Nga Çapajev Gjokutaj
Atë mëngjes, ndërsa po ecja në Parkun e Liqenit, veshi më kapi një zë të nervozuar. “Ej shqiptar, do nisemi të mërkurën, jo të enjten; të enjten është dasma.” Ishte një 30-vjeçar që po komunikonte me shokun përbri, sikur ta kishte 15-20 metra larg. Më vrau veshin fjala “shqiptar”.
Në thënien e të riut mund t’i jepje vetëm kuptime negative si: i pakujdesshëm, i pavëmendshëm, njeri që s’para kupton etj. Kjo e fundit më kujtoi një lumë nuancash si: i trashë, kungull, trap, karafil, guak, torollak, gallof etj., etj. Të adresosh sharje të tilla ndaj grupit etnik ku bën pjesë, ngjan me një lloj harakiri.
Në thelb, kjo nënkupton që gjitha këto sharje t’ia adresosh vetes. Është diçka e pazakontë, madje edhe kundër natyrës së gjerava, mund të thoshje.
Individi ka si prirje të lindur jo vetëm ta pëlqejë veten, por edhe t’i pohojë tipare të shumta pozitive. Që këto autolëvdata t’i duken sa më të besueshme, ndjek një rrugë të tërthortë: gjithë tiparet pozitive që lakmon për vete, ia vesh grupit ku bën pjesë. Vetëkuptohet, sa më i frustruar të jetë individi, aq më shumë ka nevojë të lartësojë grupin e vet dhe të nxijë grupin fqinj, tjetrin.
Në rastet kur shajmë njeri-tjetrin me fjalën “shqiptar”, i ikim këtij rregulli të përgjithshëm, panhuman. Vetëm një shtysë e fortë mund ta detyrojë njeriun të dalë kundër një gjëje të lindur, dmth kundër natyrës.
Në fakt, nuk është vetëm një shtysë. Prirja për të sharë dhe shpotitur shqiptarin duket se ushqehet nga një varg burimesh, krejt të ndryshme nga njëri-tjetri.
Nuk është se këto burime veprojnë në çdo rast e kurdoherë, por janë aty, herë aktive e herë pasive, herë ujëplotë e herë të shterur dhe, të gjithë bashkë, ushqejnë lumin e depresionit, që buis në periudha pakënaqësish masive, përmbysjesh e krizash.
2.
Ndër burimet më ndikuese duket se janë stereotipet mediatike. Këto janë ushqyer dhe vazhdojnë të ushqehen kryesisht nga mediat e huaja. Qindra-mijëra emigrantë shqiptarë, të themi në Greqi, punojnë e lodhen, mbajnë shtëpinë dhe rrisin e edukojnë fëmijët, duke kontribuar njëkohësisht për mirëqenien e shtetit pritës dhe për qytetarí e rend. Por asnjëri prej tyre nuk përbën lajm.
Mjafton që një huligan deviant, nga ata që ka çdo komunitet e çdo etni, të kryejë një vrasje makabre dhe, sa hap e mbyll sytë mediat buçasin se shqiptari bëri atë e këtë. Djersa dhe mundi i qindra-mijëra emigrantëve zhbëhet aty për aty dhe në mendjen e publikut përhihet stereotipi i moçëm.
Vjen ky stereotip si një strukturë gjysmë e gatshme, e ngarkuar me gjithë të ligat që ka shtresëzuar në shekujt fqinjësia ballkanike. “Për mjaft shekuj, shkruante Konica, grekët e kanë njohur shqiptarin vetëm si sulmues, si pirat që grabit qytetet bregdetare, si ushtar në ekspedita ndëshkimore, si xhandar ose si taksambledhës.
Ana fisnike e shqiptarit është e panjohur për grekun.” Në këtë kontekst, thotë Konica, merr kuptim idioma greke “Zoti nuk është shqiptar”, dmth është i mëshirshëm.
Mbi strukturat e lashta stereotipore vijnë e shtohen mllefet aktuale të gjallëruara nga fryma antiemigracion që po prek, jo vetëm Ballkanin dhe Europën Qendrore, por edhe shoqëri të tjera, më në perëndim, me tradita shumë më të pasura humanizmi e mëshire. Sikur të mos mjaftonin stereotipet e mediave të huaja, nis e jep një dorë edhe media shqiptare.
Që të bindesh për këtë, mjafton t’u hedhësh një sy titujve të kronikës së zezë, që njoftojnë krime të kryera nga emigrantë shqiptarë nëpër botë. Të tillë si: “Flet shqiptari: Si e thera gruan duke parë televizor”; “Angli, shqiptari vret bashkëshorten, sepse fliste shumë në Facebook”; “Shqiptari vjedh energjinë edhe në Itali”; “Shqiptari përdhunon të bijën 10 vjet rresht”; “Njihen online, shqiptari shkon dhe përdhunon”.
Edhe mediat tona lënë pothuajse në heshtje kontributet e qindra-mijëra emigrantëve që jetojnë me djersë, mbajnë familjet atje, dërgojnë pará këtu, janë integruar dhe rrezatojnë vlera humane në kontaktet me dheun e lindjes.
Gjithsesi një gjë duket qartë: në kësi rastesh nuk kemi të bëjmë me një strategji për të nxirë shqiptarin. Theksimi qysh në titull i përkatësisë shqiptare të gjithfarë kriminelëve nga radhët e emigracionit bëhet për aktualizim të lajmit, për të tërhequr vemendjen e lexuesit: një nga etnia jote, i ngjajshëm me ty, ka bërë këtë apo atë gjëmë.
Dhe kështu lajmi bëhet më i lexueshëm paçka se shton ngarkesat toksike dhe kontribuon në jetësimin e stereotipeve përkeqësuese për shqiptarin. Në analizë të fundit gjithçka buron nga profesionalizmi i ulët i gazetarëve dhe paaftësia për t’u shpëtuar klisheve e stereotipeve.
3.
Stereotipet mediatike janë vetëm një nga shkaqet që ushqejnë prirjen masive për të sharë e shpotitur shqiptarin. Por nuk janë të vetmet, madje as më kryesoret.
Pas gjasash shkaku kryesor i kësaj prirje do kërkuar në faktin që zhgënjimi dhe deziluzioni janë mbase përjetimet më të shpeshta në shoqërinë tonë të sotme.
Të zhgënjyer janë një pjesë e mirë e shqiptarëve, që fillimi i tranzicionit i gjeti njëzetë vjeçar e sipër, se ndjejnë sikur një zë u pëshpërit në vesh: “Humbameno e dështak, Shqipëria qe e gjitha e shtetit, u privatizua para syve, morën larua e balua, politiqenër e barkdreqër, po ti s’ishe i zoti të merrje një thërrime; pa katandi atëhere, pa katandi sot e mot”.
Të zhgënjyerit e kësaj kategorie vetndihen edhe më keq për faktin se fillimisht shpresuan e endërruan shumë. Sa më të mëdha të jenë iluzionet, aq më të hidhura e brejtëse vijnë deziluzionet.
Të zhgënjyer janë një pjesë e mirë e shqiptarëve që fillimi i tranzicionit i gjeti nën të njëzetat dhe tani po hanë të dyzetat dhe po trokasin në të pesëdhjetat. E kanë kaluar një pjesë të mirë të jetës shkollave të një sistemi të tronditur arsimor. Jo pak kanë arritur të diplomohen, me mund e përpjekje, madje disa edhe në shkolla dinjitoze jashtë, por në ndeshje me realitetin u rezulton se diplomat mbeten copa kartoni në kushtet e një shoqërie me nepotizëm faqekuq e meritokraci anemike.
Të zhgënjyer janë edhe një pjesë e mbi një milionë e gjysëm shqiptarë, që emigruan dhe, përkundër ëndrrave dhe shpresave të fillimit, sot kuptojnë vërtetēsinë e vargjeve të Çajupit, ‘gjithë jetën nën urdhër,/ qeseja si kokërr hudhër’. Natyrisht shumica e tyre, me djersë e sakrifica kanë arritur të integrohen sadokudo në vendet pritëse dhe të ndërtojnë një jetesë normale, por gjithsesi larg shpresave dhe ëndrrave të fillimit, mes pasigurish dhe diskriminimesh pa fund.
Parë kështu rezulton se zhgënjimet na janë bërë si ajri që thithim, i gjen si në përjetimet personale, ashtu edhe në ato kolektive; si në monologjet e brendshme të një mase të madhe shqiptarësh, ashtu dhe në ligjërimin publik; si në ëndërra, ashtu dhe në zhgjendra.
4.
Dhe sikur të mos mjaftonin të gjitha këto zhgënjime individuale, duket se po përjetojmë edhe një zhgënjim kolektiv, shprishjen e mitit për shqiptarin, për vetitë dhe vlerat e tij.
Arsye të njohura historike bënë që të vinim në kohët postmoderne duke besuar jo pak në mitet romantike për etninë, ‘racën’, karakterin krejt specifik e të papërsëritshëm të historisë dhe të kulturës sonë etj. etj.
Në kushtet e hapjes demokratike edhe njeriu i thjeshtë ka mundësi të njohë botën dhe të realizojë sidokudo peshën reale të Shqipërisë dhe shqiptarëve, karakterin periferik e provincial të shoqërisë sonë. Këto përvoja e minojnë mitin romantik për etninë dhe jo rrallë shpien në qendrime krejt të kundërta e arbitrare. Lind prirja që bashkë me pjesën mitike të mohohen edhe vlerat reale dhe rrjedhimisht etnonimi ‘shqiptar’ të marrë ngarkesa përkeqësuese.
Emblematik është rasti i thënies “Nuk bëhet Shqipëria me shqiptarë”. U shfaq para disa vjetësh si batutë skeçi, por sa hap e mbyll sytë, mori statusin e një proverbi sarkastik që qarkulloi masivisht. Shpejtësia e përhapjes të shtyn të meditosh.
Popullarizimi i gjerë i kësaj thenieje mundet që buron nga karakteri i mprehtë ironik. Po i hoqe banorët etnia vështirë se ekziston; se e tha dhe i moçmi: po qe se nuk kujdesej për vete dhe për vendin tend, kush do të kujdeset për ty…
E konceptuar si një bashkësi të pamundurash, thënia ‘ nuk bëhet Shqipëria me shqiptarë’, merr trajta të mprehta ironike e sarkastike; ka brenda vetes edhe një pjesë të së vërtetës së hidhur, por edhe një stërzmadhim që synon prekje në sedër e, mbase edhe grishje. Në një kuptim është gjirí, dmth e të njëjtit funksion me sarkazmat e Fishtës e të tipit: ‘Troç, dy fjalë, kombit mbarë,/ Sy me sy me ja thanë deshta:/ Ma zor mblidhen dy shqyptarë,/ Sesa mblidhet nji thes me pleshta’.
Por shpotia që përmban thirrori ironik ‘ej shqiptar’ anon më shumë nga notat mohuese e përkeqësuese se sa nga sarkazmat grishëse. Jetojmë në kushtet e një krize të stërzgjatur, që po e përjetojmë thellë edhe në rrafsh individual, edhe në rrafsh komunitar.
Në periudha të tilla, dhimbjet e zhgënjimeve janë therëse, njeriu i gjorë duhet t’i shkarkojë diku. Një pjesë të fajeve ia vesh vetes, një pjesë rrethanave, një pjesë tjetër, madje të kosiderueshme, ia vesh fatit, prejardhjes, fisit, etnisë, dmth etnonimit “shqiptar”. Parë kështu thirrori shpotitës ‘ej shqiptar’ është edhe një nga autoterapitë e shumta që përdor individi për të shkarkuar në atmosferë krize dhe gjendjeje depresive të stërzgjatur.
Kur e shajmë tjetrin me shprehje të tipit: ‘ej, shqiptar, merr vesh!’; ‘qenke shqiptar safi’; ‘dava shqiptari’ etj. duket sikur e përfytyrojmë veten jashtë bashkësisë. Në fakt nuk e kemi fort të qartë: Dëshirojmë të distancohemi nga bashkësia apo mbitheksojmë, indirekt dhe pavetëdijshëm, kushtëzimin prej saj? Shajmë bashkatdhetarët apo justifikojmë dështimet personale? Bëjmë kritikë apo autoterapi?
Sido që të jetë, shumicën e herëve, procedime të këtij lloji realizohen tërthorazi e pa vetëdije. Dhe, në një masë a tjetrën, na ngushëllojnë. Ngushëllim ziu!
