirë kërkimin dhe zhvillimin), ekuivalent me 17% të investimeve nga kompanitë e mëdha të listuara publikisht.
Prandaj, ka një rëndësi të madhe mënyra sesi gjigandët e teknologjisë përballen me recesionin. Investitorët mund t’i shohin këto firma si të pathyeshme, por ato janë të ekspozuara shumë ndaj të ardhurave që janë ciklike, përfshirë reklamimin, shpenzimet e konsumatorit dhe shpenzimet teknologjike, të cilat ishin të gjitha të ndjeshme ndaj gjendjes ekonomike në epokën para-dixhitale. Modelet e biznesit të ri mund të ofrojnë një mbrojtje. Ndoshta përdoruesit e “Facebook”-ut do të kalojnë më shumë kohë online nëse humbasin punën e tyre? Ndoshta reklamuesit do të ulin shpenzimet për reklama në TV, gazeta dhe billboard para se të sakrifikojnë shpenzimet dixhitale.
Ka prova që dhimbja mund të jetë akute. Në rëniet e viteve 2000-2002 dhe 2007-2008, rritja e shitjeve në “Amazon” dhe “Microsoft” u ngadalësua ndjeshëm. Shitjet e telefonave inteligjentë tashmë janë ngadalësuar. Në rastin e një recesioni, konsumatorët mund të mbajnë një pajisje celulare për më gjatë, në vend që ta ndërrojnë atë për modelin më të fundit në treg. Bilancet e fortesës ofrojnë një masë sigurie: pesë firmat e mëdha të teknologjisë kanë 270 miliardë dollarë, para të gatshme neto.
Përveç kompanive gjigante, janë shfaqur operatorë të rinj. “Airbnb” dhe “Uber” kanë njësuar blerësit dhe shitësit. Inovatorët financiarë si “LendingClub” dhe “SoFi” lehtësojnë miliona kredi duke lidhur njerëz që kanë nevojë për para me ata që kanë paksa për të kursyer. Ofertat e regjistrimeve kanë lulëzuar për gjithçka, nga ushqimet e gatshme deri në kozmetikë. Për shumë, kjo do të jetë rënia e tyre e parë; për disa mund të jetë e fundit.
Jo të gjithë do të goditen aq keq sa mund të pritet.
Një recesion në Brazil në vitet 2015-16 goditi shumë kërkesën për “Uber”, por papunësia më e lartë do të thoshte më shumë shoferë në dispozicion, duke zvogëluar kostot dhe duke përmirësuar shërbimin. Në të njëjtën mënyrë, një rënie mund të ndihmojë “Airbnb” të fitojë pjesën e tregut nga hotelet nëse do të thotë se më shumë njerëz i ofrojnë shtëpitë e tyre me qira në kërkim të parave të gatshme. Një krizë mund të mos ketë aq shumë ndikim në kompanitë e teknologjisë, sa të përshpejtojë rënien e ekonomisë “të vjetër”, jodixhitale.
Kompanitë e teknologjisë që duken më të rrezikuara janë ato që ofrojnë produkte “mikro-luksoze”: Konsumatorët e shpenzimeve diskrecionale mund të heqin dorë shpejt. Presin që “Deliveroo” (kompani që merret me shpërndarje ushqimi),” Bird” (qira skuterash elektrikë) dhe “Peloton” (biçikleta për stërvitje) të ndiejnë më tepër recesionin. Ato me kosto të lartë fikse do të ekspozohen veçanërisht kur bie kërkesa. “WeWork”, një firmë pronash teknologjike, është angazhuar për 47 miliardë dollarë pagesa qiraje gjatë 15 viteve të ardhshme. Firma të tilla mund të mos jenë të mira në tërheqje. “Nëse jeni një themelues 30-vjeçar i teknologjisë, i cili nuk ka kaluar kurrë në recesion, mendoni se gjërat rriten përgjithmonë. Ulja e kostove nuk është pjesë e axhendës tuaj”, thotë Tom Holland i “Bain”, një tjetër firmë konsultative.
Megjithëse nuk është pika e fortë e Silicon Valley, shkurtimi i pamëshirshëm i kostos ka qenë gjithmonë pjesë e librit të lojërave për kompanitë jashtë industrisë së teknologjisë, kur ekonomia bie. Në recesionin e fundit, kostot e punës së firmave amerikane u ulën me 7% në total, pasi ato pushuan punëtorët dhe shkurtuan pagat për të mbrojtur aksionarët dhe për të shmangur pakujdesitë.
Loja e ashpër
Hapësira për manovrim tani është më e kufizuar. Në disa raste, kjo ndodh sepse strukturat e kostos kanë ndryshuar. Mbi 200 miliardë dollarë të korporatave vjetore janë zhvendosur te ofruesit e informatikës cloud si AWS dhe “Microsoft”.
Kostot që dikur vinin në periudha (në një server të madh një herë në dekadë) tani arrijnë si një faturë tremujore për shërbimin e softuerit. Kjo mund të ndihmojë.
Nëse një firmë do të rritet, mund ta ketë më të lehtë të paguajë faturën e saj të re, sesa të zhdukë pajisjet e padëshiruara. Por firmat po humbasin fleksibilitetin për të ruajtur paratë duke vonuar shpenzimet kapitale.
Ndërkohë, konteksti shoqëror është zhvendosur. Në vitin 2019, krerët e 181 firmave më të mëdha në Amerikë thanë se ata ndanë një “angazhim themelor” jo vetëm për pronarët e tyre, por edhe për klientët, punonjësit, furnitorët dhe komunitetet e tyre. Shumë CEO i konsiderojnë privatisht këto lloj deklarimesh si “gëzof dekorativ”.
Kjo do të testohet në një rënie, pasi largimi i punëtorëve dhe punët jashtë vendit vijnë nën zjarr politik të shtuar. “Ju nuk dëshironi të dukeni sikur po pushkatoni njerëzit, veçanërisht nëse jeni akoma fitimprurës,” thotë një shef evropian. “Do të jetë më shumë zgjidhja e fundit. Mund të duhet të kalojmë më shumë dhimbje para se të njoftojmë shkurtime”.
Sfida përfundimtare është se një periudhë e gjatë pa rënie, ka inkurajuar zakone të këqija, që do të thotë se disa firma janë tepër në borxh ose po fshehin sekrete të këqija. Probleme të tilla zakonisht vërehen pasi të jetë vonë për t’i rregulluar ato. Kriza aziatike e vitit 1997 paraqiti kapitalistë të krishterë të shtypur nga mospërputhjet e monedhës së borxhit; në 2000-2001, kriza shkatërroi firmat e dotcom dhe nisën mashtrimet në “Enron” dhe “WorldCom”; dhe në 2007-2009, bankat e ndërtuara mbi themelet e kalbura u shkatërruan.
Parashikimi i këtyre fiaskove është i vështirë, por ka disa shenja paralajmëruese të përgjithshme. Pas një periudhe të gjatë të marrjes së marrëveshjeve, vullneti i mirë (ndryshimi midis asaj që blerësi paguan për një objektiv dhe vlerës së tij) është në një rekord të lartë prej 3.6 trilionë dollarë për firmat S&P 500. Kjo mund të tregojë telashe. Në vitet 2000-2001 dhe 2007-2009, firmat rrëfyen për disa marrëveshje marramendëse.
Në Amerikë, 97% e firmave në S&P 500 në 2017 paraqitën të paktën një metrikë të performancës së tyre në një mënyrë që ishte në kundërshtim me Parimet e Kontabilitetit të Pranuara në mënyrë të Përgjithshme, ose GAAP, që rritet nga 76% para rënies së fundit, sipas “Audit Analytics”, një kompani konsulence. Numri i firmave të mëdha amerikane që përmendin “rregullime” të fitimeve është më shumë se dyfishuar që nga recesioni i fundit.
Mbi 60% e bashkimeve dhe blerjeve amerikane u financuan vitin e kaluar me kredi që përfshijnë “shtesa”, një fenomen i kontabilitetit që po rritet me shpejtësi. Këto lejojnë blerësit të injorojnë shpenzimet e pakëndshme për shembull duke supozuar se firmat e bashkuara do të shkurtojnë me sukses kostot pasi të kombinohen. Dokumentet e kredisë përpilohen duke përdorur shifrat e fitimit si bazë fillestare.
Shpesh humbësit janë firma me shumë borxh. Nëse një recesion është shkaktuar nga rritja e normave të interesit, ato goditen pak para se të fillojë rënia dhe përsëri pasi ajo të jetë në lëvizje të plotë, pasi shitjet rrëshqasin dhe firmat luftojnë për të përmbushur kostot e interesit ose kreditë e rifinancimit. Që nga viti 2007, borxhi i përgjithshëm i korporatave është rritur. Në Evropë, borxhi i korporatave jofinanciare tani arrin në gati 110% të PBB-së, krahasuar me nën 90% në 2007. Në Amerikë, bizneset tani huazojnë më shumë sesa familjet, për herë të parë që nga viti 1991.
Pjesa më e madhe e parave ka shkuar për kompanitë me aftësi shumë më të vogël për të shlyer borxhet e tyre aktuale, aq më tepër kur godet një rënie ekonomike. Në botën e pasur, një në tetë kompani të krijuara merr shumë pak fitim për të paguar interesin për kreditë e tyre. Kjo shifër është rritur nga një në 14 kompani në 2007, sipas Bankës për Zgjidhje Ndërkombëtare.
Një recesion aq i keq, sa rënia e 2007-2009 do të rezultojë në 19miliardë dollarë të borxhit të korporatave – gati 40% e totalit – borxh nga kompani të tilla, sipas Janet Yellen, ish-kryetar i Rezervës Federale, i cili ka paralajmëruar se, “nëse kemi një rënie në ekonomi, ka shumë firma që do të falimentojnë, mendoj, për shkak të këtij borxhi. Kjo ndoshta do ta përkeqësonte rënien.”
Optimistët argumentojnë se struktura e borxhit është bërë më fleksibël. Bankat janë në gjendje më të mirë falë rregulloreve të reja (megjithëse kryesisht të paprovuara) të miratuara që nga viti 2008, dhe kështu duhet të jenë në gjendje të mbajnë kreditimin nëse ekonomia vuan. Bizneset kanë qenë në gjendje të sigurojnë kredi me më pak “anekse”, për shembull nëse duken sikur mund të luftojnë për të shlyer paratë.
Në Amerikë, bizneset tani huazojnë gjithnjë e më shumë nga huadhënësit jashtë sistemit bankar, siç janë zyrat private të familjeve të pasura ose fondet e pensioneve. Disa mund bashkëpunojnë dhe t’i ndihmojnë firmat të shërohen. Është më mirë që deklarata të tilla të merren pak me rezerva. Një minipanik në fund të vitit 2018 bëri që çmimi i shumë instrumenteve të borxhit privat të bjerë, duke sugjeruar se sistemi është i brishtë.
Fituesit dhe humbësit
Kush do të jenë fituesit? Çdo recesion ka të tillë. Warren Buffett rekuperoi asete në 2007-2009, ndërsa “JPMorgan Chase” siguroi vendin e saj si banka kryesore e Amerikës. Firmat që lulëzojnë në humbje ekonomike priren të kenë qartësinë e qëllimit dhe muskujt financiarë për të vazhduar investimin dhe rritjen, ndërsa të tjerët tërhiqen, thotë Martin Reeves nga Henderson Institute. Është një provë e menaxhimit dhe kulturës, por kërkon edhe bilanc të fortë: 15% e firmave në S&P 500 kanë më shumë para se sa borxh, përfshirë “Apple” dhe “Monster Beverage”. Investitorët me para po shikojnë dhe presin. Industria e kapitalit privat ka rreth 2 trilionë dollarë të parave të gatshme. Z. Buffett qëndron në $ 128mld.
Do të vijë një recesion, herët a vonë. Kur të ndodhë, do të shkatërrojë kompanitë që janë mbështetur vetëm nga normat e ulëta të interesit. Pasojat pasi këto biznese janë shitur, ristrukturuar ose tretur do të sjellin një tarifë ekonomike dhe njerëzore. Paditë reciproke do të fluturojnë, pastaj do të zvogëlohen. Me kalimin e kohës, firmat më produktive që mbijetuan do të mendojnë për mënyra për të investuar para me fitim. Kjo do të çojë në vende të reja pune, pastaj rritje ekonomike, më pas zhytje – dhe cikli do të fillojë përsëri.
