Në 400 vjetorin e ndarjes nga jeta të U. Shekspirit
Në ditët e para të janarit, kryeministri i Britanisë së Madhe, David Cameron, do ta shpallte vitin 2016 “Vitin e Shekspirit” në shenjë nderimi të 400 vjetorit të ndarjes nga jeta të dramaturgut të madh. Me këtë rast, ai i drejtohet opinionit botëror me lutjen “që të bashkohemi në këtë vit jubilar si një mundësi unikale për të përkujtuar jetën dhe trashëgiminë e tij jetëgjatë. Sepse te U. Shekspiri ne gjejmë njeriun, imagjinatën, kreativitetin e pakufishëm dhe instinktin e madh për njerëzimin, që përfshin një përvojë njerëzore, të cilën askush s’e ka parë përpara dhe pas tij… Te ai gjejmë nga historitë më të famshme të dashurisë deri tek tragjeditë më të mëdha , nga fantazitë më të fuqishme deri te komeditë më të zgjuara…”
S’ka dyshim që kjo thirrje fisnike për këtë jubile të madh i drejtohet dhe opinionit shqiptar. Kultura, arti dhe letërsia jonë, po dhe lexuesi shqiptar, i detyrohen aq shumë këtij korifeu gjenial, sa do ta shfrytëzojmë këtë rast për të shprehur mirënjohjen e thellë dhe për të nderuar denjësisht figurën dhe veprën e tij të pavdekshme.
Ç’është e vërteta, Shekspiri ka ardhur vonë në Shqipëri, në dhjetëvjetëshin e dytë të shek. XX. Dhe kjo në radhë të parë falë meritave të F. Nolit, vizionit, kulturës e mbi të gjitha talentit të tij. Ky dashnor i hershëm i dramaturgut të madh do t’i jepte bashkatdhetarëve të vet në gjuhën e tyre disa nga kryeveprat e gjerdanit të dramaturgjisë shekspiriane. Kësaj pune titanike, do t’i paraprinte, vite përpara, artikulli i tij polemizues “Shekspiri në rrezik” (“Dielli”, 1910), me të cilin do të mbronte autorin gjenial nga kritikat nihiliste të Leon Tolstorit! Pastaj tërë jetën Shekspiri do të mbetej ati i tij shpirtëror jo vetëm me shqipërimet mjeshtërore, por dhe me introduktet për veprat që u dha lexuesve shqiptarë, me kujtimet dhe fjalët e mençura dhe panegjirike, të shqiptuara a të shkruara në raste të ndryshme.
Por një faqe të bukur të Nolit shekspirolog e gjejmë në vitin 1964, vitin e 400 vjetorit të lindjes së dramaturgut gjenial. Ndonëse në këtë kohë ishte i sëmurë rëndë, shqipëruesi ynë i madh do të kontribuonte në këtë festë jubilare me fjalën e tij prej studiuesi dhe artisti. Ai do t’i përgjigjej thirrjes së Komitetit Kombëtar Anglez, që u kish drejtuar gjithë shekspirologëve të njohur të botës, me anën e së cilës kërkonte prej tyre të dërgonin nga një kopje të veprave të Shekspirit të përkthyera nga ata, shoqëruar me një artikull ku të tregonin se si kishin filluar të interesoheshin për dramaturgun e madh, si dhe një analizë të vlerave të trashëgimisë së tij. Shekspirologu ynë iu përgjigj menjëherë thirrjes: u çoi nga një kopje të veprave të shqipëruara dhe dy ese: “U. Shekspiri” dhe “Shekspiri dhe unë”. Në këto dy shkrime, gati antologjike, Noli shprehte mendimet e tij rreth temës së shpallur për diskutim “Shekspiri – aspekte të gjeniut”. Sigurisht, ai ishte i ndërgjegjshëm se sa e vështirë qe t’u fliste anglezëve për Shqipërinë, dhe në fjalën që do të mbante në BBC nuk do ta kursente ironinë, ku do të thoshte se t’u flisje anglezëve për Shekspirin, ishte “sikur t’i kishin kërkuar të shiste qymyr në Kardif ose vajguri në Teksas”. Në esenë e parë “U. Shekspiri”, që u botua në revistën londineze “The listener”, më 15 tetor 1964, Noli, si një njohës i thellë dhe i hollë i shkrimtarit, tregon dhe analizon se ç’pasuri e madhe ideoartistike gjendet në krijimtarinë e dramaturgut gjenial. Një krijimtari që përbën një thesar që i takon të kthehet në pronë shpirtërore e të gjithëve. Autori ynë shqetësohet për “masat milionëshe” admiruese të Shekspirit dhe jo për elitën aristokrate që ka kohë të lirë dhe para. Për këto masa ai mendon seriozisht përderisa kërkon dhe rrugë e forma që do të shpinin vlerat e mëdha shekspiriane në mendjen e zemrën e tyre. Duke pasur parasysh se vepra e Shekspirit është mjaft e gjerë dhe e pasur, gati si një mikrokozmos i jetës dhe psikologjisë njerëzore, Noli sugjeron dhe kërkon që nga kjo pasuri e madhe të përgatiten botime të posaçme me tema të caktuara. Kështu do të zgjerohet mundësia e njohjes dhe e përvetësimit më lehtë e më mirë e vlerave nga brezat e rinj dhe nga shtresat e gjera të lexuesve të librit universal të Shekspirit.
Për Nolin artist dhe erudit merr rëndësi të veçantë edhe mënyra se si të lexohet dhe të përvetësohet individualisht Shekspiri. Duke njohur në tërësi trashëgiminë, por dhe morinë e vlerave, pasurinë dhe thellësinë e mendimeve si dhe galerinë e metaforës shekspiriane, Noli jep këshilla nga përvoja e tij që kanë të bëjnë me metodën e leximit të veprave të poetit dramaturg. Entuziazmi që ai tregon për të nuk e prek objektivitetin e mendimeve e gjykimeve të tij. Kur flet për Shekspirin, ai është ngaherë i besueshëm. Si gjithnjë, kur lexon Nolin të bën përshtypje thjeshtësia dhe qartësia e mendimeve, natyrshmëria e arsyetimit dhe e argumentimit, konçiziteti dhe simetria e shprehjes.
Në esenë tjetër, “Shekspiri dhe unë” që u botua dhe kjo në të njëjtën revistë, më 15 dhjetor 1964, Noli evokon dhe përmbledh kujtimet e veta nga ato momente të jetës së tij që lidhen me emrin dhe veprat e Shekspirit. Ai na shpie në vitet e rinisë së hershme, kur ishte gjimnazist, por dhe në kohën kur punonte si sufler dhe aktor në trupat teatrale shëtitëse greke, për të kaluar pastaj në kujtimet e Amerikës dhe fillimi i punës për përkthimin e veprave të Shekspirit. Janë ngjarje piktoreske dhe përcillen mbresa të forta, që zbulojnë interesat dhe botën shpirtërore të Nolit të ri. Shekspiri e mrekullon djaloshin që në takimin e parë dhe nga kjo kohë Noli e ndjen veten pjesë të pandarë të universit shekspirian.
Të dyja esetë u shkruan në vitin e fundit të jetës, vetëm disa muaj para se të shuhej. Por kjo s’e pengoi të tregonte e të gjykonte për mjeshtrin e madh me mendje të kthjellët dhe zemër të ngrohtë. Madje të deklaronte me optimizëm se “Kam shpresë t’i kthehem përsëri (shqipërimeve të Shekspirit) duke dhënë disa kryevepra të tjera në shqip. Unë mund ta bëj këtë. Jam ende i ri. Jam vetëm 82 vjeç”.
Por Noli nuk e arriti këtë. E megjithatë, kjo nuk e ka penguar Akademinë Angleze të Shekspirit t’i përfshijë emrin dhe përkthimet e tij në Bibliografinë e saj shkencore.
Viti i Shekspirit sapo ka filluar. Jam i bindur se opinioni dhe kultura shqiptare do të marrin pjesë në këtë festë jubilare jo vetëm thjesht duke shprehur mirënjohjen e thellë ndaj tij, veprat e të cilit i kanë shërbyer emancipimit të kulturës sonë kombëtare, por dhe mbi të gjitha duke zhvilluar veprimtari shkencore dhe artistike kushtuar kësaj figure gjeniale të përbotshme.
*****
FAN NOLI
Shekspiri
Së pari, më lejoni t’ju them se nuk do të flas gjatë për madhështinë e Shekspirit si dramaturg. Çdo anglishtfolës e di këtë gjë, kështu që s’ka kuptim ta humbasim kohën me këtë temë. Por, a e kanë lexuar veprën e tij të gjithë anglishtfolësit dhe a e kanë parë të luajtur në skenë? Për këtë nuk jam i sigurt. Pjesa më e madhe e veprës së tij është shfaqur në një vend ku nuk flitet anglishtja. E ky vend është Gjermania. Pikërisht atje kam parë të luhet një pjesë e mirë e dramave të Shekspirit.
Në këtë vështrim, Gjermania është një vend i madh. Ajo vepron kështu me të gjithë kompozitorët dhe dramaturgët e saj të mëdhenj, si dhe me ata të vendeve të tjera. Dhe jo vetëm në qytete pak të njohura si Bajrejti (Bayreuthi) i Rikard Vagnerit, por dhe në të gjitha metropolet gjermane. Do të habitesha po të mësoja se cikle të tilla të kryeveprave të Shekspirit janë shfaqur edhe në Britani. E di mirë që kjo nuk është bërë as në SHBA, ku kam 57 vjet që jetoj. Bie fjala, kjo nuk është bërë as në Boston, as në Nju Jork, Filadelfia, Çikago, San Francisko etj., po kështu edhe në Londër, Mançester, Birmingam.
Fakti që ndryshe ka ndodhur në Stratford mbi Ejvon dhe në Stratford e Konektikat s’ka asnjë rëndësi të madhe për publikun e gjerë të qyteteve të mëdha. Ajo ka të bëjë me një grup aristokratësh, që kanë para dhe kohë të lirë. Masat milionëshe, admiruese të Shekspirit nuk kanë aq para dhe kohë për t’i njohur ato vende të shenjta. Vendet anglishtfolëse të mundohen të bëjnë për Shekspirin të paktën atë që kanë bërë gjermanët për të. Ai është dhe një mjeshtër i madh në shumë fusha të tjera, sa mund të shkruhen vëllime të tëra për çdonjërën prej tyre.
Në radhë të parë, ai është mjeshtër i monologut. Çdo nxënës anglishtfolës e di ketë, sepse atij i duhet t’i mësojë përmendësh në shkollë. Kjo ndodh vetëm me disa nga monologët më të famshëm si: “Të rrosh ose të mos rrosh” nga “Hamleti”, “Nesër dhe nesër” nga “Makbethi”, “Miq, romakë, bashkëqytetarë” nga “Jul Cezari”. E ç’mund të themi për dhjetëra e dhjetëra monologë të tjerë? P.sh. a njihet publiku me monologun e famshëm të Zhuljetës në aktin IV, skena III, që mbaron me këto fjalë: “Romeo, ja për ty e pi këtë”! a e kujtojnë vajzat shkollare këtë monolog? Besoj se po. E njëjta gjë është e vërtetë dhe për monologët e tjerë të famshëm. Kështu, le të hartojmë një vëllim të veçantë me tërë monologët e Shekspirit dhe t’ia japim lexuesit me çmim të lirë. Shekspiri është mjeshtër i maksimave, po aq i madh sa dhe francezi Laroshfuko (La Rochefoucauld), ndoshta dhe më i madh. Lexoni këshillën që Polloni i jep të birit të tij, Laertit, te tragjedia “Hamleti”, akti I, skena III. Ju do të gjeni atje mjaft maksima të mira të Shekspirit. Ja, disa prej tyre: “As mos merr, as mos jep hua kurrë”, “Vëru vesh të gjithave, po jep zë më pak”, “Dëgjo këshilla, rezervo gjykimin”. Le të kemi dhe një vëllim të veçatë me maksima nga Shekspiri.
Shekspiri është mjeshtër i portretizimit të karaktereve. Lexoni përshkrimin e Ofelisë, që bën Hamleti:
Oh, çfarë mendje e lartë u përmbys këtu,
Oh, çfarë sy e çfarë gjuh’ e shpatë
Ushtari, oborrtari e shkollari
Q’ish trëndafil e shpres’ e shtetit bukur
Paqyr’ e modës, shëmbëll e kulturës
M’i pam’i pamësve, krejt, krejt përdhe.
Ose më mirë akoma, lexoni përshkrimin që i bën Hamleti babait të vdekur dhe xhaxhait të tij, mbretit, me një paralelizëm që fillon me fjalët:
Shiko këtë pikturë dhe këtë,
Dhe barabit fytyrat e dy vëllezërve.
Le ta kemi, pra, dhe një vëllim të Shekspirit ku portretizohen heronjtë e tij me fjalë.
Shekspiri është një mjeshtër i epigrameve. Këtu kemi një epigram që përmbledh tërë tragjedinë e Hamletit, në fund të aktit të parë:
Kjo bot’ u çthur: o prapësi, o dreq,
Që unë paskam lindur të të ndreq.
Këtu më poshtë është dhe një epigram tjetër nga “Romeo dhe Zhukjeta”, në fund të aktit të parë:
Shko pyet n’është i martuar
M’u bëftë varr shtrat’ i nusërisë.
T’i kemi dhe këto epigrame në një vëllim më vete.
Shekspiri është mjeshtër i shprehjeve dinamike, që s’e kanë shoqen as në letërsinë angleze e as në letërsinë botërore. Ja, një mbi jetën:
Është një përrallë
E treguar nga një idiot, plot zhurmë dhe furi.
Por që s’thotë asgjë.
Ja dhe një tjetër për dashurinë:
Dhe unë, ndër zonjat më e brengosura e më fatkeqja,
Që thitha mjaltin e tingujve të betimit.
Le të kemi dhe një libër që përmban të gjithë këta margaritarë të paçmuar të Shekspirit.
Shekspiri është një qëmtues i madh i këngëve popullore angleze të kohës së tij. Desdemona këndon një prej tyre përpara se ta mbysin. Ofelia këndon një tjetër kur është çmendur dhe po shkon të mbytet.
Le të kemi dhe një përmbledhje të këtyre këngëve popullore në një vëllim.
Ne mund të vazhdonim kështu të përshkruanim pa mbarim të gjitha ato fusha ku Shekspiri është një mjeshtër, por na duhet të ndalemi. Përpara se të ndalem do të më pëlqente të bëja një sugjerim se si duhet lexuar Shekspiri. Kur lexojmë një vepër të tij nga fillimi deri në fund, pa lëvizur nga vendi, ose kur e shohim të luajtur në skenë, brenda një mbrëmjeje ne e gllabërojmë Shekspirin. Është e vërtetë se ndjejmë një kënaqësi të madhe, për këtë s’ka dyshim, por është kënaqësi e madhe edhe kur e lexojmë a kur e shohim ngadalë, si të thuash kur e rrufisim pak e nga pak, siç e pijnë më gllënjka ujin arabët në shkretëtirë ose siç e provojnë verën njohësit francezë. Këtë gjë ne mund ta arrijmë duke lexuar nga një faqe të Shekspirit çdo mëngjes… pastaj atë e lexojmë prapë në darkë para se të shkojmë të flemë, rresht për rresht e fjalë për fjalë. Vetëm kështu mund ta kuptojmë vlerën e plotë të Shekspirit.
… Pavarësisht se sa bëjmë për Shekspirin, ne kurrë nuk arrijmë të bëjmë mjaft për të. Ta themi këtë me një fjalë të Shekspirit nga “Jul Cezari”: “Ky është më i madhi i gjithë poetëve.”
****
Shekspiri dhe unë
Ishte viti 1897, unë atëherë isha 15 vjeç, kur takova Shekspirin për herë të parë. Kjo ishte një nga ngjarjet më të mëdha të jetës sime. Atëherë studioja në një gjimnaz grek. Megjithëse me prejardhje shqiptare, më duhej të shkoja në një shkollë greke në Adrianopojë, pasi shkollat shqipe nuk i lejonte qeveria turke.
Një ditë shkoj për të ngrënë mëngjesin tim mikroskopik, që s’ish veçse një tas i vogël me kafe të zezë pa sheqer. Gjithë-gjithë disa gllënjka e asgjë më tepër. Në tavolinën e gjatë ku isha ulur, vura re katër të panjohur, dy burra e dy gra, që po hanin të njëjtën gjë. Zonjat binin në sy nga kapelet ekstravagante, me puplat që gati arrinin tavanin. Diskutonin zhurmshëm për vënien në skenë të “Hamletit”, të cilin shpresonin ta luanin në teatrin lokal. Menjëherë e kuptova që ishin aktorë e aktore të një shoqërie teatrore shëtitëse greke. Nga bisedat e tyre mora vesh se dy aktorët dinin të lexonin e të shkruanin greqisht, ndërsa dy aktoret bukuroshe ishin analfabete. Madje, ato s’dinin të vinin as firmën.
Pas këtij mëngjesi të lirë, me gjysmë tasi kafe turke, dy djemtë morën të ngrihen. Po para se të largoheshin, thanë: “Tani, vajza, studioni pjesët që keni!” Ato u përgjigjën: “Po si ta bëjmë këtë? Ne s’dimë të lexojmë”. Aktorët ua kthyen: “I thoni atij djalit (e kishin për mua), që t’ju ndihmojë. Ai ndjek gjimnazin dhe di të lexojë greqisht”. Aktoret u përgjigjën: “Po ne s’kemi para. Si ta paguajmë?” Aktorët ua kthyen: “As ne s’kemi, po e rregullojmë kështu: t’i japim bileta falas për të gjitha shfaqjet tona.” Duke më vështruar, thanë: “A jeni i kënaqur kështu?” Unë pranova pa një pa dy. Aktoret më dhanë pjesët dhe filluam menjëherë. Njëra do të luante Ofelinë, ndërsa tjetra të ëmën e Hamletit, mbretëreshën. Do të vepronim kështu: unë do të lexoja pjesën, fjali për fjali, ndërsa aktoret do t’i përsërisnin.
Pas pak kohësh m’u ngarkua një detyrë tjetër, po në këtë shoqëri. Sufleri u sëmur e s’kish kush ta zëvendësonte. Shumë pak aktorë dinin të lexonin në “katharevuza” (një dialekt artificial pseudoklasik). Dy aktoret që ushtroheshin me mua, i sugjeruan drejtuesit: “Njohim ne një djalë që e bën këtë punë”. Përsëri edhe këtë herë unë pranova pa asnjë kundërshtim. M’u dha kështu rasti të bëja punën e Suflerit tek “Otello” i Shekspirit, dhe unë mund ta bëja këtë pa parë fare në tekst. Vetëm për pak ditë arrita të recitoj në greqisht të gjithë monologët e “Hamletit” e të “Otellos”.
Një natë ndodhi diçka që më tmerroi. Kostas Tavularis, që po luante Otellon, duke dashur ta bënte sa më të gjallë lojën, gati sa s’po e mbyste Desdemonën. Dëgjova të shoqen, zonjën Tavularis, e cila luante rolin e Desdemonës së shkretë, tek thërriste për ndihmë dhe i lutej të shoqit: “Mos kaq fort. Do më mbytësh”. Dhashë shenjë të ulnin perdet duke parandaluar kështu vrasjen.
Pasi mbarova gjimnazin, shkova në Kostandinopojë, ku i hipa anijes për në Athinë, për të gjetur ndonjë punë. Gjëja e parë që bëra kur mbërrita në Athinë, shkova në zyrën e trupës së Tavularisit dhe i kërkova të më jepnin punë në shoqërinë e tyre teatrore. E pritën me qejf. Më dhanë punë menjëherë, të kopjoja pjesët.
Mënyra se si i paraqiteshin publikut grek pjesët e Shkespirit më 1989 ishte disi e çuditshme. P.sh. pas aktit të tretë, Hamleti dhe Ofelia do të dilnin në skenë pa i hequr kostumet dhe do të këndonin ndonjë nga ato duetet e rëndomta që ishin shumë të përhapura aso kohe, të ngjashme me kanconetat e Frenk Sinatrës. Po ç’ndodhte pas aktit të fundit të “Hamletit”? luhej ndonjë komedi moderne njëaktëshe krejt pa vlera. Drejtuesi i shoqërisë e shpjegonte kështu: “Publiku zor se e duron tragjedinë e tmerrshme “Hamlet” pa ndonjë muzikë të lehtë midis akteve e një komedi gjallëruese në mbyllje.”
Aktorët s’paguheshin rregullisht. Merrnin një lloj përqindjeje nga të ardhurat, por këto s’mjaftonin për të mbajtur frymën. Në të gjitha qytetet çdo fund sezoni ishte i njëllojtë. Shumë prej aktorëve mbeteshin në mes të katër rrugëve. U duhej të prisnin ashtu, pa asnjë dysh e të rraskapitur nga uria, derisa të gjenin ndonjë punë të re apo çmim nga ndonjë sipërmarrës teatrosh. Edhe unë gjendesha midis këtyre të braktisurve.
Një nga aventurat tona më të këqija ishte ajo e Ponto-Iraklias në Anatoli. Të ardhurat nga shfaqja e parë tregonin se gjithçka s’do ishte veçse një dështim i tmerrshëm. Dy javë më pas drejtuesi i shoqërisë iku natën, duke marrë me vete dhe paratë. Aktorëve u duhej t’ia dilnin vetë dhe të jepnin shfaqje në një sallë të zymtë, për të mbajtur frymën gjallë. Pikërisht në mes të këtij mjerimi arrita të kuptoj ëndrrën më të shtrenjtë të çdo aktori. Hamleti dhe Ofelia ishin sëmurë nga të pangrënët dhe lodhja. Dilte problemi nëse duhej shtyrë shfaqja apo duhej dhënë, me qëllim që të nxirreshin ca para për bukë e të shtyhej kështu sa të ish e mundur. Më thanë në mund t’i zija vendin aktorit kryesor e të luaja Hamletin. Pranova menjëherë, para se t’u kthehej mendja. Fundi i fundit unë e dija pjesën më mirë se çdo aktor kryesor, me të cilin kisha bërë punën e suflerit.
Puna u ngatërrua kur u munduam të gjenim dikë për luajtur Ofelinë. Vetëm një njeri mbahej ende në këmbë. Kjo ish Kaliroi. Ishte e çalë dhe kurrë s’kish dalë në skenë, bile as me ndonjë rol të vogël. Ajo i shërbente motrës që ishte aktorja kryesore. Askush s’mund ta imagjinonte se ajo krijesë e gjorë kish ushqyer ndonjëherë shpresën për të luajtur Ofelinë. Ndodhi çka s’pritej. Kur të çalës iu dha pjesa e Ofelisë, ajo s’u besonte veshëve. Pranoi se, gjatë gjithë jetës, kish përgatitur fshehurazi rolin e Ofelisë.
Kështu tragjedia “Hamleti” u shfaq menjëherë, të nesërmen, në darkën e asaj dite, e improvizuar në këtë mënyrë dhe pati sukses. Askush nuk dyshoi se Ofelia ishte e çalë. Ajo ndejti në karrige dhe e luajti pjesën ulur. Unë, si Hamlet, bëra ç’ishte e mundur që publiku të mos e vinte re atë gjë. Meqenëse Hamletin e marrin për gjysmë të çmendur, unë bëra lloj-lloj piruetesh përreth karriges, për ta theksuar këtë edhe më. Ofelia ishte e detyruar të ndiqte lëvizjet e mia me sy, krejt shtangur. Vite m pas e solla ndërmend Kalironë e çalë kur pashë Sara Bernardin të moshuar, që jepte një shfaqje të mrekullueshme me zërin, fytyrën dhe krahët e saj, megjithëse mezi qëndronte në këmbë. Gati dy javë më vonë një anije e ngarkuar me plehra për bimë, nga shkaku i një stuhie u detyrua të futej në portin e Porto-Iraklias. Kapiteni i mëshirshëm u prek nga mjerimi i aktorëve shekspirianë, disa nga të cilët ishin bërë kockë e lëkurë. Ai u dha ushqim falas e premtoi t’i çonte pa para në Kostandinopojë. Pjesa më e madhe e aktorëve ishin dobësuar aq shumë sa që gjatë gjithë udhëtimit u desh të rrinin shtrirë, derisa marinarët bujarë t’i sillnin në vete, duke u dhënë për të ngrënë. Ja për çfarë kishin nevojë ata, që të ngriheshin në këmbë përsëri.
Katastrofa e fundit ndodhi në Aleksandri: përsëri të braktisur, përsëri të rraskapitur nga uria. Aktoret dhe aktorët e tmerruar u nisën njëri pas tjetrit për në Athinë, me anijen e parë që gjetën. Erdha në përfundimin se ky ishte fundi i karrierës sime teatrore. S’kishte kuptim t’i mbetesha besnik një profesioni të tillë që më çoi nga një cep i Mesdheut në tjetrin, duke më kërcënuar në çdo port me urinë. Kështu, u largova nga teatri, por jo nga Shekspiri.
Shpëtimi më erdhi kur më ofruan një vend për mësues në Shibin-el-Kom, pak orë larg Aleksandrisë. E pranova këtë rast pa asnjë ngurrim dhe u nisa me trenin e parë për në Shibin-el-Kom. Deri atëherë e kisha lexuar Shekspirin nga një përkthim grek pa vlerë. Kish ardhur koha që ta lexoja në gjuhën e vet. Takova një misionar anglez, që më ndihmoi duke më dhënë falas mësime anglisht. I detyrohem atij që, kur erdha në SHBA më 1906, munda ta kaloj për pak minuta provimin e gjuhës. Zbrita në Nju Jork për të shkuar në Bufalo, prej Bufalos në Boston. Dhe atje e takova përsëri mikun tim të vjetër, Shekspirin, në teatrin “Castle Square”, ku e paraqisnin dy aktorë të shkëlqyer, E.H. Sothern dhe gruaja e tij, Xhulia Marlou (Julia Marloe) unë do t’u jem gjithnjë mirënjohës këtyre dy artistëve të mëdhenj. Deri atëherë unë e kisha lexuar Shekspirin në greqisht dhe e kisha parë të luajtur në skenën greke, por Sothern dhe Marlou më dhanë përvojën e pashlyeshme që pashë Shekspirin në skenë anglisht.
Vitet e para në Amerikë ia kushtova arsimimit tim. Kur një ditë, një miku im, i ndjeri Faik Konica, që kish marrë një gradë (Master’s degrre) në Harvard, më sugjeroi t’i ndanim bashkë pjesët e Shekspirit për t’i përkthyer në shqip. Ai pati vetëm një rezervë, që “Romeo e Zhuljeta” t’i jepej atij. Pranova menjëherë, me kusht që “Hamletin” ta merrja unë. Kështu filluam të dy. Unë me “Otellon”, botuar në shqip më 1916 e që u ndoq pas dhjetë vjetësh nga “Hamleti’, “Jul Cezari” dhe “Makbethi” që është më i miri, pasi u përkthye i fundit, dhe deri atëherë unë e kisha mësuar pak më mirë atë punë të vështirë. Më vjen mirë të them që disa nga të rinjtë shqiptarë po e vazhdojnë punën për përkthimin e Shekspirit.
Për sa më përket mua, unë e kam braktisur mikun tim të vjetër, Shekspirin, këta 38 vjetët e fundit, për arsye të ndryshme, një nga të cilat ka qenë dhe Lufta e Dytë Botërore. Kam shpresë t’i kthehem përsëri duke dhënë disa kryevepra të tjera në shqip. Unë mund ta bëjë këtë. Jam ende i ri. Jam vetëm 82 vjeç.
I përktheu nga anglishtja
Kristina Jorgaqi
