Ato gjysmëvështrimet e Almës me Ibrahmin tek “I teti në bronz” u plotësuan më shumë se 40 vite më pas, por në një dimension tjetër. Mevlan Shanaj kishte rolin e tij të parë tek “I teti në bronz” dhe për partnere qëlloi një tjetër aktore, fare e re, Yllka Mujo. Filmi i tij i fundit si aktor e realizues është “Lule të kuqe, lule të zeza”.
Më i fundit ka qenë “Rrugët”. Të tjerë përpara tij kanë qenë për Vangjush Furxhi, Ndrek Lucën etj. Ai që ka aktualisht në dorë, e për xhirimet e të cilit sapo është kthyer nga Moska, është për Xhanfize Kekon. Jo se me filmin artistik i ka mbyllur hesapet, fjala e fundit nuk është thënë ende!
Me regjisorin kemi folur për momente të ndryshme që kanë kulmuar karrierën e tij, por edhe për ato raste kur krijimtaria është kërcënuar për shkak të rrethanave politike, siç ishte rasti me filmin “Fletë të bardha”.
Edhe pse sistemi po mbahej në rrënjët e fundit të kalbura, kishte ende fuqi të bërtiste, por zgjati shumë pak. As ai e as e shoqja, bashkëpunëtorja e tij e përjetshme, Natasha Lako, nuk u cenuan…
Kur ju shkrova e bëra me mëdyshje, sepse nuk mendova se do të ishit këtu. Shoh që postoni vazhdimisht fotografi nga udhëtime, sidomos nga Pogradeci…
Në përgjithësi, udhëtimet janë pasioni im më i madh, por, në veçanti, Pogradeci është kënaqësi e madhe. Jo vetëm për ambientin, por edhe bisedat e miqve që nuk mungojnë asnjëherë. Këtu në Tiranë se si janë bërë njerëzit, edhe pse jemi afër, nuk takohemi, sikur na mbyt, atje është tjetër gjë.
Pastaj, unë kam edhe një sekret tjetër, kam verë, raki dhe konjak të mirë, të cilët i bëj vetë dhe doemos që bisedat bëhen më të ngrohta, më të hapura më të çliruara. Është si një shtëpi e madhe që pret të gjithë. Sa vjen qershori, unë largohem dhe kthehem në tetor, atëherë kur ka mbaruar edhe mbledhja e rrushit. Edhe mua, edhe Natashës na pëlqen shumë kjo gjë. Krijohet një atmosferë konfidenciale me pak ushqim, me peizazh e biseda të gjata e të bukura.
Në rrethana të tilla mendja është më e hapur, njeriu është më i lirë të bëjë edhe humor e të tregojë edhe histori a ngjarje, që në rrethana të tjera edhe të shkojnë, edhe s’të shkojnë në mendje për t’i treguar. Siç janë njerëzit kur udhëtojnë, kur ikin, të lirë…
As është i lidhur dokumentari juaj i fundit, “Rrugët”, me këtë pasion për të qenë përherë nëpër to?
Dokumentari “Rrugët” është një bashkudhëtar i krijimtarisë sime. Unë e kam filluar jetën time artistike pak herët, në ’69-n ishte afirmimi sepse dola në publik, ndërsa në ’70-n isha regjisor në TVSH dhe kam lëvruar çdo zhanër të ekranit. Dokumentari është më i thjeshti nga ana e investimeve, nga ana teknike, prandaj fillimet janë gjithnjë me të. Kjo shtrirje e larmishme ka bërë që të jem njeriu më eksperimentues.
Nuk besoj që ka ndonjë gjini në ekran që nuk e kam provuar, si regjisor, aktor, shoumen, drejtues, organizator, producent… Së fundi, po bëj rregullisht dokumentarë dhe më i fundit ishte “Rrugët”. Ka nisur që në vitin ’97-n, kur u bë pjesa e parë dhe pas 18 vjetësh u bë pjesa e dytë, dhe u mbyll si një vepër e plotë. Është një dokumentar që pati një konceptim të tillë, që personazhi qendror në pjesën e parë të vëzhgojë e përjetojë kronikën.
Pjesa e dytë, nuk është më kronika aktuale, por e së shkuarës. Pra, ndërtimi është e tashmja dhe e shkuara përmes vëzhgimit dhe kronikës së jetuar dhe të arkivuar. E gjitha vjen përmes monologut që pasqyron përjetimet personale të një krijuesi, të cilat marrin dimension shumëzues. Pra, “Rrugët”, në rast se ka vlerë, e ka për komunikimin me ndërgjegjen e secilit që e ka përjetuar atë periudhë.
U gjet një formë interesante si meditimi për ta thënë këtë. Unë nuk flas, kaloj, shikoj dhe i lë të tjerët të shikojnë e kuptojnë. Nuk ka trukim, nuk ka interpretim, dhe ky është çelësi i mirëpritjes së këtij dokumentari. Nuk ka bojë, nuk ka qëndrime.
Kaq i dhënë sa jeni për dokumentarët, kur flisni, të bëjnë të mendosh se nuk do të ketë më filma artistikë?!
Dokumentarin e dua pak më shumë sepse aty nuk mund të gënjesh, ndërsa në krijimin artistik sa më mirë të gënjesh, aq më e mirë është vepra. Filmi i fundit artistik ka qenë “Lule të kuqe, lule të zeza”, në vitin 2003. Ndërkohë kam qenë producent dhe te filmi “Farmakon” i Jonit. Tani po bëj një tjetër dokumentar që quhet “Koha e pelikulës” dhe është për Xhanfize Kekon. Dje jam kthyer nga Moska, ku bëmë xhirimet për të.
Nuk do të jetë i afërt, sepse kjo është edhe mënyra ime e të punuarit, i lë kohën e vet gjithçkaje dhe kam vënë re që më bën mirë kjo gjë. Mbajtja sa më gjatë e punës në sirtar, në kokë, në dorë, më jep rezultate më të mira sepse shkëputem nga emocionet e çastit. Sa për filmin artistik, nuk dihet ende, mund të ketë edhe një.
Midis dy kufijve të dokumentarëve, pra kohës kur e keni nisur dhe asaj aktuales që është 52 vite më vonë, keni edhe përvojën si aktor…
E kam bërë kot atë punë, sepse s’ka qenë tamam profesioni im. Filmi i parë ka qenë roli i Ibrahimit tek “I teti në bronz”. Mendoj që kam qenë me fat, sepse kam bërë role kur kam dashur, meqenëse punoja si regjisor, por kam qenë me fat edhe sepse karakteret që kam pasur, që nga “I teti në bronz” te “Rrugicat që kërkonin diell”, apo “Lule të kuqe, lule të zeza’ janë krejt të ndryshme. Unë nuk jam aktor karakteri, por kam krijuar karaktere të ndryshme që nuk afrohen me njëri-tjetrin.
Aktori ka detyrën e transformimit, ai vetëm ushtrohet për t’u transformuar, për të mos qenë i njëjti… Kam pasur mundësinë të ushtroj këtë detyrë në role që më kanë dhënë mundësinë të jem i transformueshëm, sepse befasia, spontaniteti në art është çelësi i suksesit. Por, gjithsesi, për mua, në fund është ambicie regjisura, unë jam munduar të flas me një gjuhë timen…
Edhe regjia e filmit artistik ama…
Unë jam startues i filmit televiziv, që nga filmi “Korrieri”, që me një grup miqsh aventurierë, me Pali Kuken në kamera nisemi për të treguar që ne në TV i kemi mundësitë për të bërë filma televizivë. Kjo provë doli e suksesshme dhe pas kësaj vjen një film kulmor i ekranit shqiptar që është “Plumba perandorit”. Për mënyrën e perceptimit, të xhirimit, të teknologjisë dhe me kërkesat gjithmonë bashkëkohore, është një film që unë sot, pas kaq vitesh përvojë, nuk druaj ta shfaq në çdo ekran që do të më ftonin.
Kjo ka ndodhur sepse stafi jonë kishte një ëndërr, një ambicie e pasion që sot nuk e gjen dot më. Pasionet dhe ëndrrat e saj moshe, e asaj kohe, e asaj Shqipërie, ngelen një çudi për t’u shpjeguar sot. Pas disa përvojave edhe me aktorë të mëdhenj si Bujar Lako apo Kastriot Çaushi, vjen një tjetër bashkëpunim me një mik e aktor gjithashtu të madh si Rikard Larja te filmi “Fletë të bardha”.
Ka bërë zhurmë ky film, ka pasur problem?…
Një situatë mjaft e keqe. Gazeta “Zëri i popullit” shkulmonte me akuza të rënda. Një grup të rinjsh përparimtarë u bënë mbrojtës të atij filmi, por kjo nuk mjaftonte. Në Lidhjen e Shkrimtarëve gjykohej e diskutohej nga mëngjesi në darkë. U bë si një gjyq i hapur për Natashën si skenariste, por edhe për mua. Kemi marrë kërcënime të drejtpërdrejta.
Natashën e telefonoi një njeri, nga më të mëdhenjtë e kohës e i tha “Do të shkruash më ti apo jo?!”. Na bënë presione të hapura. I kemi bërë një letër shumë të ashpër Ramiz Alisë dhe trajtonim aty gjithë problematikën. I kërkonim që të frenohej sulmi i organizuar i partisë kundër një vepre krijuese, e cila, sipas nesh, nuk kishte cenuar asgjë, por kishte thënë disa të vërteta. Kishte ardhur koha për të riparë skleroartin dhe për të parë disa të drejta të pronës. Këto ishin dy filozofitë më të papranueshme të kësaj vepre.
Në pretendimin tonë për t’iu drejtuar figurës qendrore të vendit, i thamë ose të frenohet, ose le të mbahet qëndrim, sepse nuk e durojmë dot më këtë gjë. U bënë disa takime pas takimesh ku analizohej filmi. Në grupin përkrahës ishte Arben Imami, Edi Rama, Artur Zheji, e shumë të tjerë, pastaj ishte edhe i burokratëve që heshtën.
Nuk u pa më parë ky film, pse ndodhi zhurma më pas?
U pa, por unë asokohe isha shef i sektorit të filmit në televizion dhe drejtor ishte një shoku im, i cili thoshte “këto gjëra i di Mevlani” dhe nuk ndërhynte. Pra, kisha akses. Ishte Sefedin Çela drejtor dhe ia kam thënë tani, pas 26 vjetësh, se më ka bërë përshtypje sjellja e tij atëherë; ti i pate të gjitha kusuret dhe nuk më the asnjë fjalë, i thashë, e çmoj atë cilësi të tij.
Ishte në pozicion zyrtar dhe u tregua burrë me dinjitet. Shumë shpejt pastaj erdhi 2 korriku dhe u mbyllën historitë. Të gjithë po e nuhasnin që ishte fundi dhe nuk kishin takat.
Në këtë moment ju, meqenëse ishte viti ’90, mbase nuhatët diçka dhe guxuat. Disa vite më parë askush nuk e bënte. Ma do mendja që edhe atëherë mendonit se kishte gjëra për të ndryshuar e të vërteta për të thënë, megjithatë…
Epo ishte sistemi i përcaktuar. Janë gjithmonë sistemet që përcaktojnë. Porositësi kërkon të realizohet objektivi i tij. Në të kaluarën porositësi ishte shteti, ndërsa sot është përsëri porositësi që kërkon qëllimin. Mençuria e krijuesit është të dijë të ndërtojë vlera e jo të skllavërohet. Në kohën që kaluam kishte porosi të përcaktuara, por kishte edhe autocensurë.
Liria të zgjeron edhe kufijtë krijues. Si keni ndryshuar ju në këtë pikëpamje?
Krijuesi nuk është asnjëherë komod. Në asnjë rrethanë, sepse është në luftë të papajtueshme me çdo gjë, së pari me veten e tij e pastaj me problemet sociale. Krijuesi do që të çojë përpara shqetësimin sepse dhimbja është pjesë e krijimtarisë, prandaj edhe unë nuk mund të ndihem komod.
A keni pasur ju raste konkrete kur ju është dëmtuar një krijim?
Sigurisht, e kanë pasur thuajse të gjithë. Edhe ekstremitetet që thonë sot janë ca të zmadhuara, të zbukuruara për mediat, qofshin këta disidentët, nëse ka pasur të tillë, qofshin ata të përulurit. Njerëzit e pambushur thonë që e kanë cenuar. Kompromise ka pasur patjetër, sepse në atë sistem jetoje, ishte e pamundur të veproje ndryshe sepse dënoheshe. Unë kam një dokumentar që nuk më është shfaqur fare.
Për “Beratin” më thanë të heq episode, që për mua ishin shumë të rëndësishme, ishin pretendimet e tyre për cenimin e historisë e heroizmit, arsyeja. Reagimi im, edhe si i ri që isha, ishte i prerë, nuk e heq, mos e transmetoni. Më thirri në zyrë njëri nga ata që e kishte parë në kolektiv e që nuk kishte folur, sepse këta lloj njerëzish kanë qenë e do të jenë të pranishëm gjithmonë, në çdo kohë. Megjithatë, nuk është për t’u mërzitur sepse spiunë e servilë të paaftët bëhen.
Filmi juaj i fundit artistik, nuk kishte pse të ruhej nga askush. “Lule të kuqe, lule të zeza” ishte krejt ndryshe nga punët tuaja të mëparshme…
Në përgjithësi jam munduar që temat t’i kem të ndryshme. Unë nuk mendoj që kam qenë një krijues që e ka çuditur publikun, por, megjithatë, gjithmonë më ka vlerësuar e kjo ka qenë një shtysë për një përgjegjësi tjetër.
Te “Lule…” ishte moment i tillë që nuk mund të kishte asnjë lloj frenimi, krijuesi jep maksimumin sipas mendjes së tij. Ai ishte film provokues që solli një imazh tjetër. Është film i shkruar gjatë, ka nisur që në Suedi. Joni ka dhënë një kontribut shumë të vlefshëm aty, ka bërë montazhin. Ndërsa Natasha më bind gjithnjë me krijimet e saj. Bashkë me Yllkën është edhe e bija, Elia, që ishte ende e vogël, në Lice, asokohe.
Unë vija pas një përvoje disavjeçare në Suedi dhe e kam ndier ndryshimin në vete, emancipimin, prandaj edhe ato provokime e ndryshime nga krijimet e më- parshme nuk më bënin përshtypje. Panorama
ANI JAUPAJ
ma.me
