“Kadare, një emër që nuk përkufizohet dot, shkrimtar i madh dhe një prej etërve shpirtërore të Europës. Fat i madh që nuk u bë martir! Si e rivalizoi tiranin Enver Hoxha”
Nga Agron Gjekmarkaj
Një titull si ky i mësipërmi duket sikur e shtyp shkrimin që në nisje, por egoizmi apo marrëzia e atyre që duan të thonë të tyren sa më përmbledhtas nuk njeh kufij. Por kështu vetëm në dukje është, megjithëse pandehma nuk mund të quhet e gabuar.
Ismail Kadare, qysh ditën kur vendosi të na tregojë historinë e një gjenerali, i cili merr urdhrin të mbledhë eshtrat e një ushtrie të vdekur, duke themeluar romanin modern shqiptar, lexuesin modern shqiptar, duke konturuar profilin e njërit prej shkrimtarëve më të rëndësishëm të botës deri sot që mbush 85 vjeç, 28 janar 2021, nuk është ndalur më së ndikuari, së ndërtuari, së emancipuari.
Mbi një qind janë librat e tij, pothuaj në të gjitha gjuhët e botës, të shkruar përgjatë tiranisë më të egër në historinë bashkëkohore të kontinentit e shumë të tjerë në liri kur ajo Europa e madhe e Shqipëria e vogël po kërkonin identitetin e ri pas rënies së perdes. E dyta, si pas një jermi, po kërkonte atë të vjetrin (identitetin), të dikurshmin, në emblema e shqyte, në libra e psalme, në heronj, poetë e murgesha e mbi të gjitha në veprën e Kadaresë për t’u thënë “dozhëve” të rinj, “ja ku jemi, ja si jemi, duam të kthehemi, pasi na vodhën, na nxorën nga historia, duam të rikthehemi prapë në të”.
Kadare, asokohe vetëm 56 vjeç, por me shumë shekuj nga pas, u gjet befas jo vetëm si shkrimtari kryesor, por edhe si princi shpirtëror i një populli të ndaluar, si dorëzanësi i tij themelor për të dëshmuar identitetin europian të popullit të tij. Kur revista “Sharli Hebdo” u përgjak nga terrorizmi, pas reagimit të tij në “Le Monde” penda të rënda, që racizmin dhe përbuzjen nuk i kishin fshehur për popujt e vegjël e trillanë, heshtën, morën frymë thellë dhe e gjykuan Kadarenë si një nga eterit shpirtëror të narcistes Europë.
E mundur është, mirë a keq të flasësh për një vepër të Ismail Kadaresë, ka ndodhur kjo kudo e kurdo nëpër dekada, sa ç’ngjan e pamundur ta përkufizosh atë me një shkrim, ndonëse edhe këto nuk kanë reshtur. Magjia e interpretimit ka joshur kudo. Të shumta kanë qenë ata nga Tirana në Paris, nga Nju Jorku në Londër, nga Berlini në Jerusalem, nga Skandinavia në Afrikën e Jugut, nga Pekini në Buenos Aires, nga Madridi në Seul, shoqëruar me çmime prestigjioze, me botime e ribotime, intervista e dekorata, blice, fjalime e buzëqeshje grash sharmante.
Shkrimtarë, kritikë, gazetarë, lexues, profesorë, studentë, qytetarë politikanë të pafund nuk janë kursyer në lëvdata e himne, në konsiderata e maksima mbi karakterin e universal të veprës së tij, por kryetari i Jurisë së çmimit “The Man Booker International Prize”, John Carey, duket se e përkufizon më mirë se të gjithë përkufizuesit më pak fjalë: “Kadare është një shkrimtar që krijon hartën e një kulture të tërë, të historisë, pasionit, folklorit, të politikës dhe të katastrofave. Ai është një shkrimtar universal me një traditë narracioni që e ka origjinën që nga Homeri”
Kadare ka shkruar mes shumë trazimesh historike, mes kurajës e frikës, mes ankthit dhe gëzimit që japin ligjësitë estetike, ndaj të cilave, të vetmeve që ai u nënshtrua pa kompromis edhe kur iu desh të bënte të tilla. Fat i madh që nuk u bë martir siç ia kërkojnë cinikët. Gjak, shumë gjak, është derdhur padrejtësisht qysh nga viti 1944 dhe Kadare i ka shërbyer Shqipërisë ku e ku më shumë, botës po aq me veprat e tij sesa me gjakun që mund t’ia derdhnin të tjerët buzë një rrëze në një agim.
Historia njeh raste kur shkrimtarët bashkëjetojnë me tiranët, por kjo e modernitetit asnjë të ngjashme ku shkrimtari rivalizon tiranin në autoritetin e brendshëm, ndërsa në hapësirën e autoritetit ndërkombëtar duke u shndërruar vetë në një tiran. Kësisoj, ai krijoi një rebus logjik.
Një populli i burgosur, një shtet i izoluar, në krye të tij rri një diktator i përgjakshëm oriental, ia del të ulet hijerëndë në kuvendin e letërsisë së madhe të kohërave. Shqiptarët e deshën dhe e duan Ismail Kadarenë në mënyrat më irracionale të mundshme, sigurisht më shumë se të gjithë. Po kaq irracional janë sulmuesit e tij, jo të shumtë në pezëm.
Tradita e shkrimtarit dendy, aristokrat, të vetmuar, sidomos në përmasat e Ismail Kadaresë, në këtë vendin tonë pëson mutacione përtej fantazisë, duke krijuar një fenomen sociologjik shqiptar të lidhjes së kësaj shoqërie me të. Në shënimet e një udhëtari të huaj, të shkruara diku rreth vitit 1848, bie në sy një bisedë e tij më një malësor të veriut, i cili besonte se Skënderbeu është diku rrotull dhe nuk ka vdekur, kur i huaji e pyet “po pse, pra, Mbreti Gjergj nuk vjen t’ju shpëtojë, ta dëbojë turkun”, ai me qetësi ia kthen: “Vjen kur ta gjykojë vetë, nuk na merr mend as ty, as mua”. Përtej situatës ku gjenden për shkak rrethanash apo fajin e tyre, shqiptaret e kanë të fortë shqisën e krahasimit pozitiv, të lavdisë e të dallimit të unikes në mesin e tyre.
Gjatë komunizmit, kur leximi i veprave të Ismail Kadaresë kishte një shije klandestiniteti si udhëtim a ikje në alegori, gati si kapërcim kufiri, të shumtë ishin ata që përjetësitë dhe shpëtimin i kërkonin as më pak e as më shume, por tek ai. Ku është Kadare, pse nuk bën një akt, një gjest, pse nuk flet, pse nuk rebelohet dhe këto zëra ishin thjesht të ndërgjegjes, sepse nuk gjenin kurajë për të dalë prej saj ndërsa sytë skuqeshin nga leximi i “Pallatit të ëndrrave”, “Kamares së turpit”, “Natës me hënë” e shumë e shumë të tjerave, hipostazat u përziheshin e ngatërroheshin.
Keqkuptimi, që në thelb Kadarenë e zemëron dhe e bën njëkohësisht nostalgjik e të përunjur, vazhdoi e vazhdon edhe në këto 30 vite liri. Barinjtë e Shqipërisë, elitat e Kryeqytetit, militantët e partive, baristë, kamerierë, klientë në ditë kafenesh, shoqëri civile e jocivile, duan ta përfshijnë gjithmonë, i kërkojnë anësi, i kërkojnë të prononcohet me njërin kundër tjetrit, kur ngordh një berr në lëndinë, kur bie një mur, kur pushteti degjeneron në korrupsion e kur zënkat e sharjet gëlojnë si avaz a mallkim. Shkrimtari dëshpërohet, zymtohet, hesht, pastaj zbërthen kodin, në të cilin gjen dashurinë e bashkëkombësve të tij për të.
Ata, kur rrëzohen, bien e ngrihen, kanë nevojë për të, ia duan ndihmën dhe këshillën me tepri, duke i kërkuar të zbresë nga froni ku ata e dinë që është për t’u marrë me inatet e ditës. Të vetën ai e bën- shkruan “Nga dhjetori në dhjetor”, “Peshën e kryqit”, “Identiteti europian i shqiptarëve”, “Dante i pashmangshëm” “Hamleti, ky princ i vështirë”, “Ra ky mort e u pamë”. “Mosmarrëveshja”, “Mëngjeset në kafe Rostand” e të të tjerë e të tjerë, ku në mënyrën e tij u jep përgjigje dilemave shqiptare. Një ditë nuk do të jetë as Kadareja, asnjëri prej të gjallëve të sotëm, ndërkohë qe ne harrohemi një e nga një, Shqipëria dhe Kadareja mbeten në dashuri a moskuptime mes tyre.
Shqiptarët e gjeneratave të mëvonshme do t’i kthehen librit të shenjtë të tyre, veprës së Ismail Kadaresë, për t’u ballafaquar, për të nxënë, për të shpresuar, për të menduar bukur, për ta ndjerë të qenit shqiptar si ideologji, atë që italianët bëjnë me Dante Aligerin, sepse, siç e thotë profesor Mark Marku në parathënien e korpusit të plotë të veprës së Ismail Kadaresë, “Vepra si kjo, me shtrirjen përtej kohës kur u krijuan, dëshmojnë edhe një herë se arti i madh, programohet për një hapësirë dhe kohë të pafundme, çka është në të vërtetë universi i tyre natyral”.
“En së dashunit e giuhes sanë”, pat thënë Gjon Buzuku, vllau ma i vjeter hem me giuhë, hem me fe tjetër, një nxitje kjo që duhet të ketë vlejtur për Ismail Kadarenë tim, tuajin, të gjithsecilit, të atyre që pas nesh do të vijnë, një emër që s’e përkufizon dot, të cilin thjesht e shqipton e gjithçka ke thënë bashkë me urimin për jetë të gjatë në këtë përvjetor!
