Bongi Nkosi kujton ndikimin shkatërrues të epidemisë së AIDS-it. “U rrita në një vend ku fëmijët rritnin fëmijë,” thotë ai për një kohë, në vitet 1990, kur çdo fëmijë i dytë në Eswatini dukej sikur kishte humbur prindërit.
Ndërsa epidemia përhapej në këtë shtet të vogël në Afrikën e Jugut, që atëherë njihej si Swaziland, shpresa për jetën ra ndjeshëm. Në vitin 2005, jetëgjatësia ishte ulur nga 62 në vetëm 44 vjet. Afërsisht 40 për qind e të rriturve nga mosha 15 deri në 49 vjeç ishin infektuar me sëmundjen, incidencë kjo më e larta në botë.
Në atë kohë, HIV ishte një dënim me vdekje. Edhe pse ilaçet e para antiretrovirale për të shtypur virusin ishin nisur në SHBA që nga fundi i viteve 1980, duhej të kalonin të paktën 15 vjet para se të arrinin në vende si Eswatini. Për ata që nuk mund të përballonin ilaçet e shtrenjta perëndimore, HIV përparonte pa kontroll në trup, shkatërronte sistemin imunitar dhe i bënte njerëzit të ndjeshëm ndaj infeksioneve oportuniste si tuberkulozi.
“Në vitin 2004, njerëzit po vdisnin në çdo shtëpi ku shkonim,” thotë Echo Nomsa VanderWal, asistente mjekësore nga SHBA që erdhi në Eswatini 20 vjet më parë me burrin e saj, një mjek. Në një ditë të vetme, ata zakonisht testonin pozitiv për HIV 250 persona. Kishin antiretrovirale që shpëtonin jetë vetëm për pesë prej tyre.
Rreth vitit 2005, gjërat filluan të ndryshonin. Në atë kohë erdhi në vend programi amerikan i njohur si Plani Emergjent i Presidentit për Ndihmë kundër AIDS (PEPFAR), i nisur dy vite më parë nga presidenti amerikan George W. Bush, për vendin me vetëm 1.2 milion banorë. Papritmas, ata që dilnin pozitiv për HIV kishin shpresë. Ata bëheshin të përfshirë në një koktej ilaçesh që u mundësonte të jetonin jetën normalisht dhe u reduktonte mundësinë për të transmetuar sëmundjen te të tjerët.
Infeksionet e reja ranë në mënyrë drastike. Shpresa për jetën u rikthye mbi 64 vjet. “HIV tani është nën kontroll të plotë,” thotë Nkosi.
John Nkengasong, një virolog kameroano-amerikan që shërbeu si koordinator global i AIDS-it përgjegjës për PEPFAR gjatë administratës Biden, thotë se ndalimi i epidemisë së AIDS-it në botë është një nga arritjet më spektakolare të njerëzimit.
“Pa udhëheqjen amerikane, nuk do të kishim arritur të ulnim kurbën e HIV-it,” thotë Nkengasong për rreth 120 miliardë dollarët që PEPFAR ka administruar që nga viti 2003. “Amerikanët duhet të jenë krenarë për këtë arritje në adresimin e një nga sfidat më të mëdha shëndetësore që bota ka përballuar.”
Kjo udhëheqje dhe kontrolli mbi epideminë e HIV-it tani janë në dyshim. Gjashtë muaj më parë, Elon Musk, atëherë kreu i ashtuquajturit Departament për Efikasitetin Qeveritar (Doge), shpërbëu Agjencinë Amerikane për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID), kanalin kryesor të ndihmës së jashtme amerikane.
Efektet e tërheqjes së ekspertizës amerikane dhe të parave janë tashmë të ndjeshme. 10 mijë punonjës të USAID-it kanë ndaluar punën dhe 80% e projekteve të saj janë pezulluar, me rreth 1 mijë programe që tani administrohen nga Departamenti i Shtetit.
Anëtarë të Kongresit amerikan po përpiqen të shpëtojnë programin kryesor PEPFAR, i cili fillimisht ishte parashikuar për reduktime të mëdha. Kjo mund të mbajë të sigurt miliona njerëz që tashmë marrin antiretrovirale. Por shumë nga shërbimet e shumta për parandalimin e përhapjes së HIV-it tashmë janë eliminuar, duke rritur mundësinë e një vale të re infeksionesh.
Dhe përtej HIV-it, në fusha të tjera si malarja, poliomieliti dhe imunizimi i fëmijëve, deri te ndihmat emergjente ushqimore, shumë projekte shëndetësore publike në Afrikë, Azi dhe Amerikën Latine janë ndalur krejt. Ushqimi dhe medikamentet janë bllokuar në magazina, SHBA-të kërcënojnë të djegin kontraceptivë të papërdorur me vlerë 10 milion dollarë, dhe punonjësit e ndihmës po paketojnë me lot valixhet për t’u kthyer në shtëpi.
Muajin e kaluar, revista The Lancet publikoi një studim që tronditi edhe profesionistët e ndihmës amerikane, të mësuar të mbrojnë veten nga akuzat për shpenzim të kotë të parave të taksapaguesve ose për motivime ideologjike liberale jashtë sinkronit me bashkëkombasit e tyre amerikanë. (Musk e ka quajtur USAID “një fole me gjarpërinj marksistë radikalë të majtë që urrejnë Amerikën.”)
Studimi i Lancet zbuloi se shpenzimet e USAID-it nga viti 2001 deri në 2021 kanë shpëtuar rreth 92 milion jetë, prej të cilave 30 milion ishin fëmijë. Ai parashikon se, nëse shkurtimet e papritura në financim nuk do të kthehen pas, rreth 14 milion njerëz shtesë do të vdesin brenda pesë viteve të ardhshme deri në 2030. Kjo ishte, siç tha, “një numër i frikshëm vdekjesh të shmangshme.”
Nga 92 milionë jetë të shpëtuara, studimi i Lancet gjeti se 25.5 milion do të kishin vdekur nga AIDS, 8 milion nga malarja (shumica fëmijë) dhe afërsisht 9 milion nga sëmundje tropikale të neglizhuara. Miliona fëmijë nën pesë vjeç u shpëtuan nga infeksionet vdekjeprurëse të diarresë.
SHBA nuk është donatori i vetëm që ka prerë ndihmat. Të tjerë, përfshirë Britaninë e Madhe, Francën dhe Holandën, kanë ndjekur shembullin e administratës Trump duke reduktuar buxhetet e tyre.
Muajin e kaluar, OKB tha se po redukton në mënyrë drastike operacionet humanitare pas asaj që e quajti “shkurtimet më të thella të financimeve që kanë goditur ndonjëherë sektorin humanitar ndërkombëtar.”
Mary Louise Eagleton, përfaqësuese e UNICEF-it për Eswatini-n me bazë në Mozambik, thotë se ndikimi i mundshëm i prerjeve të USAID-it është i tmerrshëm. “Nuk do të ketë më mallra në raft deri në nëntor,” thotë ajo, duke iu referuar ilaçeve dhe qumështit terapeutik për fëmijët e kequshqyer. “Kjo do të thotë se njerëzit do të fillojnë të vdesin.”
Eswatini i vogël, monarkia absolute e vetme në Afrikë, është një vend i mirë për të parë potencialin e pasojave nga prerjet e ndihmave dhe akuzat që ndihmat e huaja krijojnë varësi dhe deformime.
Një vend me të ardhura të mesme të ulëta dhe me një PBB nominale për frymë prej afërsisht 4 mijë dollarësh, Eswatini nuk është shumë i varfër për standardet afrikane. Me 7 për qind të PBB-së të shpenzuara në shëndetësi, shpenzon në mënyrë proporcionale më shumë se shumë vende të tjera.
Megjithatë, sektori i tij shëndetësor vuan nga probleme, duke përfshirë mungesën kronike të medikamenteve bazë, që e bëjnë më të varur nga ndihmat e huaja sesa duhet të ishte. Kur Financial Times vizitoi vendin në korrik, spitali kryesor në kryeqytetin Mbabane ishte i mbyllur pasi stafi i zhgënjyer kishte hyrë në grevë. Nuk kishte kuptim të pranoheshin pacientë në një institucion ku nuk kishte më ilaçe bazë, thanë ata.
Edhe furnizimet spitalore si kateterë, tubacionë për injeksione, fasho dhe vida kirurgjikale shpesh mungonin, duke detyruar pacientët të blejnë në farmacitë private që misteriozisht gjithmonë dukeshin të mbushura.
Një raport forenzik mbi problemet, i porositur në vitin 2023, gjeti se procedurat e prokurimit ishin të mbushura me korrupsion.
Zakhele Dlamini, drejtori i firmës që realizoi raportin, thotë se kompanitë e kontraktuara për të blerë medikamente kishin blerë ilaçe të skaduara ose me datë të afërt në çmime shumë të ulëta. “Megjithëse qeveria vë buxhet në ministrinë e shëndetësisë vit pas viti, shërbimet nuk përputhen,” thotë ai.
“Ka diçka më të thellë,” pranon Neal Rijkenberg, ministri i financave i Eswatinit. “Rreth çdo spitali, ka farmacitë e vogla që kanë lulëzuar dhe shesin të njëjtat ilaçe qeveritare që njerëzit nuk mund t’i marrin në spital.”
Rijkenberg thotë se ka një “luftë të ftohtë” midis ministrisë së tij dhe ministrisë së shëndetësisë. Megjithëse i kishte ndarë rreth 32 milion dollarë për blerjen e medikamenteve, spitalet vuajnë nga mungesa kronike, ndërsa miliona dollarë ilaçe janë jashtë afatit të përdorimit.
Ministria e shëndetësisë nuk u përgjigj për kërkesën për koment.
Një zyrtar i qeverisë, që kërkoi të mbetej anonim, thotë se buxheti i shëndetësisë është pre e lehtë për ndërmjetësit dhe shokët e tyre politikë. “Politikanët tanë janë shumë të korruptuar,” thotë ai.
Edhe pse kritika e hapur ndaj mbretit është e rrallë, disa njerëz në mënyrë private krahasojnë luksin e stilit të tij të jetës (ai dikur fitoi famë duke blerë 11 Rolls-Royce për veten dhe bashkëshortet e tij të shumta) me rënien e sistemit shëndetësor qeveritar.
Një ambasadore amerikane në largim, Lisa Peterson, shkelte protokollin në vitin 2020 duke thënë të njëjtën gjë. SHBA i kishte dhënë më shumë se 500 milion dollarë Eswatini-t gjatë 15 viteve të fundit, tha ajo. “Arrin një pikë kur pyes veten pse po fusim kaq para në këtë.”
Pavarësisht këtij mosfunksionimi, me ndihmën e PEPFAR dhe organizatave të tjera të huaja dhe OJQ-ve, Eswatini ka bërë një punë të jashtëzakonshme në kthimin e epidemisë së HIV-it.
Ka qenë përparim aq i madh sa në vitin 2020 u bë vendi i parë në botë që arriti objektivin e OKB-së të njohur si 95-95-95. Kjo do të thotë se 95 për qind e njerëzve e dinin statusin e tyre HIV, 95 për qind prej tyre merrnin trajtim antiretroviral të vazhdueshëm dhe 95 për qind e atyre po shtynin virusin në nivele aq të ulëta sa nuk mund ta transmetonin.
Duke arritur këtë, Eswatini madje mbajti shpresën e zhdukjes së HIV-it plotësisht. Organizata si Mjekët Pa Kufij, që ka 90 punonjës në vend, po shpërndan një klasë të re trajtimesh të quajtur profilaksia para-ekspozimit, ose PrEP, që ofron mbrojtje pothuajse totale nga infeksioni.
Por ekspertët mjekësorë frikësohen se, larg zhdukjes së HIV-it, vende si Eswatini tani mund të përjetojnë një rritje të rasteve.
“Shumë para që shkonin në parandalim do të ndërpriten dhe do të mbeten të ndërprera,” thotë Dr. Djoki Bahati, koordinator mjekësor i operacioneve të MSF në vend. “Kjo do të thotë se furnizimi me PrEP, prezervativë, angazhimi komunitar dhe testimet. E gjithë paketa e parandalimit tani është në rrezik.”
Tengetile Hlophe, menaxhere e promovimit të shëndetit në një klinikë të shëndetit seksual të MSF në qytetin industrial Matsapha, shqetësohet se shumë përpjekje për të ndalur epideminë tani do të bien në harresë. Edhe pse MSF nuk financohet nga USAID, shumë nga OJQ-të me të cilat punon janë financuar prej saj. Ato janë mbyllur pasi kanë marrë urdhra për ndalim pune ose kanë qenë të detyruara të reduktojnë ndjeshëm aktivitetet, thotë ajo.
Nkengasong, ish-kreu i PEPFAR, shqetësohet se edhe një ndërprerje e shkurtër mund të jetë vdekjeprurëse. Pa medikamentet, ngarkesa virale e një pacienti HIV rritet shpejt, shpesh në formë që ka pësuar mutacionet më të vështira për t’u trajtuar.
Dhe nëse HIV përhapet në një pjesë të botës, mund të përhapet edhe në të tjera, thotë ai, duke cituar një të vërtetë të shëndetit publik: “Kjo është një investim për të mirën e përbashkët sepse ajo që kërcënon një person, kërcënon të gjithë.”
Ndoshta shembulli më i qartë i ndikimit të prerjeve në Eswatini është spitali i madh, shumë modern i njohur si “Miracle Campus”. Ndërtuar në vitin 2021 nga çiftit amerikan VanderWal, që erdhën për herë të parë në vend 20 vjet më parë, në kulmin e tij ofronte kujdes të nivelit të lartë pa pagesë për 300 mijë pacientë në vit, më shumë se një e çereku e ngarkesës totale të vendit.
Gjatë viteve, Luke Commission, që menaxhon spitalin, ka marrë rreth 40 milion dollarë fonde nga USAID, me një të tretën e buxhetit të saj të vitit 2023 të paguar nga kjo agjenci amerikane. Spitali ka laboratorë modernë, salla operacioni të shkëlqyera dhe madje edhe një flotë dronësh për shpërndarjen e medikamenteve në zona të vështira për t’u arritur. Ai njëherë trajtonte njerëz me probleme të ndryshme nga kanceri, hipertensioni, diabeti deri te pickimet e gjarpërinjve, vdekje nga të cilat pothuajse e ka zhdukur.
Sot, shumë pavijone janë bosh dhe njerëzit kthehen mbrapsht në portë. Shumica e fondeve janë të destinuara për rrogat dhe barna bazë. Nuk ka as një grup tabletash ose antibiotikë për pacientët kronikë. Nuk ka oksigjen për të trajtuar COVID-in ose TBC-në. Dhe nuk ka fonde për të vazhduar shërbimet më komplekse.
“Po humbasim të gjithë atë për të cilën punuam kaq shumë,” thotë VanderWal.
Në një kohë kur vendet e varfra luftojnë me krizën e kostos së jetesës, kur ndryshimet klimatike dhe konfliktet po rrisin nevojat humanitare, dhe kur vendet e pasura po rikthejnë një politikë më të mbyllur ndaj ndihmës së huaj, ndalimi i USAID-it dhe ndërprerjet në ndihma të tjera globale po rrëzojnë programe që deri dje mendohej se ishin shembuj suksesi në botën e ndihmës.
“Një gjeneratë mbaroi për të punuar drejt arritjes së qëllimit të përgjithshëm të zhvillimit të qëndrueshëm për të zhdukur AIDS-in, malarjen dhe të gjitha sëmundjet e tjera infektive dhe për të siguruar që askush të mos vdesë nga sëmundje të parandalueshme,” thotë Njoli Simelane, ish-kreu i AIDS-it në Eswatini dhe tani zëvendësdrejtoreshë rajonale e fondacionit PEFPAR.
“Për fat të keq, ne po ecim prapa, jo përpara,” thotë ajo.
